روح علم و دانش به تعهد است و وظیفه بانى. تعهد و انجام وظیفه جز با شناخت زمان و تکلیف عصرى نشاید. شاخصه روشن عالمان شیعه که در تاریخ کم شمار هم نبودند همین مسؤولیت شناسى و تکلیف بانى بود. انجام وظیفه در هر شرایط و به هر قیمت پاى ورى نستوهى سوز وگداز و عمل به وظیفه در زندگى آنان موج مى زد و خستگى ناپذیرى آن فرزانگان بینندگان را به شگفت مى آورد.
علامه بزرگوار میرزا محمد باقر موسوى خوانسارى1 نه تنها خود از این دست دانشوران بود که پاس این عالمان بزرگ نیز بداشت و با نوشتن دائرةالمعارف گرانبهاى: (روضات الجنات) بوستانهایى را براى تفرّج علمى درس آموزى فرا روى دانشیان و اسوه جویان گشود.
او در این کتاب با پژوهشى گسترده دامن و ژرف زندگى بیش از هفتصد تن از دانشوران و سادات مسلمان را آورده است آن هم با روشى تحلیلى و انتقادى.
شرح زندگى و برکتهاى وجودى او در دیباچه وصیت نامه دیگرش در آینده به یارى خدا خواهد آمد. در این جا از سفارشهاى معنوى و اخلاقى او به پسر ارشدش محمد مهدى بهره و توشه راه مى گیریم و دستورالعمل هاى اخلاقى کسى را که اندیشه او گنجینه رازها و رمزهاى توفیق عالمان بزرگ تشیع بوده است چراغ راه قرار مى دهیم.
وصیت نامه او را سه بخش است:
مقدمه که پس از حمد پروردگار چنین آغاز مى شود:
(امّا بعد پس این صورت وصیّت نامه کوچک ترین بنده پادشاه و صاحب اختیار جاودان و ناتوان ترین آفریده هاى اوست و ناچیزترین آنان ناچیز محض به همه فرزندان جگرگوشگان بازماندگان و نوادگانم. خدا آنان را از شر شیطان نگهدارد…)
پس به اصول دین و تشیّع شهادت مى دهد به مقام و منزلت ائمه اثنى عشر(ع) و معارفِ دینى اقرار مى کند. پس از آن با عنوان (وصیته) دستورات اخلاقى والایى را سفارش مى کند که خود دستورالعملى مستقل براى رهنمودن سالکان به مقام والاى بندگى حق و مقامات معنوى است و در پایان به فارسى توصیه هایى را نگاشته که در آینده ان شاء اللّه جداگانه همراه با پاورقیهاى سودمند خواهد آمد.
اکنون ترجمه بخش عربى وصیت نامه را راهنماى سیر و سلوک خویش قرار مى دهیم.
بسم اللّه الرّحمن الرحیم
الحمد لله وسلام على عباده الذین اصطفى محمد واهل بیته الطاهرین المعصومین ولعنة اللّه على اعدائهم اجمعین الى یوم الدّین.
… هان پسرم نور دیده ام! خدا تو را در هر دو سرا رحمت کناد. بر تو باد پاس پیرویها و بندگیهاى الهى و دورى از گناهان و بدیها.2
از افراد بد دورى گُزین و با خوبان یار و همراه باش. از اندک عمر باقى مانده در به دست آوردن آنچه تو را در روز قیامت سود دهد بهره گیر3 روزى که بر ستمکاران بسیار دشوار است و بر غافلان و ناخوداندیشان ناخوشایند و سخت.
فرزندم دلبندم! خدا تو را بر انجام خوبى و پرهیزکارى موفّق بدارد. به پدر و مادرت چه در دار دنیا باشند یا در سراى آخرت نیکى کن4; زیرا آن که عاق پدر و مادر شود نه دنیا دارد و نه آخرت و پس از مردنش فرزندانش او را از یاد ببرند5. براى
پدر و مادرت در همه عمر دعا کن; چه خدا در قرآن تو را به دعا براى آن دو فرا مى خواند:
(وقل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرا.)6
نماز و روزه هاى قضاى پدر و مادرت را به اندازه توان به جاى آور. اگر مى توانى به نیابت از آنان حج بگزار و انفاق کن7 و به گاه پذیرش دعا به یادشان باش و براى آنان دعا کن تا خدا عمرت را دراز کند و کارهایت را سامان بخشد.
با خلق خدا مهربان باش و به آنان مهر بورز.8 نیاز مردم را برآور و نیازهاى آنان را بر نیازها و خواسته هاى خود پیش بدار; زیرا کسى که به مردم مهر ورزد در دنیا و آخرت عزیز و گرامى باشد.
زیارت مشاهد مشرّفه و بقعه هاى مبارکه را ترک مکن.9
فراگیرى دانش دین تهذیب و تکمیل نفس نشر و گسترش دین را سرلوحه کار خویش کن و برنامه ریزى براى به سازى معیشت خویش و اداره زندگى را نیز فراموش مکن.10
اگر خدا حاجت و نیاز برادر مؤمنت را به تو واگذارد مباد در برآوردن آن درنگ ورزى که خدا در دنیا و آخرت پست و رسوایت خواهد کرد.11
به کهن سالان احترام بگزار حقوق آنان را در این سرا و آن سرا پاس بدار بویژه عموهایت که بسان
پدر بر تو مهر مى ورزند.12
به اندازه توان صله رحم کن و به دوست و همسایه آزار مرسان.
شب هنگام که چشمها آرمیده اند تو بیدار شو و به درگاه خدا نیاز بر تا با خوشى وارد بهشت شوى.13
بهره ات را از دنیا فراموش مکن. به همه نیکى کن همان گونه که خدا به تو این همه نیکى مى کند. زمین را با گناه میالود چه بى گمان خدا سرکشان را دوست ندارد:
(ولاتنس نصیبک من الدّنیا فأحسن کما احسن الله الیک ولاتبغ الفساد فى الارض انّه لایحبّ المفسدین.) قصص77/
سفارش مى کنم سفارش مى کنم باز هم سفارش مى کنم تو را پس از تقوا به نگهداشت حقوق خواهر و برادران خود که از یک پدر و مادرید تا مادر و پدرت از تو و آنان خوشنود شوند. ان شاء الله.
از آنان و غیر برادران و خواهران خود بخواه که براى پدر و مادرت دعا و طلب آمرزش کنند.
والسلام علیک وعلیهم بعد اهل بیت العصمة ورحمة الله وبرکاته.
این وصیتى است برخاسته از حق برابر بر واقع هیچ شبهه اى در آن نیست درود بر هر آن کس که بدان عمل کند.
)