حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2917دین حوزه ها به محقق اردبیلى0719961375322Full Textپى نوشتها:1. موسوعة عتبات المقدسه ج/7 به نقل از تکمله امل الآمل.2 . (سوره نساء) آیه 83.3. (مجمع الفائدة والبرهان) مقدس اردبیلى ج296/2 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم.4. (همان مدرک) ج138/1.5 . (روضات الجنات) ج79/1.6. (جواهر الکلام) شیخ محمد حسن نجفى ج231/6 داراحیاء التراث العربى.7. (همان مدرک) 98/35.8. (همان مدرک) ج76/7.9 . سوره (نساء) آیه 80.10 . (مجمع الفایده و البرهان) ج436/3.11 . (جواهر الکلام) ج298/1.12. (کرامات رضویه) شیخ عباس قمى23/.13 . سوره (توبه) آیه 128.14 . (مجمع الفایده والبرهان) ج219/2.15 . همان ج35/5 .حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2918نقش مقدس اردبیلى در احیاى حوزه نجفعباسرضوی07199613752349Full Textپى نوشتها:1 . (دروس فى علم الاصول) محمد باقر صدر ج1/72; المجموعه الکامله لمولفات السید محمد باقر صدر ج3/ دارالتعارف.2 . (موسوعة العتبات المقدسه) جعفر الخلیلى ج7/56. موسسه الاعلمى بیروت.3 . (دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیه) حسن الامین ج3/33 دارالتعارف للمطبوعات بیروت.4 . (تتمیم امل الامل) علامه شیخ عبدالنبى قزوینى/100 انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى قم.5 . (طبقات اعلام الشیعه) آقا بزرگ تهرانى ج4 قرن10/155 اسماعیلیان قم.6 . (فوائد الرضویه) شیخ عباس قمى/41.7 . (تکمله امل الامل) سید حسن صدر/ 248 انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى.8 . (روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات) سید محمد باقر موسوى خوانسارى ج1/83 اسماعیلیان.9 . (خدمات متقابل اسلام و ایران) شهید مطهرى ج2/493 صدرا.10 . (تکمله امل الامل/454.11 . (موسوعة العتبات المقدسه) ج7/57.12 . (زبدةالبیان فى احکام القران) مقدس اردبیلى/317. المکتبة المرتضویه.13 . (همان مدرک)/380.14 . (روضات الجنات) ج1/81.15 . (مجمع الفایدة والبرهان) مقدس اردبیلى ج7/548 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم.16 . (همان مدرک) ج2/364.17 . سوره (آل عمران) آیه 180.18 . (زبدةالبیان)/18.19 . (مجمع الفایده والبرهان) ج4/156.20 . (زبدةالبیان)/195.21 . (مجمع الفایده و البرهان) ج8/94.22 . (همان مدرک) ج4/359.23 . (همان مدرک) ج8/18.24 . (همان مدرک) ج2/364.25 . (الانوار النعمانیه) سید نعمت الله جزایرى ج3/40 شرکت چاپ.26 . (مجمع الفایده والبرهان) ج4/359.27 . (زبدة البیان)/49.28 . (مجمع الفایده والبرهان) ج2/364.29 . (همان مدرک).30 . (زبدةالبیان)/49.31 . (اعیان الشیعه) سید محسن امین ج9/307. دارالتعارف بیروت.32. (مجمع الفایده والبرهان) ج2/380.33 . (مجمع الفایدة والبرهان) ج12/14.34 . (الانوار النعمانیه) ج3/377.35 . (هدیة الاحباب) شیخ عباس قمى/201 امیر کبیر.36 . (سوره نمل) آیه32.37 . (زبدةالبیان)/347.38 . (همان مدرک)/35.39 . (زبدةالبیان)/413.40 . (ریاض العلماء و حیاض الفقهاء) میرزا عبدالله افندى اصفهانى ترجمه محمد باقر ساعدى/90 آستان قدس.41 . (تعلیقه امل الامل) میرزا عبدالله افندى/97 تحقیق سید احمد حسینى کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى.42 . (الانوار النعمانیه) ج3/377.43 . (مجمع الفایدة والبرهان) ج7/437.44 . (همان مدرک)/530.45 . (همان مدرک) ج11/560.46 . (همان مدرک) ج7/106.47 . (ریحانة الادب) محمد على مدرس تبریزى ج3 و 4/392 خیام.48 . (اعیان الشیعه) ج9/196.49 . (بحار الانوار) علامه مجلسى ج102/111 دارالوفاء.50 . (ریاض العلماء) میرزا عبدالله افندى ج3/195 کتابخانه آیت الله مرعشى.51 . (همان مدرک).52 . (مستدرک الوسائل) محدث نورى خاتمه ج3/395 چاپ سنگى.53 . (ریاض العلماء) ج5/111.54 . (مجمع الفایده و البرهان) ج2/72.55 . (همان مدرک) ج8/81.56 . (اعیان الشیعه) ج38/71.57 . (الذریعة الى تصانیف الشیعه) شیخ آقا بزرگ تهرانى ج13/138 دارالاضواء.58 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن 10/91.59 . (مجمع الفایدة والبرهان) ج12/328.60 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن 11/52.61 . (اعیان الشیعه) ج 9/196.62 . (مجمع الفایدة والبرهان) ج8/75.63 . (همان مدرک) ج2 / 339 و 382; (زبدةالبیان)/11 12 13 27 28 35 38 45.64 . (مجمع الفایده والبرهان) ج1/171.65 . (همان مدرک) ج2/438.66 . (اعیان الشیعه) ج46/104 شماره 2528.67 . (زبدةالبیان)/612.68 . (تاریخ اردبیل) ج1/58.69 . (مینودر) سید محمد على گلریز ج2/523 انتشارات طه.70 . (تکمله امل الامل)/140.71 . (اعیان الشیعه) ج38/71; ج36/16.72 . (همان مدرک)/64 شماره 7672.73 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن 10/210.74 . (خدمات متقابل اسلام و ایران) استاد مطهرى ج2/492 انتشارات صدرا.75 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن10/202; (الذریعه) ج8/268.76 . (تراجم الرجال) سید احمد حسینى ج1/73 کتابخانه آیت الله مرعشى.77 . (ریاض العلماء) ج3/387.78 . (مجمع الرجال) زکى الدین قهپائى ج1/3 دارالکتب العلمیه.79 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن 10/177.80 . (تاریخ اردبیل) ج1/58 به نقل از الروضه النضره آقا بزرگ تهرانى.1 . مؤلف تاریخ اردبیل در شمارش شاگردان مقدس دو نفر به نامهاى: عبدالله شوشترى و عزالدین عبدالله بن حسین شوشترى اصفهانى ذکر کرده است که به نظر مى رسد هر دو مربوط به یک شخص باشند.2 . و نیز در جزو شاگردان مقدس از مولانا حمزه از حکماى اردبیل م/1099 یاد مى کند که با توجه به تاریخ وفات نامبرده بعید به نظر مى رسد وى شاگرد مقدس باشد مگر این که از عمر طولانى برخوردار بوده و یا تاریخ وفات یاد شده اشتباه باشد.81 . (ماضى النجف و حاضرها) شیخ جعفر آل محبوبه ج2/79. دارالاضواء.حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2919سنت در دیدگاه محقق اردبیلىاسماعیلاسماعیلی07199613755088Full Textپى نوشتها:1 . (المصباح المنیر) فیومى/292 دارالهجرة قم; (اقرب الموارد) شرتونى ج1/550.2 . (لسان العرب) ابن منظور ج13/215 نشر ادب حوزه قم.3 . (مجمع الفایدة والبرهان) محقق اردبیلى ج3/216 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم.4 . (الأصول العامه للفقه المقارن) محمد تقى حکیم/122 آل البیت (مقالات اصولى) سید محمد موسوى بجنوردى/18 سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.5 . (همان مدرک).6 . (آشنایى با علوم اسلامى فقه) شهید مطهرى/75; (خدمات متقابل اسلام و ایران) شهید مطهرى ج2/493.7 . (مقدمه اى بر فقه شیعه) حسین مدرسى طباطبائى ترجمه محمد آصف فکرت /56 ـ 57 بنیاد پژوهشهاى آستان قدس رضوى.8 . (مجمع الفایدة) ج1/261.9 . مجله (فقه اهل بیت) شماره 5 و 6/138 مصاحبه با شیخ على پناه اشتهاردى.10 . (همان مدرک)/128 مصاحبه با آیت اللّه موسوى اردبیلى.11 . (لؤلؤة البحرین) شیخ یوسف بحرانى /150 آل البیت.12 . (روضات الجنات) محمد باقر موسوى خوانسارى ج1/83 اسماعیلیان قم.13 . (مجمع الفایده) ج8/30.14 . (همان مدرک) ج5/231.15 . (همان مدرک) ج4/295.16 . (همان مدرک) ج2/25.17 . (وسایل الشیعه) شیخ حر عاملى ج6/210 داراحیاء التراث العربى بیروت.18 . (مقنعه) چاپ شده در مجموعه (مصنفات شیخ مفید) ج14/240.19 . (فقیه) ج2/10 دارالتعارف بیروت.20 . (تهذیب الاحکام) ج4/43 دارالتعارف بیروت.21 . (مجمع الفائده) ج4/37.22 . (همان مدرک) ج8/75.23 . (منتهى المطلب) ج1/624.24 . (مجمع الفایده) ج5/347.25 . (آل عمران) آیه 97.26 . (کنز العمال) حسام الدین هندى ج5/20 حدیث شماره 11869.27 . مجله (فقه اهل بیت) شماره 5 ـ 6/142 مصاحبه با شیخ مجتبى عراقى.28 . (تهذیب الاحکام) ج2/149; (وسایل الشیعه) ج4/933 ـ 938.29 . (مجمع الفایده) ج 3/85.30 . (وسایل الشیعه) ج5/352 ـ 356.31 . (مجمع الفایده) ج3/208.32 . سوره (مجادله) آیه4; سوره (نساء) آیه 92.33 . (کافى) محمدبن یعقوب کلینى ج4/138 دارالتعارف بیروت; (وسایل الشیعه) ج7/273.34 . (وسایل الشیعه) ج7/372.35 . (همان مدرک)/375.36 . (مجمع الفایده) ج5/314.37 . (مختلف الشیعه) علامه حلى ج3/423 دفتر تبلیغات اسلامى قم.38 . (مجمع الفایده) ج10/310.39 .(همان مدرک).40 .(رجال ابن داود); (جامع الرواة) ج2/369.41 . (اختیار معرفة الرجال کشى) شیخ طوسى /44 شماره94 416 788 789 790.42 . (وسایل الشیعه) ج2/1045.43 . (تهذیب الاحکام) ج1/274 حدیث 708.44 . (مختلف الشیعة) ج1/326.45 . (منتهى المطلب) ج1/184 230.46 . (مجمع الفایده) ج1/332.47 . (منتهى المطلب) ج1/230.48 . (مجمع الفایده) ج1/333.49 . (خلاصه)/99.50 . سوره (نساء) آیه 12.51 . (وسایل الشیعه) ج17/511.52 . (فروع کافى) ج7/125.53 . (جامع الروة) ج2/185.54 . (وسائل الشیعه) ج17/512.55 . (جامع الرواة) ج2/369.56 . (مجمع الفایده) ج11/428.57 . (مختلف الشیعه) ج2/737 چاپ سنگى.58 . (وسائل الشیعه) ج17/513.59 . (رجال النجاشى) تحقیق محمد جواد نائینى ج2/82 شماره 674 بیروت.60 . (تهذیب الاحکام) ج10/. مشیخه; (استبصار) شیخ طوسى ج4/305 دارالتعارف بیروت.در ابتداى (مشیخه) کتاب تهذیب مى نویسد:(واقتصرنا من ایراد الخبر على الابتداء بذکر المصنف الذى أخذنا الخبر من کتابه او صاحب الاصل الذى اخذنا الحدیث من أصله) درنقل روایات به ذکر نام مصنفى که آنها را از کتاب وى نقل کرده ایم و یا صاحب اصلى که حدیث را از(اصل) وى گرفته ایم اکتفا کردیم.همانند این سخن را در استبصار نیز دارد.61 . (مجمع الفایده) ج11/429.62 . (وسائل الشیعه) ج6/429.63 . (مجمع الفایده) ج4/32. فخر المحققین با اشاره به این که در روایت (ف) و فعل ماضى (فقد حال علیه الحول) تعبیر شده تصریح کرده است که مراد از حلول حول شرعى گذشتن یازده ماه است و ماه دوازدهم دراصل جزء آن نیست و در سال بعد بایدمحاسبه گردد. ر. ک: (ایضاح الفوائد) ج1/172.64 . (مسالک) شهید ثانى ج1/41.65 . (وسائل الشعیه) ج18/374.66 . (همان مدرک).67 . (مجمع الفایده) ج13/61.68 . (وسائل الشیعه) ج6/343; (تهذیب الاحکام) ج4/122; (فقیه) ج2/21.69 . (مجمع الفائده) ج4/299.70 . (وسائل الشیعه) ج7/29 28 31.71 . (همان مدرک) 29.72 . (همان مدرک) /32.73 . (فقیه) ج3/238.74 . (همان مدرک) ج2/73.75 . (مجمع الفایده) ج5/71.76 . (جامع الرواة) ج1/522.77 . (همان مدرک)/601.78 . (رجال النجاشى) ج2/85.79 . (جامع الرواة) ج1/456.80 . (خلاصه) /117.81 . عبدالسلام بن صالح الهروى (ابوالصلت) را گرچه شیخ طوسى فردى عامى معرفى کرده و نیزعلامه در (خلاصه) نام وى را در ردیف (ضعفاء) آورده است ولى تصریح نجاشى به وثاقت وى و نیز روایات فراوانى که در مورد جلالت وتشیّع وى وجود دارد تردیدى در ثقه بودن و تشیع وى باقى نمى گذارد.ر . ک: رجال طوسى/380 396; (خلاصة الرجال)/58 117. (رجال النجاشى) ج2/60; (اختیار معرفة الرجال)/615; (تنقیح المقال) مامقانى ج2/152.82 . (مسالک) ج1/56.83 . (مجمع الفایده) ج5/72.84 . (وسائل الشیعه) ج7/111 ـ 110.85 . (مجمع الفایده) ج5/205.86 . (وسایل الشیعه) ج7/29.87 . (سنن ابى داود) سجستانى ج2/313 حدیث 2390 بیروت.88 . (مجمع الفایده) ج5/65.89. (شیخ طوسى تصریح به واقفى بودن وى کرده ولى نجاشى او را توثیق کرده است. ر.ک:(رجال طوسى) /349;(فهرست) /68 شماره 268; (رجال النجاشى) ج1/367 شماره 419; (تنقیح المقال) ج1/408.90 . شیخ طوسى در کتابهاى (رجال) و (فهرست) به ضعیف بودن وى تصریح کرده ولى نجاشى از او به عنوان (ثقه) یادکرده است. ر. ک:(رجال طوسى) /393 422; 435 511;(فهرست)/140 شماره 601; (جامع الرواة) ج2/166;(رجال نجاشى) ج2/218 شماره 897.91 . (رجال طوسى)/131 251; (جامع الرواة) ج1/633.92 . (مجمع الفایده) ج12/10.93 . سوره (نساء) آیه/60.94 .(وسایل الشیعه) ج18/98; (فروع کافى) ج7/412; (اصول کافى) ج1/67.حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2920اسوه درایت و قداستابوالقاسمیعقوبی071996137589114Full Textپى نوشتها:1 . (ریحانة الادب) میرزا على مدرسى ج5 ـ 6/367 خیام تهران.2 . (الایر انیون و الادب العربى) قیس آل قیس ج3/353 مؤسسة التحقیقات والبحوث الثقافیه.3 . (بحار الانوار) علامه مجلسى ج2/185 مؤسسة الوفاء بیروت.4 . (مجمع الفائدة والبرهان) محقق اردبیلى ج5/66; ج12/10 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین.5 . (بحار الانوار) ج2/184.6 . (همان مدرک)/160.7 . نهج البلاغه) صبحى صالح ترجمه سید جعفر شهیدى نامه 53/336 سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى.8 . (بحار الانوار) ج74/163.9 . (صحیفه نور) مجموعه رهنمودهاى امام خمینى ج21/182 وزارت ارشاد اسلامى.10 . (نهج الفصاحه) مترجم و گردآورنده ابوالقاسم پاینده حدیث شماره 20.11 . (همان مدرک) شماره 4.12 . (نهج البلاغه) حکمت 70.13 . (بحار الانوار) ج2/111.14 . (نهج البلاغه) نامه 62.15 . (در جست و جوى راه از کلام امام روحانیت)/373 امیرکبیر.16 . (خصال) شیخ صدوق ترجمه کمره اى ج2/203 اسلامیه تهران.17 . (الحیاة) حکیمى ج1/62 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین.18. (صحیفه نور) ج21/177 ـ 178.19 . (نهج البلاغه) حکمت 410.20 . (نهج الفصاحه) شماره 3197.21 . (نهج البلاغه) ترجمه شهیدى نامه 45/317.22 . (مجمع الفائدة والبرهان) ج1/34.23 . (نهج البلاغه) ترجمه شهیدى نامه 45/318.24 . سوره (نباء) آیه9.25 . (مجمع الفائدة والبرهان) ج1/35.26 . (کلمة اللّه) سید حسن شیرازى / 471; مجلّه (حوزه) شماره 43 ـ 44/68.27 . (غرر الحکم) تحقیق محدث ارموى ج7/92 دانشگاه تهران.28 . (مجمع الفائده) ج8/72.29 . (همان مدرک) ج1/99.30 . (انوار النعمانیه) سید نعمت اللّه جزایرى ج3/40 شرکت چاپ تبریز.31 . (نهج البلاغه) نامه31.32 . (سیماى فرزانگان)/106.33 . (روضات الجنات) محمد باقر خوانسارى ج1/81 اسماعیلیان.34 . (اربعین حدیث) امام خمینى ج2/72 طه.35 . (مجمع الفائدة والبرهان) ج1/338.36 . (غرر الحکم) ج7/405.37 . (تکملة امل الامل) سید حسن صدر/350.38 . (مجمع الفائدة والبرهان) ج1/35.39 . (فوائد الرضویه) شیخ عباس قمى/25.40 . (غرر الحکم) ج7/352.41 . (نهج البلاغه) حکمت 432.42 . (همان مدرک) حکمت 439.43 . (مجمع الفائده) ج1/35.44 . (اصول کافى) ثقةالاسلام کلینى ج2/164 دارالتعارف للمطبوعات بیروت.45 . (همان مدرک)/188 ـ 189.46 . (همان مدرک)/193 366.47 . (همان مدرک)/192 199.48 . (بحار الانوار) ج71/318.49 . سوره (هود) آیه 113.50 . (مجمع الفائدة والبرهان) ج8/68 ـ 74.حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2921موضع واقع بینانه مقدّس اردبیلى در برابر شاهان صفوىمحمد صادقمزینانی0719961375115142Full Textپى نوشتها:1 . (تاریخ ایران) ن . و پیگولوسکایا. آ. یو. یا کوبوسکى. اى . ب. پطروشفسکى آ.م بلنیسکى ل. و. استرویوا. ترجمه کریم کشاورز/468. پیام تهران; (دین و دولت در عصر صفوى) دکتر مریم میر احمدى/ 83 انتشارات امیر کبیر.2 . (تاریخ ایران)/473; (شاه اسماعیل صفوى) به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایى/37 ارغوان تهران.3 . (دین و دولت در عصر صفوى)/51 به نقل از: (عالم آراى عباسى) ج1/28; (حبیب السیر) خواند میر زیر نظر دکتر سیاقى ج4/467 خیّام (عالم آراى صفوى) به کوشش یدالله شکرى/64 63; (تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر) ادوارد برون ترجمه دکتر بهرام مقدادى/36 مراورید.4 . (دین و دولت در عصر صفوى)/53 به نقل از (عالم آراى عباسى) ج1/45.5 . تنها درباره شاه اسماعیل دوّم نوشته اند که وى چون در تبریز زیر دست میرزا مخدوم که از عالمان معروف حنفى مذهب بود تربیت شده بود به تسنّن گرایش پیدا کرد. همچنین گروهى دیگر از ناصبیان و قلندریه که با اسماعیل پیش از سلطنت در دژ قهقهه زندانى بودند در رفتار او تأثیر داشتند.وى بر اثر اعتراض عالمان شیعى از جمله سید حسن کرکى عاملى و سران قزلباش نتوانست به این شیوه ادامه دهد. و همان شیوه مذهبى پدران خود را پیش گرفت. ر.ک: (دین و دولت در عصر صفوى)/55 به نقل از (عالم آراى عباسى) ج1/213; (روضات الجنات) ج2/323 ـ 321; (تاریخ ادبیات در ایران) دکتر ذبیح الله صفا ج5/ بخش یکم/193 شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.6 . (دین و دولت در عصر صفوى)/37 به نقل از: (سلسلة النسب صفوى) ابدال زاهدى/48.7 . (نزهة القلوب) حمداللّه مستوفى به اهتمام و تصحیح: گاى لیسترانج/81 دنیاى کتاب تهران; (دین و دولت در عصر صفوى)/ 41 به نقل از: (سلسله النّسب صفویه)/10 11; (صفوة الصفا) ابن بزاز/41 و 49; (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/140.8 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/140 ـ 139 به نقل از (طرائق الحقایق) ج2/189.9 . (دین و دولت در عصر صفوى)/45.10 . (همان مدرک)/ 47; (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/140.11 . (تاریخ ادبیات در ایران)/140.12 . (اسلام در ایران) ایلیاپاولویج پطروشفسکى ترجمه کریم کشاورز/372 پیام.13 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج4/58 ـ 56.14 . (نزهة القلوب)/31 38 40.15 . (همان مدرک)/ 45 50 67 68 69 74.16 . (همان مدرک)/ 63.17 . (همان مدرک)/ 67.18 . (همان مدرک)/ 159.19 . (اسلام در ایران)/372 به نقل از (دولتشاه)/282; (ظهیرالدین مرعشى)/340.20 . (نزهة القلوب)/149.21 . (همان مدرک)/ 60 و 65.22 . (اسلام در ایران)/372.23 . (همان مدرک).24 . (همان مدرک)/ 373 381.25 . (تاریخ ایران)/471.26 . (اسلام در ایران)/394.27 . (تاریخ ایران)/441.28 . (شاه اسماعیل صفوى)/63 ـ 53. پیش از آن که شاه اسماعیل به حکومت برسد با یزید سلطان عثمانى آق قویونولوها را علیه او تحریک مى کرد ولى پس از آن که حکومت شاه اسماعیل شکل گرفت هیأتى را جهت تبریک و شادباش فرستاد و پس از آن تا چند سالى روابط حسنه بود.29 . (شاه اسماعیل صفوى)/146.30 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/166; (زندگانى شاه عباس دوّم) ج3/34.31 . (تاریخ ایران)/474; (شاه اسماعیل صفوى)/141 ـ 138.32 . (تاریخ ایران)/ 484 485 486 496 512.33 . (شاه طهماسب صفوى) دکتر عبدالحسین نوایى مقدمه/11 ارغوان.34 . (تاریخ ایران)/474 483.35 . (دین و دولت در عصر صفوى)/80.36 . (تاریخ ایران)/478.37 . (احسن التواریخ) حسن بیک روملو به تصحیح دکتر عبدالحسین نوایى/86 بابک; (دین و دولت در عصر صفوى)/66.38 . (شاه اسماعیل صفوى)/145. یکى از مفتیان دربارى عثمانى اعلام کرد: شیعه کافر است و برده ساختن زنان و فرزندان آنان واجب و هر کس در کفر و الحاد و وجوب جنگ با آنان تردید کند مانند آنان کافر است. ر.ک: (روضات الجنات) ج4/ 383 ـ 384.39 . (زندگانى شاه عباس اوّل) نصراللّه فلسفى ج2/164 دانشگاه تهران; (تاریخ ایران)/495.40 . (ریاض العلماء و حیاض الفضلاء) میرزا عبداللّه افندى 52 بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان مقدس رضوى مشهد.41 . (همان مدرک).42 . (نظام حکومت ایران در دوران اسلامى) دکتر غلامرضا ورهرام/190 مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى; (دین و دولت در عصر صفوى)/63.43 . (همان مدرک).44 . (نظام حکومت ایران در دوران اسلامى)/191 ـ 192.45 . (همان مدرک)/ 192.46 . (روضات الجنات فى احوال العلماء والسّادات) میرزا محمّد باقر خوانسارى ج4/364 اسماعیلیان قم.47 . (همان مدرک)/ 362 ـ 363.48 . (همان مدرک)/ 361.49 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم /268 243.50 . (سفرنامه شاردن) بخش اصفهان ترجمه: حسین عریضى/145 نگاه.51 . (همان مدرک)/ 114.52 . (سفرنامه کِمپفر) ترجمه کیکاووس جهاندارى/125 ـ 126 خوارزمى.53 . (همان مدرک)/ 127 ـ 128.54 . (همان مدرک)/ 39.55 . مجلّه (احیاء) شماره 5/47; (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/170 به بعد.56 . (تاریخ ایران)/511; (شاه اسماعیل صفوى)/141.57 . (همان مدرک).58 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/ 166; (تاریخ تشیع در اصفهان از دهه سوم قرن اوّل تا پایان قرن دهم) مهدى فقیه ایمانى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى; (تاریخ ادبیات در ایران) ادوارد برون/81.59 . (سفرنامه شاردن) بخش اصفهان/68 200.60 . (صحیفه نور) مجموعه رهنمودهاى امام خمینى ج1/259 ارشاد اسلامى.61 . (منیة المرید) شهید ثانى تحقیق رضا مختارى/164 مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.62. (همان مدرک).63 . (احسن التواریخ) حسن بیک روملو با تصحیح دکتر عبدالحسین نوایى/249 بابک.64 . (روضات الجنات) ج4/362; ج3/296.65 . (روضات الجنات) ج1/32; ج4/235; ج3/296.66 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/652 261 270.67 . (امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار) اکبر هاشمى رفسنجانى/248 255 به نقل از: (سیاست خارجى ایران در دوره صفویه); (تاریخ ایران)/248.68 . (امیر کبیر یا قهرمان مبارز با استعمار)/247 249 250 263.69 . (همان مدرک)/ 252.70 . (نخستین رویاروییهاى اندیشه گران ایران) دکتر عبدالهادى حائرى/160 امیر کبیر.71 . (همان مدرک)/ 160 ـ 161.72 . (مِصْقل صَفا) در نقد کلام مسیحیت این کتاب به اهتمام یکى از نوادگان مؤلف: سید جمال الدین میردامادى و با مقدمه و تصحیح و تعلیق آقاى حامد ناجى اصفهانى و به انضمام گفتارى از حضرت آیت اللّه آقاى حسن سعید و پرفسور هانرى کربن در سال 1373 به چاپ رسیده است.73 . (نخستین رویا روییهاى اندیشه گران ایران)/481 ـ 485.74 . (تایخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/143 147 148.75 . این رساله در کتاب (دین و سیاست در دوره صفوى) جعفریان از صفحه 260 ـ 269 چاپ شده است.76 . (الذریعه الى تصانیف الشیعه) شیخ آقا بزرگ تهرانى ج21/138 دارالاضواء بیروت.77 . (تاریخ کرک نوح) دکتر حسن عباس نصراللّه/150 دمشق.78 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/216 ـ 217.79 . (همان مدرک)/ 216.80 . (همان مدرک)/ 206.81 . (زندگى نامه علاّمه مجلسى) سیّد مصلح الدین مهدوى ج1/21 حسینیّه عمادزاده اصفهان; (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/206 به بعد نیز برخى تلاشهاى ایشان را در این باره آورده است.82 . (وسائل الشیعه) شیخ حر عاملى تحقیق شیخ عبدالرحیم شیرازى ج12/128 ـ 132 دار احیاء التراث العربى بیروت.83 . (مجمع الفائده والبرهان) مقدس اردبیلى ج8/68 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین.84 . (وسائل الشیعه) ج12/133; (مجمع الفائده والبرهان) ج8/68.85 . (همان مدرک).86 . (مجمع الفائدة والبرهان) ج8/68.87 . (همان مدرک)/ 86.88 . (همان مدرک) ج7/550.89 . (همان مدرک).90 . (فوائد الرضویه فى احوال علماء المذهب الجعفریه) شیخ عباس قمى/25; (قصص العلماء) میرزا محمّد تنکابنى/343 علمیه اسلامیه.91 . (مجمع الفائده و البرهان) ج8/68.92 . (تاریخ ادبیات در ایران) ج5 بخش یکم/180.93 . (روضات الجنات) ج3/269; ج4/241.94 . (الهجرة العاملیه الى ایران فى العصر الصفوى) جعفر المهاجر/181 دارالروضة.حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2922روشنفکرنماها و تحریف سیماى مقدس اردبیلىعباسرضوی0719961375143156Full Textپى نوشتها:1 . (کلیات اشعار و آثار شیخ بهایى) با مقدمه سعید نفیسى/42 و 46 چگامه.2 . مجله (راهنماى کتاب) سال 6 شماره 8/555.3 . (راه امام راه ما) پیام حضرت آیت الله خامنه اى به مناسبت سالگرد رحلت امام امت/47 مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.4 . (از نیما تا روزگارما) یحیى آریان پور ج3/261 زوار.5 . (در مکتب استاد) سعید نفیسى مقدمه/عطایى.6 . (تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران در دوره معاصر) سعید نفیسى ج1 مقدمه بنیاد.7 . (خدمات متقابل اسلام و ایران) مرتضى مطهرى ج1/18 100 صدرا.8 . (مازیار) صادق هدایت جاویدان; (پروین دختر ساسان) هدایت پرستو.9 . (از نیما تا روزگارما) ج3/264.10 . (الامام الصادق والمذاهب الاربعه) اسد حیدر ج3/382 دارالکتاب العربى بیروت.11 . (تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران) ج2/50 62.12 . (همان مدرک)/38 و 39.13 . (همان مدرک)/77.14 . (الذریعه) آقا بزرگ تهرانى ج5/298 ـ 297 ـ 296.15 . (قصص العلماء) تنکابنى/71 اسلامیه.16 . (تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران) ج2/48.17 . (همان مدرک)/52.18 . (الذریعه) ج6/385; مقاله (نادرستى انتساب حدیقة الشیعه به مقدس اردبیلى) در همین شماره.19 . (مجله حوزه) شماره 16/93. مقاله اسلام و تکفیر.20 . (تاریخ اجتماعى و سیاسى ایران) ج2/42.21 . (همان مدرک)/49.22 . (سرچشمه تصوف در ایران) سعید نفیسى/47 فروغى.23 . (همان مدرک)/103 و 50.24 . (کلیات اشعار و آثار شیخ بهایى)/39.25 . (ویژگیهاى امپریالیسم)/145 حزب جمهورى اسلامى.26 . (سرچشمه تصوف)/126.27 . (ارزش میراث صوفیه) دکتر عبدالحسین زرین کوب/13 امیرکبیر.28 . (آشنایى با علوم اسلامى) شهید مطهرى بخش عرفان/79 صدرا.29 . (الغدیر) علامه امینى ج11/283 و 284 دارالکتاب العربى بیروت.حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2923نادرستى انتساب حدیقة الشّیعه به مقدس اردبیلىعلی اکبرذاکری0719961375157218Full Textپى نوشتها:1 . ثقةالاسلام تبریزى در (مرآت الکتب) ج2/232 نوشته است:(در کتاب: انساب النواصب حدیقةالشیعه از نوشته هاى اردبیلى معرفى شده است. با توجه به این که این کتاب برابر آنچه در متن آن آمده در سال 1076 (نسخه ب برگ 210/1) نوشته شده نویسنده آن على داود استرآبادى نخستین کسى است که از حدیقه یاد کرده است.)نقل تبریزى درست است ولى اصل مطلب درست نیست; زیرا در نسخه هاى گوناگونِ انساب النواصب نامى از حدیقه به میان نیامده ودر برخى نسخه ها نام این کتاب یاد شده که به نظر مى رسد توسط نسخه برداران افزوده شده است. ما براى تحقیق این مطلب سه نسخه خطى از کتاب انساب النواصب را که در کتابخانه آیت اللّه مرعشى موجود بود مطالعه کردیم: نسخه نخست به شماره 172 که در شوال سال 1273 نگاشته شده و بخشى از آغاز آن نیست.نسخه دوم به شماره 1887 در سال 1228 نوشته شده است.نسخه سوّم به شماره 3392 در سال 1243 نگاشته شده است.در نسخه اول و دوّم نامى از حدیقه برده نشده ولى در نسخه سوم (برگ 33/2 باب پانزدهم طعن چهارم) نام حدیقه برده شده است:(در کتاب احسن الکبار و در کتاب لوامع الانوار و در کتاب حدیقةالشیعه مولانا احمد اردبیلى آمده که: وقتى عمر به شام رفته بود عباس همراه بود.)همین عبارت در نسخه دوّم (برگ 33/1) چنین آمده است:(حکایت: در کتاب لوامع الانوار آمده که در وقتى عمر به شام رفته بود و عباس همراه بود اهل شام عمر را امیرالمؤمنین خواندند.)در این نقل نامى از حدیقه و احسن الکبار نیست; امّا در نسخه سوم نام این دو کتاب یاد شده و بر خلاف معمول کتاب از اردبیلى نام برده شده است.آنچه نشان مى دهد که نویسنده در اصل نام کتاب حدیقه را نبرده و دیگران بر ین افزوده اند آن است که در سرتاسر کتاب بیش از بیست بار نام کاشف الحق را مى برد و از آن حکایت و روایت نقل مى کند ولى از حدیقه نامى نمى برد.اگر استرآبادى حدیقه را مى داشت و از آن اردبیلى مى دانست بایستى به جاى کاشف الحق از حدیقه نقل مى کرد.این نشان مى دهد که در سال 1076 کاشف الحق به عنوان منبع معتبر مطرح بوده ولى حدیقه هنوز شهرتى نداشته و یا جعل نشده بوده است.اینک مواردى که نام کاشف الحق برده شده با ذکر برگ و صفحه از سه نسخه مى آوریم:* (در کتاب کاشف الحق از کتاب فعلت فلاتلم نقل شده که چون خبر شهادت امام حسین به مدینهطیبه رسید عبداللّه بن عمر… متوجه دمشق گشت که یزید را تنبیه کند.)نسخه اول باب سیزدهم برگ 9/2; نسخه دوم برگ 19/2; نسخه سوم برگ 18/1.* (و در کتاب کاشف الحق روایت است که چون ابوبکر خلیفه شد…)نسخه اول طعن هفتم برگ 30; نسخه دوم برگ 42/2; نسخه سوم برگ 42/1.* (و در کتاب فعلت فلاتلم و در کتاب کاشف الحق نقل شده که محمدبن ابى بکر گفت: پدرم در حالِ فزع و سکرات در حضور من…)نسخه اول برگ 5/2; نسخه دوم برگ 67/1; نسخه سوم برگ 63/1.* (و در کتاب کاشف الحق از ابو عسان [ابوعنان] مالک بن اسمعیل نهدى روایت است که محمدبن ابى بکر گفت: در حال نزع پدر به بدترین حال دیدم.)نسخه اول برگ 51/1; نسخه دوم برگ 67/2; نسخه سوم برگ 63/2.* (در کتاب کاشف الحق آمده که [عمر] بعضى را بر بعضى در عطایا تفصیل داد…)نسخه اول طعن یازدهم برگ 59/2.* (در کتاب کاشف الحق از کتاب کامل نقل شده که عمر حجرالاسود را از آن جا که رسول خدا گذاشته بود نقل کرد و به موضعى برد که در جاهلیت نهاده بودند و هنوز هست.صاحب کاشف الحق فرماید: ظاهراً لفظ اسود سهو کاتب است و مراد از حجر مقام ابراهیم باشد….)نسخه اول طعن هیجدهم برگ 61/1.* (در کتاب کاشف الحق مسطور است که: عمر حکم کرد که کشتیها که از مصر گندم و برنج و دیگر چیزها مى آورند تردد نکنند تا اعراب شتران را به کرایه دهند….)نسخه اول طعن بیستم برگ 61/1 2* (در کتاب کاشف الحق آمده که قدامة بن مظعون شراب خورده بود….)نسخه اول طعن بیست و پنجم برگ 62/2.* (در کتاب کاشف الحق آمده که عمر مسائل میراث را تغییر و تبدیل کرد….)طعن سى وپنجم* (و نیز در آن کتاب مذکور است که در نکاح دوام بدعت چند قرارداد.)نسخه اول طعن سى و سه برگ65/1; نسخه دوم برگ 85/2; نسخه سوم برگ 66/1.* (در کتاب کاشف الحق آمده که گواهى مملوک را رد کرد.)نسخه اول طعن چهلم برگ 66/1.* نسخه اول طعن هفتم برگ 79/1.* نسخه اول طعن هشتم برگ 81/2.* نسخه اول طعن سى و هفتم برگ 87/1.* نسخه اول باب بیست و سوم برگ 90/2.* نسخه اول باب سى و دوم برگ 110/1.* نسخه اول باب سى و سوّم برگ 119/1.* نسخه اول باب سى و ششم برگ 127/1.* نسخه اول باب سى و نهم برگ 13/2.* نسخه اول درباره قم برگ 168/1.2 . (امل الآمل) شیخ حر عاملى تحقیق: سید احمد حسینى شرح حال محقق اردبیلى 2/23 دارالکتاب الاسلامى قم.3 . (اثناعشریه) شیخ حر عاملى مقدمه /3 17 30 33 51 185 المطبعة العلمیة قم چاپ دوم 1408. در صفحه 51 آن آمده است:(وقد نقل عنه [اردبیلى] بعض ثقات الاصحاب انه نقل عن فرقهم [صوفیه] احدى و عشرین فرقة وانّها ترجع الى فرقتین حلولیه و اتحادیه…).4 . (اثباة الهداة) شیخ حر عاملى تحقیق: ابوطالب تجلیل تبریزى.5 . (لؤلؤة البحرین) محدث بحرانى /1150 آل البیت.6 . (ریاض العلماء) افندى تحقیق احمد حسینى ج1/56 کتابخانه مرعشى نجفى مترجم ج1/89 ترجمه محمد باقر ساعدى.7 . (منتهى المقال) ابوعلى حائرى ج1/311 312 مؤسسه آل البیت قم.8 . (مستدرک الوسائل) محدث نورى ج3/393 چاپ سنگى ج20/92 چاپ جدید مؤسسه آل البیت قم.9 . (اعیان الشیعه) ج10/105 چاپ اول ج3/81 چاپ ده جلدى.10 . (الذریعه) ج6/385.11 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن دهم/8.12 . (ریحانة الادب) محمد على مدرس تبریزى ج5/367 خیّام تهران.13 . (قصص العلماء) میرزا محمد تنکابنى/175 علمیه اسلامیه.14 . (حدیقه الشیعه) مقدمه چاپ سوم انتشارات گلى; (خیراتیه) محمد على بن وحید بهبهانى تحقیق سید مهدى رجائى ج2/407 انصاریان قم.در منبع اخیر به کتاب تحفه الاخیارملاّ محمد طاهر قمى و ملاذ الاخیار ایشان (البته انتساب این کتاب به ایشان درست نیست) نسبت داده شده که حدیقه از آن اردبیلى دانسته شده است. ولى با مراجعه به نسخه خطى تحفةالاخیار به شماره 1868 کتابخانه آیت اللّه مرعشى نجفى و نسخه چاپى آن که در سال1336 توسط حسین فشاهى نشر یافته نشانى از حدیقه به دست نیامد.گرچه هر دو اثر ضد صوفیه اند ولى در این کتاب داستان ملاقات سید مرتضى و غزالى رد شده است (/99 چاپى). از این روى حسین فشاهى که حدیقه را نیز منتشر کرده در مقدمه یادآور نشده که در کتاب تحفه الاخیار حدیقه از اردبیلى دانسته شده است بلکه نوشته: (صاحب تحفةالاخیار حدیقه را از اردبیلى دانسته است.)15 . (حدیقه الشیعه) مقدمه; (خیراتیه) ج2/406. در خیراتیه اشاره اى به میرزا مخدوم و نظر وى نشده است.16 . (ریاض السیاحه) زین العابدین شیروانى/55 سعدى تهران (در این اثر آمده: مقدس اردبیلى شاگردى داشته قمى الاصل مشهور به روحى معرکه گیر وى حدیقه را به نام اردبیلى نوشته است); (طرائق الحقایق) محمد معصوم شیرازى تصحیح محمد جعفر محجوب سنایى ج187/1 تهران.شاه محمدبن محمد شیرازى دارابى ملقب به عارف در ملاقاتى که با ملا معز اردستانى داشته وى حدیقه را از خود دانسته به جز بخش صوفیه آن.شاه محمدبن شیرازى دارابى از بزرگان بوده و آقا بزرگ تهرانى شرح حال وى را در الذریعه (ج9/665; ج10/257; ج11/298 330; ج13/358) و طبقات اعلام الشیعه (قرن دوازدهم/330) آورده است. مى نویسد:(وى صدو سى سال عمر کرده و در حدود سال 1130 از دنیا رفته است.وى شرحى بر صحیفه دارد به نام: (روضه العارفین) یا (ریاض العارفین) و شاگرد او حزین بسیار از او تجلیل کرده و نوشته در هفتاد سالگى کفشهاى دیگران را جفت مى کرد.)بنابر این با توجه به عمر طولانى و تقواى وى مى توان سخن وى را درست دانست و به احتمال زیاد دیده که چگونه نسخه هاى حدیقه را با نام اردبیلى نشر داده اند; زیرا در زمان نشر کاشف الحق و حدیقه زنده بوده است.گویا سخنان وى در ردّ انتساب حدیقه به اردبیلى در حاشیه: (مقامات السالکین) وى آمده است.17 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن 12/18.18 . طرائق الحقایق) ج1/186.19 . (همان مدرک); (مراة الحق) محمد جعفر همدانى (مجذوب على شاه)/70.20 . (روضات الجنات) محمدباقر خوانسارى ج1/83 اساعیلیان قم.21 . (ریاض العلماء) ج1/56.22 . (الاجازة الکبیرة) سید عبدالله موسوى جزائرى تحقیق محمد سماحى حائرى/25 کتابخانه آیت الله مرعشى; (روضات الجنات) محمد باقر خوانسارى تحقیق سید محمد على روضاتى ج1/195 دارالکتب الاسلامیه تهران. براى شرح حال وى ر.ک: (طبقات اعلام الشیعه) قرن 12/456.23 . (مرآت الحق)/70; (طرائق الحقائق) ج1/187.24 . (مستدرک الوسائل) ج20/101.25 . (الذریعه) ج17/236; ج2/322.26 . (فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیت اللّه مرعشى) ج4/183 شماره 1408.27 . (الاثناعشریه)/51.28 . (همان مدرک)/30.29 . (روضات الجنات) ج2/68.30 . (جواهر الکلام) محمد حسن نجفى ج16/71; (مقدمه اى بر فقه شیعى) حسین مدرسى طباطبائى ترجمه محمد آصف فکرت/75 آستان قدس رضوى.31 . (تذکره نصرآبادى) میرزا محمد طاهر نصرآبادى تصحیح وحید دستگردى/152. فروغى تهران.32 . (روضات الجنات) ج2/68.33 . (مستدرک الوسائل) ج3/393 394 چاپ سنگى; ج20/91 به بعد چاپ جدید.34 . (همان مدرک) ج20/101 102; (ریاض العلماء) ج3/216.35 . (ریاض العلماء) ج1/56.36 . (حدیقه الشیعه)/569. علت این که در این جا مسأله نماز جمعه مطرح شده این بوده که بیشتر فقهاء در زمان تنظیم حدیقه قائل به وجوب عینى نماز جمعه بودند و تنظیم کنندگان حدیقه خواسته اند این مشکل را حلّ کنند.37 . (حدیقةالشیعه)/86; (مستدرک الوسائل) ج20/94 چاپ سنگى; ج3/394 چاپ جدید.38 . (زبدةالبیان)/86.39 . (حدیقه الشیعه)/28; (مستدرک الوسائل) ج20/98.40 . (همان مدرک)/12; (مستدرک الوسائل) ج20/98.41 . (همان مدرک)/769; (مستدرک) ج20/97.42 . (کاشف الحق)/50.43 . (همان مدرک)/331.44 . (مستدرک الوسائل ج20/97.45 . (همان مدرک)/99; (کاشف الحق) برگ 34/1. ادامه عبارت کاشف الحق چنین است:(نتوان گفت چه ترغیبى که درین فعل از حضرات شده بر نفقه کردن و تصدق نمودن زیاده از حد حصر است…. در روز دراز و هواى گرم مدینه… به آب افطار نمایند کار هر بافنده و حلاج نیست. و در مجمع البیان مسطور است که (ولیس ذلک مخصوصاً بل کل من یفعل ذلک یناله) یعنى این فیض و این عنایت مخصوصِ به ایشان نبوده….)همانند این عبارت در مجمع البیان در شأن نزول آیه ایثار جزء29 آمده است: (وهى جاریة فى کل مؤمن فعل ذلک)46 . (مجمع الفائده و البرهان) ج4/287 انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم.47 . (حدیقة الشیعه)/63.48 . (کاشف الحق) برگ 34/2.49 . (مستدرک الوسائل) ج20/102.50 . (روضات الجنات) ج1/83.51 . (همان مدرک) ج4/257.52 . (طرائق الحقایق) ج1/187.53 . (سفینة البحار) ج5/197 اسوه.54 . (عین الحیاة) علاّمه مجلسى/577 علمیه اسلامیه تهران.55 . (مستدرک الوسائل ج20/102.56 . (کاشف الحق) نسخه خطى مقدمه برگ 1 کتابخانه آیت الله مرعشى.57 . (فلسفه اخلاق) شهید مطهرى/84 صدرا.58 . (حدیقةالشیعه)/21.59 . (کاشف الحق) نسخه خطى برگ11.60 . (کاشف الحق) برگ 171; (حدیقةالشیعه)/363.61 . (فهرست کتابهاى خطى کتابخانه آیةالله مرعشى) ج3/128 شماره 940.62 . (حدیقةالشیعه)/94; (کاشف الحق) برگ 49.63 . (رساله اصول الدین) نسخه خطى برگ 53.64 . (فهرست کتابخانه غرب مدرسه آخوند همدانى)/64 شماره160.65 . (مرآت الحق)/71 70; (طرائق الحقائق) ج1/178; (الذریعه) ج6/385 حاشیه.66 . (مستدرک الوسائل) ج20/95.67 . (الحاشیه على الهیات الشرح الجدید للتجرید) محقق اردبیلى تحقیق احمد عابدى/37 486; (طبقات اعلام الشیعه) قرن دهم/8 دانشگاه تهران.68 . (همان مدرک)/91.69 . (همان مدرک)/92 و مقدمه کتاب /29.70 . (همان مدرک)/332.71 . (همان مدرک)/342 332.72 . (حدیقة الشیعه)/618 565 566 567 571.73 . (زبدةالبیان)/139.(وعن سفیان الثورى انّه صلّى خلف المقام رکعتین ثمّ رفع رأسه الى السّماء فلمّا رأى الکواکب غشی علیه و کان یبول الدم من طول حزنه و فکرته و فى الایة دلالة على عظم شأن علم اصول الدین وفضله والتفکر فى خلق اللّه).74 . (حدیقه الشیعه)/620.(وسفیان از طریق حق و مذهب شیعه به غایت دور است و از پیروان بزرگ صوفیه است چنان که قبل از این مذکور گشت)75 . (روضات الجنات) ج1/82.76 . (حدیقه الشیعه)/571 572.77 . (همان مدرک)/194.78 . (کاشف الحق) برگ 98. گویا اردستانى مخالف فلسفه و موافق عرفاء و مجتهدان بوده است. در مواردى آن گاه که حدیثى را از علل الشرایع نقل مى کند (/200) مى نویسد: (از مصنفات افضل المجتهدین ابن بابویه است) و در حدیقه (/439) این تجلیل حذف شده است.79 . (حدیقةالشیعه)/194.80 . (کاشف الحق) برگ 5. (و فرق میان رسول و نایب نباشد مگر در پیغمبرى [چنانچه مولوى در مثنوى سروده:چونکه شد از پیش دیده وصل یارنائبى باید ازو مان یادگارنى غلط گفتم که نائب یا منوبکرد و پندارى قبیح آید نه خوبو از اینجا ظاهر مى شود که به اعتقاد مولوى نیز میان رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام تفاوتى که هست در نبوت محض است] و در قرآن عزیز…) در حدیقه (چاپ اول/5 سوم/10) اشعار و آنچه در بین کروشه آمده حذف شده است.81 . (الذریعه) ج10/205 حاشیه.در حدیقه/325 در پایان پاراگراف اول پس از جمله: (وکلام حذیفه را اشعار تمام به نفاق عبدالله و پدرش و دیگران نیز هست) سخن مرحوم شوشترى که در کاشف الحق برگ 152 آمده حذف شده است: (و میرنوراللّه رحمه الله در کتاب مجالس المؤمنین گفته اگر حذیفه در نسبت عبدالله به نفاق صادق بود کفر عبدالله لازم آید و اگر کاذب بود فسق حذیفه لازم آید و ایضاً از امام جعفر صادق(ع)…)82 . (حدیقه الشیعه)/5683 . (دایرةالمعارف بزرگ اسلامى) ج3/332.84 . (حدیقه الشیعه)/571.85 . (بحارالانوار) ج/103 پایان دست نوشته علامه. مؤسسه الوفاء بیروت.86 . (اجازات الحدیث التى کتبها… المجلسى)/60 98 اجازه به محمد جیلى سند شماره44 تدوین و گردآورى سید احمد حسینى کتابخانه آیت الله مرعشى.87 . مجله (معارف) دوره دوم شماره 3/120 اسفند 1364 مقاله تحقیقى مهدى تدین درباره حدیقه با عنوان: حدیقةالشیعه یا کاشف الحق.88 . (حدیقةالشیعه) /610 از هشت روایتى که در نکوهش صوفیه در حدیقه آمده تنها همین یک روایت از راه معتبر نقل شده است. شیخ حرّ عاملى در اثنا عشریه/30 پس از نقل این روایت از حدیقه مى نویسد:(و رواه الشیخ المفید فى کتاب الرد على اصحاب الحلاج عن ابى القاسم جعفربن محمدبن قولویه عن ابیه عن سعدبن عبدالله عن احمدبن محمدبن عیسى عن الحسین بن سعید انه قال: سألت ابالحسن علیه السلام عن الصوفیه؟ فقال: لایقول بالتصوف احد الاّ لخدعة او ضلالة او حماقة و ربما استجمعها واحد منهم).همان گونه که پیداست در این نقل ذیلى که در نقل حدیقه بود وجود ندارد: (اگر کسى خودش را تقیةً صوفى نامید گناهى بر او نیست).از این روى احتمال مى رود که تنظیم کنندگان حدیقه خواسته اند برخى افراد را که شهرت به تصوف داشته اند تبرئه کنند که اگر از باب تقیه اظهار تصوف مى کرده اند اشکال ندارد. مصداق اصلى آن شیخ صفى الدین اردبیلى جدّ پادشاهان صفویه بوده که به تصوف شهرت داشته مبارزان علیه صوفى گرى شاید با افزودن این جمله به حدیث خواسته اند بگویند: شیخ صفى الدین از باب تقیه خود را صوفى قلمداد مى کرده بنابر این این حدیث شریف وى را در بر نمى گیرد. آنچه این احتمال را سبب مى گردد آن است که در کتابهایى که علیه صوفى گرى نوشته شده به این مطلب اشاره گردیده و صوفى بودن شیخ صفى الدین اردبیلى را از باب تقیه دانسته اند. ر.ک: تحفةالاخبار/29.شیخ حرّ عاملى در اثناعشریه در ادامه سخن مى نویسد: در نقل دیگر حدیقه این گونه آمده است:(واما من سمى نفسه صوفیاً للتقیة فلا اثم علیه و علامته ان یکتفى بالتسمیة ولا یقول بشى من عقاید هم الباطلة.)89 . (دانشنامه جهان اسلام) جزوه 6/845 از ریاض العلماء (ج4/301 و ج5/531) نقل مى کند که عده اى از فقهاء شیعه به تصوف و عرفان گرایش داشتند.90 . (سفینة البحار) ج5/209.91 . (همان مدرک)/200. در ضمن شیخ حرّ عاملى در کتاب اثناعشریه این روایت را که در نکوهش صوفیه است از کشکول شیخ بهایى نقل مى کند.92 . (تعلیقة امل الآمل)/71. دور نیست که این کتاب همان (التأویلات) سید حیدر آملى باشد که منتخب (بحرالخضم فى تفسیر القرآن المحکم) است.93 . (روضات الجنات) ج4/146.94 . (سفینةالبحار) ج5/211.95 . (امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار)/246 ـ 247 هاشمى رفسنجانى فراهانى; (زندگانى شاه عباس) عباس اقبال ج3/68.96 . (زندگانى شاه عباس) ج3/46.97 . (الذریعه) ج10/209; ج16/122.98 . (حدیقةالشیعه)/580.99 . (حدیقه الشیعه)/785.100 . (الذریعة) ج24/291; ج15/240; ج20/76; (طبقات اعلام الشیعه) قرن دهم/176 246; (عالم آراى عباسى)/154 چاپ سنگى چاپ دیگر/210 221; (هدیةالعارفین) ج6/258.تحقیقى در زمان فوت میرزا مخدومممکن است گفته شود که درست است که بیشتر مورخان فوت میرزا مخدوم را سال 995 ذکر کرده اند; اما حاجى خلیفه در کشف الظنون (ج1/527 چاپ اول 1310) آن گاه که (ذخیرةالعقبى فى ذم الدنیا) میرزا مخدوم را معرفى مى کند سال فوت وى را 988 مى آورد. پس اردبیلى مى توانسته لحظه هاى آخر عمر او را در کتاب خویش ذکر کند:(ذخیرةالعقبى فى ذم الدنیا تسع مقالات لمعین الدین اشرف المعروف بمیرزا مخدوم. المتوفى سنة988 ثمان و ثمانین و تسعمائه الفّه السلطان مرادخان و أهداه الیه)در مسأله اختلافى راه خردمندانه بررسى اقوال و رسیدن به قول و نظر صحیح است بنابر این ما به ناگزیر درباره درستى یکى از این دو نظر به تحقیق مى پردازیم.یادآورى: افزون بر این دو قول نظر سومى نیز وجود دارد که فوت میرزا مخدوم شریفى را سال 998 مى داند. ر.ک: تاریخ ادبیات ایران ذبیح اللّه صفا ج5 بخش یکم/193.برابر تحقیقى که انجام شد فوت میرزا مخدوم سال 995 یا 998 است و تاریخ 988 به هیچ روى درست نیست و حاجى خلیفه در کشف الظنون اشتباه کرده است; زیرا1 . وى (ج2/617) در بیان نواقض الروافض فوت میرزا مخدوم را حدود سال 995 ذکر کرده است: (نواقض على الروافض للشریف میرزا مخدوم بن میر عبدالباقى من ذریة السید الشریف الجرجانى المتوفى فى حدود سنة995.)این که توضیح درباره کتاب نواقض الروافض پس از ذخیرة العقبى نوشته شده مشخص مى شود که حاجى خلیفه (م:1067) از نظر پیشین خویش برگشته و ذکر حدود 995 به خاطر قول سوم است که گفته اند: در سال 998 از دنیا رفته.احتمال مى رود آنچه پیش از این یاد کرده به گونه دیگر بوده است; زیرا اسماعیل پاشا در (هدیةالعارفین) (کشف الظنون ج5) با این که از کتاب ذخیرةالعقبى نام برده فوت میرزا مخدوم را سال 995 دانسته است.2 . ما مى دانیم که از بین رفتن شاه اسماعیل دوم (م: 985) و در نتیجه فرار میرزا مخدوم به عثمانى در سال 985هـ.ق. و او سالها بعد زنده بوده است.حسن بن محمد بورینى (963 ـ 1024) که همزمان با میرزا مخدوم در عثمانى زندگى مى کرده و از بزرگان و مدرسان حکومت عثمانى بوده است در کتاب: تراجم الاعیان (ج2/52 شماره 84 تحقیق صلاح الدین منجد دمشق.) شرح حال مفصلى از وى ارائه داده است که خلاصه اى از آن نقل مى شود.حسن بن محمد بورینى پس از بیان فرار میرزا مخدوم به عثمانى و چگونگى نجات وى مى نویسد.(نزد سلطان رفت و مورد عنایت سلطان مراد سوم قرار گرفت و قاضى و مفتى دیار بکر شد سپس عزل و قاضى طرابلس شام گردید و دو سال در آن جا قاضى بود سپس به قسطنطنیه بازگشت و ملازم باب عالى گردید و پس از مدتى سلطان او را قاضى مکه کرد از طریق دریا و سوئز به مکه رفت. سه سال در مکه ماند آن گاه عزل شد و به قسطنطنیه آمد و پس از مدتى اندک که ریاست یافت به مکه رفت و آن جا فوت کرد. از وى دخترى به جاى مانده که در مکه به ازدواج یکى از شرفاء درآمده و هنوز زنده است.)بنابر این با توجه به این که در سال 989 در منطقه بغداد بوده و دو سال قاضى طرابلس و سه سال قاضى مکه و باره ها در این مسیرها رفت و آمد کرده است فوت وى باید سال 995 یا بعد از آن باشد و آنچه مسلم است در گذشتِ وى در سال 988 درست نیست. در چاپهاى جدید تراجم الاعیان جاى تاریخ فوت وى خالى است. اما در نسخه خطى برلین صفحه80 و تاریخ ادبیات عرب بروکلمان ج2/422 که قزوینى از آن دو گزارش داده فوت وى را 995 ذکر کرده اند. ر.ک: فرهنگ ایران زمین ج1/563 به بعد مقاله قزوینى درباره میرزا مخدوم شریفى.3 . محمد قزوینى به نسخه اى از نهج البلاغه دست یافته است که در پایان آن امضاى میرزا مخدوم شریفى دیده مى شود. در هنگامى که وى در بغداد قاضى بوده و قضاوت وى در عراق پیش از قاضى شدن او در طرابلس و مکه بوده است. عبارت او چنین است:(نمقه ابن سید شریف الحسنى میرزا مخدوم الشریفى القاضى ببغداد و المشهدین و المفتى بالعراقین سابقاً فى یوم الخمیس15 شهر ربیع الاخر989.) ر.ک: فرهنگ ایران زمین ج1/68.همیشه این گونه امضاء مى کرده است با اشاره مقامها ریاستهاى خود در گذشته و حال.بورینى امضاء دیگرى از وى نقل کرده که در آن زمان قاضى طرابلس بوده است:(هذه الحجة صحت عند مولانا السید معین الدین اشرف الحسنى الحسینى أبا و أمّا الذى صارقاضیاً بثغر طرابلس بعدان کان قاضیاً بمدینة آمد و ذلک کله بالامر الخونه گارى (خداوند گارى) السلطان المراد خانى العثمانى) ر.ک: تراجم الاعیان ج2/55.بنابر این درگذشت وى در سال 988 به هیچ روى درست نیست و باید 995 یا 998 باشد.4 . میرزا مخدوم کتاب نواقض الروافض را در سال 988 نوشته که ماده تاریخ آن برابر حروف ابجد (النواقض) مى شود و گویا در آن زمان در بغداد یا دیار بکر بوده است. و احتمال مى رود سال 988 که در کشف الظنون به آن اشاره شده سال نگارش کتاب ذخیرة العقبى باشد. در آغاز نواقض الروافض اشاره اى به یکى از رساله هاى خود دارد که شاید همین ذخیرةالعقبى باشد.وى مى نویسد:(پس از حبس من [در ایران] آنها [حواشى و رسائل من] را تاراج کردند و از آنها رساله مختصرى است که در هفته پیش به قبةالاسلام قسطنطنیه تألیف کرده ام و به اتمام رسانیده ام و نیز در تاریخ تألیف این مختصر به تألیف کتابى به نام محیط المرجانى اشتغال داشته است.)مینودر ج2/971بنابر این ممکن است عبارت کشف الظنون چنین بوده: (الفّه فى سنة988… الفه للسلطان مراد…) و یا به جاى 998 به اشتباه 988 ثبت شده است.5 . در تذکره نصرآبادى/472 و الذریعه ج9/1018 شعرى از محتشم کاشانى آمده که در آن زمان فوت میرزا مخدوم 992 ذکر شده است:جنت که به صد هزار زیبش پیراست خلاق و دودبازش چه به میرزاى مخدوم آراست و آن زیب فزودمخدوم مطاع اهل عالم گفتم تاریخ شودمخدوم و مطاع اهل علم آمد راست وین انسب بود(992).ولى با توجه به این که میرزا مخدوم شریفى ضد شیعه بوده و محتشم شیعه درست در نمى آید که محتشم به وى وعده بهشت داده باشد. بنابر این نمى توان میرزا مخدوم را در شعر محتشم میرزا مخدوم شریفى دانست. قزوینى از عالم آراى عباسى نقل مى کند:(دو میرزا مخدوم در اطراف شاه اسماعیل دوم بودند و هر دو سنى: میرزا مخدوم شریفى و میرزا مخدوم لاله که نمى توان آنها را منظور شعر محتشم دانست و باید میرزا مخدوم سومى باشد که شیعه باشد.)فرهنگ ایران زمین ج1/66آقاى گلریز در مینو در (ج2/394) مانند قزوینى منظور از میرزا مخدوم شعر محتشم را فرد سومى مى داند که شیعه است:(احتمالاً منظور محتشم در این شعر میرزا مخدوم فرزند میر میران حسینى صفاهانى است که عدیل و بدیل در بزرگى و دانش نداشت.)بنابر این نمى توان فوت میرزا مخدوم شریفى را سال 988 یا پیش از سال 955 دانست بلکه ممکن است سال 998 باشد و در نتیجه مقدس اردبیلى نمى توانسته این جریان را نقل کند.101 . (حدیقةالشیعه)/219; (کاشف الحق) برگ 108.102 . (اصول الفقه) مظفر ج1/118 دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.103 . (الحاشیه على الهیات الشرح الجدید للتجرید)/400.104 . (مجمع الفائده والبرهان) ج7/492.105 . (دین و دولت در ایران) حامدالگار ترجمه ابوالقاسم سرّى/67 به نقل از حسین مدرسى طباطبائى توس تهران.106 . (حدیقةالشیعه)/526.107 . (فصول المهمه) ابن صباغ/189 ـ 190 نجف 1381.108 . (حدیقةالشیعه)/398 412; (کاشف الحق) برگ 184 190.(به سند صحیح از میثم تمار نقل کرده) و (به سند صحیح از منقذبن ابتع اسدى مروى است.)109 . (فهرست کتابهاى خطى کتابخانه آیت اللّه مرعشى) ج3/173.110 . (بحار الانوار) ج41/235 258 270.111 . (کاشف الحق) برگ 193.112 . (حدیقةالشیعه)/422.113 . (کاشف الحق) برگ 197.114 . (حدیقه الشیعه)/429.115 . (الخرایج والجرایح) به تصحیح حاج شیخ اسداللّه ربانى ج1/201.116 . (کاشف الحق) برگ 197; (حدیقةالشیعه)/431.117 . (مجمع الفائده والبرهان) ج7/283 344 263. در صفحه 243 مى نویسد:(ولکن فى الطریق محمدبن سنان و هو ضعیف).118 . (امالى شیخ طوسى)/319 حدیث 647 بنیاد بعثت. ابن فضال از فطحیه بوده و روایات این گروه از نظر اردبیلى صحیح نیست. ر.ک: (مجمع الفائده و ابرهان) ج7/286; ج4/314.119 . (حدیقةالشیعه)/511.120 . (همان مدرک)/372.121 . (رجال النجاشى) ج2/399; (جامع الرواة) ج2/317.122 . (کاشف الحق) برگ/172.123 . (حدیقه الشیعه)/15.124 . (علل الشرایع)/156.125 . (حدیقة الشیعه)/770 و چاپ دیگر/765; (کاشف الحق) برگ 330.126 . (طبقات اعلام الشیعه) قرن هشتم/145.127 . (حق المبین)/87; مجله (حوزه) شماره 71 ـ 70.128 . (حدیقه الشیعه)/608; (سفینةالبحار) ج5/199 به نقل از حدیقه.129 . (همان مدرک)/609.130 . (حدیقةالشیعه)/20.131 . (همان مدرک)/281.132 . (الکشاف) زمخشرى ج1/369 دفتر تبلیغات اسلامى.133 . (همان مدرک) ج4/220.134 . (رساله اصول الدین) برگ 52 ـ 53 نسخه خطى کتابخانه آیت الله مرعشى شماره 940.135 . (کاشف الحق) برگ 25. در مورد اول آمده: (وامام غزالى که در میان اکابر اهل سنت به حجةالاسلام شهرت دارد.)136 . (حدیقةالشیعه)/597.137 . (همان مدرک)/573.138 . (همان مدرک)/582.139 . (روضات الجنات) ج1/82; (تتمیم امل الآمل) شیخ عبدالنبى قزوینى/100 کتابخانه آیت الله مرعشى; (اعیان الشیعه) ج1/105.140 . (عالم آراى عباسى)/154 چاپ سنگى.141 . (حدیقه الشیعه)/592.142 . (همان مدرک)/569.143. (رساله اصول الدین)/57 نسخه خطى.144 . (کاشف الحق) برگ2 نسخه خطى.145 . (حدیقةالشیعه)/7.146 . (کاشف الحق) برگ 184.147 . (حدیقةالشیعة)/398 و چاپ دیگر/393.148 . (الذریعة) ج3/107.149 . (کاشف الحق) برگ 177.150 . (حدیقةالشیعه)/381 و چاپ دیگر/375.151 . (روضةالواعظین)1/92 اعلمى بیروت. (وهذا عمّک ابوطالب و هذا ابوک عبدالله و هذا أخوک طالب فقلت: الهى و سیّدى فبماذا أنالوا هذه الدرجة؟ قال: بکتمانهم الایمان و اظهارهم الکفر و صبرهم على ذلک حتّى ماتوا سلام الله علیهم اجمعین).152 . (حدیقةالشیعه)/382.153 . (کاشف الحق) برگ177.154 . (اصول کافى) ج1/446 دارالکتاب الاسلامیه تهران.155 . (کاشف الحق) برگ 177.156 . (حدیقةالشیعه)/382 چاپ دیگر/378.157 . (کاشف الحق) برگ 177.158 . (حدیقةالشیعه)/382 چاپ دیگر/387.159 . (الذریعه) ج6/385.160 . (همان مدرک) ج17/236.161 . (روضات الجنات) ج4/234 ـ 243; (الاجازات الحدیث التى کتبها العلامة المجلسى)/244 125 153 178.162 . (عالم آراى صفوى) به همت یدالله شکرى/64.163 . (عالم آراى عباسى)/21 20 چاپ سنگى.164. (مستدرک الوسائل) ج3/393 چاپ سنگى; ج20/9 چاپ جدید.165 . (فوائدالرضویه) شیخ عباس قمى/27.166 . (فرهنگ معین) ج5/1128.167 . (مستدرک الوسائل) ج3/393; (روضات الجنات) ج1/83.168 . (زندگانى شاه عباس) ج3/29; (قصص العلماء) تنکابنى/175 علمیه اسلامیه تهران.169. (زندگى نامه علامه مجلسى) مهدوى اصفهانى ج1/281.170 . مانند نگارش نامه به شاه طهماسب. ر.ک (مستدرک الوسائل) ج3/393 چاپ سنگى.171 . (کاشف الحق) برگ 249.172 . (حدیقه الشیعه)/577 ـ 611.حوزهپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)2924مقاله رسیده ارزیابى شیوه استفاده از نوارهاى درسى حوزه هاى علمیههادیربانی0719961375219232Full Textپى نوشتها:1 . (ده مقاله)/194 انتشارات اسلامى قم.2 . (پژوهش) 1. ح. آریان پور/11 ـ 12 امیرکبیر تهران