ارزیابى شیوه استفاده از نوارهاى درسى در حوزه هاى علمیه
جایگاه و نقش وسائل کمک آموزشى در نظامهاى آموزشى
با پیشرفتهایى که امروزه در روشهاى آموزشى به وجود آمده این روشها بسیار به هم نزدیک شده اند و آنچه در حال حاضر در این باره بیش تر مورد توجه و بحث قرار مى گیرد نقش وسائل کمک آموزشى در پیشرفت سیر آموزش است. حتى ضرورت و اهمیتى که استفاده از وسایل کمک آموزشى دارد این مقوله را به نوعى تخصص تبدیل کرده است و همین بس که متخصصان بسیارى براى چگونگى استفاده مطلوب از این وسائل به تحقیق و بررسى مشغولند و همواره چگونگى استفاده از آنها را زیر نظر دارند تا وظیفه اى که این وسائل کمک آموزشى
به عهده دارند به درستى انجام شود.
استفاده صحیح و بجا از وسائل کمک آموزشى از مسائل مهم و مورد تأکید متخصصان این رشته است. تأکید فراوان این متخصصان بر این است که به این وسائل تنها باید از منظر یک وسیله کمک آموزشى نگریسته شود. همان گونه که در استفاده نادرست از هر وسیله نتیجه مورد نظر حاصل نخواهد شد در استفاده از وسائل کمک آموزشى نیز چنین است. نقشى که استفاده صحیح از وسائل کمک آموزشى در سیر آموزش به عهده دارد دلیل تأکید فراوان بر این نکته است; زیرا اگر این وسائل نقش درست خود را ایفا نکنند نه تنها کارآیى خود را از دست مى دهند چه بسا اثرهاى منفى نیز به جاى خواهند گذاشت.
بحث از وسائل کمک آموزشى و گونه هاى آنها به دلیل بسیارى و گوناگونى آنها در این نوشته نمى گنجد. در گستردگى استفاده از این وسائل همین نکته بس که امروزه حتى در آموزش غیر مستقیم زبانهاى خارجى به کودکان چند ماهه نیز این وسائل به کار گرفته مى شود. رایج ترین وسائل کمک آموزشى که امروزه در دسترس و مورد استفاده همه قرار دارد عبارتند از تخته سیاه ـ و به قول امروزیها تخته سفید ( with board) ـ کتابهاى کمک آموزشى نوارهاى درسى فیلم و…. برخى از وسائل یاد شده سالهاست که در نظامهاى آموزشى مورد استفاده بوده و استفاده از برخى دیگر در سالهاى اخیر گسترش یافته است.
نکته مهم دیگرى که اشاره به آن لازم است توجه به نوع استفاده از وسائل کمک آموزشى در سیستمهاى آموزشى گوناگون است. در هر نظام آموزشى هدفهاى خاصى مورد نظر است که در رسیدن به این هدفها نوع برنامه هاى آموزشى تغییر مى کند; از این روى در استفاده از وسائل کمک آموزشى باید توجه داشت که این وسائل در چه سیستم آموزشى به کار گرفته مى شود و جایگاه
این وسایل کمک آموزشى در ایفاى نقش صحیح خود با توجه به هر نظام آموزشى در کجا قرار دارد. لذا در استفاده از وسایل کمک آموزشى نمى توان نسخه واحدى ارائه داد; بلکه موارد استفاده از آن در نظامهاى آموزشى مختلف تغییر مى کند.
این نوشته به ارزیابى چگونگى استفاده از نوارهاى درس که یکى از وسایل کمک آموزشى به شمار مى آید در حوزه هاى علمیه مى پردازد و زوایاى آن را مى کاود. پیش از پرداختن به چگونگى استفاده صحیح از نوارهاى درسى از آن جا که ارزیابى این وسیله کمک آموزشى در نظام آموزشى حوزه هاى علمیه مورد نظر است باید نخست اشاره اى اجمالى به روش تعلیمى حوزه داشت و با توجه به ویژگیهاى موجود در روش آموزشى حوزه آن گاه به نقش و جایگاه استفاده از نوارهاى درسى در حوزه هاى علمیه پرداخت.
حوزه هاى علمیه که پیشینه آنها به قرنها پیش باز مى گردد از سیستم آموزشى ویژه اى برخوردار بوده و د اراى ویژگیهاى برجسته اى است. یکى از این ویژگیها که روش اساسى در آموزش حوزه هاست یادگیرى همراه با فهم و خردمندى است. در این روش جلسه درس به گونه بحث و تحقیق درباره مسأله مطرح شده در مى آید و دیدگاههاى ارائه شده تحلیل مى شود. این روش آموزش نه تنها سطح دانش محصل را بالا مى برد بلکه مهارتهاى لازم براى استدلال را در وى پرورش مى دهد.
شهید مطهرى درباره این ویژگى بارز روش آموزشى حوزه مى نویسد:
(امتیاز متد تحصیلى طلاب نسبت به سایر متدها همین است که طلاب درس را که از استاد فرا مى گیرند دقیقاً مطالعه مى کنند و سپس مباحثه مى کنند و مى نویسند و در همان حال دروس دیگر را
تدریس مى کنند. این جهات سبب مى شود که طلاب در حدود تحصیلات خود عمیق گردند.)1
بناى محصلان حوزه بر طوطى وار به ذهن سپردن مطالب نیست. محصل در جریان یادگیرى نقش فعال دارد. او پیش از درس به مطالعه مى پردازد و مى کوشد با تشخیص مسائل اساسى خود را براى شرکت در بحث آماده سازد و با تدریس درسهایى که خوانده است ژرفاى بیش ترى به آموخته هاى خود مى دهد. منشأ این شیوه تعلیمى به انگیزه تحصیل و تعلیم قوى و برتر از اخذ مدرک یا دست یابى به امتیاز مادى است.
این روش خواندن درسها ژرفاى ویژه اى به محصلان حوزه مى بخشد. تفاوت میان دانشجویان دانشگاه با محصلان حوزه هاى علمیه نیز در همین مسأله است. حوزه محصلان خود را با روش آموزشى ویژه اى که دارد چنین عمیق بار مى آورد; اما دانشجویان دانشگاه بیش تر چنین عمقى ندارند.
مشهور است که مى گویند ویژگى بارز حوزه در این است که درسها ا با تعمق مى خوانند و ویژگى بارز دانشگاه نظم قوى حاکم بر آن است.
البته پس از انقلاب اسلامى دیده مى شود که حوزه از ژرفاى لازمى که در درس خواندن از آن برخوردار بوده دور مى شود و دانشگاه از نظمى که بر آن حاکم بوده فاصله مى گیرد.
آنچه به اجمال بدان اشاره شد نمایى از روش تعلیمى حوزه هاى علمیه بود. در این روش شرکت در جلسه درس از موضوعیت خاص برخودار است. نقش شرکت در جلسه درس گذشته از این که داراى ثواب است در ایجاد زمینه هاى روانى براى درک بهتر مطالب مؤثر است و از نظر تربیتى نیز از اهمیت ویژه اى برخوردار است. در این بخش زمینه هاى روانى و جنبه هاى تربیتى حضور در جلسه درس به اجمال بررسى مى شود:
الف: زمینه اى روانى: حضور در جلسه درس از نظر روانى زمینه اى را پدید مى آورد که مقدمه فهم بهتر و ژرف تر مطالب درسى مى شود. به برخى از این زمینه ها اشاره مى شود:
1 . حرکت و رفتن به سوى محل برگزارى درس و شرکت در جلسه درس از نظر روحى و روانى آمادگیهایى ایجاد مى کند که محصل بهتر بتواند مطالب درس را بفهمد و به خاطر بسپارد.
2 . تحرک و جنب و جوش استاد در هنگام تدریس که نشان دهنده علاقه او به فهماندن مطالب است از عوامل افزایش دهنده اثربخشى فعالیتهاى آموزشى است. حرکات بدنى تماس چشمى با فرد فرد محصلان بالا و پایین بردن صدا و مواردى از این قبیل در انتقال مطالب به مخاطبان مؤثر است. این گونه فعالیتهاى استاد موجب جلب توجه محصلان به مطالب درسى مى شود و زمینه هاى یادگیرى بیش تر را فراهم مى کند.
3 . از نظر روانى فهم و یادگیرى با حضور در جلسه درس بیش تر است چون محصل در برخورد با مشکل وقتى مى بیند محصلان دیگر آن را مى فهمند او نیز غیر مستقیم تحت تأثیر قرار مى گیرد و مطالب زودتر در ذهن او جاى مى گیرد.
4 . گاهى پرسشهایى که توسط محصلان در درس مطرح مى شود سبب تشویق برخى دیگر از محصلان در درس خواندن مى شود. همچنین دیدن این که بعضى از محصلان خوب درس مى خوانند انگیزه براى شمارى دیگر مى شود.
ب . جنبه هاى تربیتى: حضور در جلسه درس غیر از پدید آوردن مقدمات لازم براى فهم ژرف تر مطالب درسى از نظر تربیتى نیز آثارى در پى دارد که به برخى از این آثار به اجمال اشاره مى کنیم:
یکى از این آثار رابطه میان استاد و محصل در حوزه هاى علمیه است. در حوزه هاى علمیه مطالب تنها در جلسه درس به محصل منتقل نمى شود
بلکه با رابطه اى که میان استاد و محصل در جلسه درس به وجود مى آید در طى آن استاد شایستگى محصل را در مى یابد و با او ارتباط برقرار مى کند و مطالب مورد نیازى را که لازم بداند به او منتقل مى کند. بعضى از درسهاست که استاد محصلان خود را بر مى گزیند. برخلاف درسهاى عمومى که محصل استاد را بر مى گزیند. راه برقرارى ارتباط استاد با محصل سؤال کردن محصل از استاد در جلسه درس یا پس از جلسه درس است. در همین سؤال کردنهاست که استاد شایستگى محصل را در مى یابد و رابطه اى که به آن اشاره شد برقرار مى شود.
از دیگر آثار حضور در جلسه درس تأثیر رفتارى استاد برمحصل است. تأثیر به اندازه اى است که حتى رنگ لباس نوع لباس پوشیدن نحوه صحبت کردن و… نیز روى محصلان اثر مى گذارد. یکى از نویسندگان در این باره مى نویسد:
(معروف است که یکى از مجتهدان برجسته ایران در قرن گذشته در اوان پیرى به هنگام درس دادن کراراً به خمیازه مى افتاد و این عادت ناخواسته مانند عادتهاى دیگر او مورد تقلید برخى از شاگردان او قرار مى گرفت.)2
از شیوه هاى تبلیغ عمل انسان است. عمل از گفتار در تبلیغ کارگرتر است. حضور محصل در جلسه درس و دیدنِ مشى عملى استاد در زمینه هاى مختلف در تربیت اخلاقى وى مؤثر است بویژه استادانى که از ویژگیهاى اخلاق والایى برخوردارند تأثیر فراوانى در محصلان خواهند داشت. ویژگیهاى استاد نظیر جدى بودن روش درس خواندن راهنمایى محصلان در مواردى که از او مى پرسند یا بحثى پیش مى آید چگونگى مراجعه استاد به شکلى که پیش مى آید و شیوه حل آن همه در محصل اثر مى گذارد. همچنین محصل از راه مصاحبت مداوم با اساتید شخصیت علمى خود را مى سازد.
حضور در جلسه درس آثار تربیتى دیگرى نیز دارد. به همین جهت در انتخاب استاد و ویژگیهاى او فراوان تأکید شده است حتى بعضى بر این باورند: متنهاى مشکلى که در کتابهاى حوزوى وجود دارد یک علتش این مى تواند باشد که این کتابها در نزد استاد خوانده شود تا استاد در ضمن درس از نظر تربیتى نیز محصلان را پرورش دهد. دادن برنامه تحقیق به محصل و نظارت استاد بر آن و در نتیجه آشنایى محصل با روش تحقیق از آثار دیگر نقش حضور در جلسه درس است. البته در حال حاضر این نقصان در درسهاى حوزوى وجود دارد و مى طلبد که در رفع آن به گونه شایسته کوشیده شود.
در سالهاى اخیر ضبط نوارهاى درسى در حوزه هاى علمیه به سرعت گسترش یافت و مى توان گفت فراگیر شد. در برخورد با این مسأله اظهار نظرهاى گوناگونى ابراز شد. همانند هر مسأله جدیدى که در حوزه برخوردهاى مختلفى را در رد یا اثبات آن بر مى انگیزاند برخورد با این مسأله نیز از تندروى و کُندروى به دور نبود. برخى به طور مطلق استفاده از نوار درسى را زیان آور دانستند و بعضى دیگر استفاده از آن را به گونه کامل جایز شمردند. اما آنچه در این میان مهم به شمار مى آمد برخورد صحیح با این میهمان تازه وارد به حوزه هاى علمیه بود. در این باره جز یکى دو مورد که در نشریات در حد طرح مسأله به آن پرداخته شد تاکنون بررسى کامل و تمام شمولى در اطراف آن انجام نگرفته است.
واقعیت این است که از ضبط درسهاى گوناگون (چه از طریق نوار یا فیلم) نه تنها مى توان به عنوان وسائل کمک آموزشى استفاده جست بلکه مى تواند و سیله انتقال پیام گذشتگان به آیندگان نیز باشد. اگر درس علماى گذشته از زمان اختراع ضبط تا زمان حاضر ضبط
شده بود امروز ما منبع عظیمى را در اختیار داشتیم.
اگر درس ولایت فقیه امام در نجف ضبط نمى شد کتاب ولایت فقیه ایشان به دستِ ما نمى رسید. اگر سخنرانیهاى استاد شهید مطهرى ضبط نشده بود بسیارى از کتابهاى ایشان که امروز در دسترس ماست موجود نبود. اگر امروز ما نوارهاى اساتید بزرگى همچون میرزاى نائینى و آخوند خراسانى را در اختیار داشتیم از چه مجموعه هاى ارزشمندى برخوردار بودیم.
در هر صورت ضبط برنامه هاى درسى در حوزه هاى علمیه دیر رایج شد و باید پیش از اینها از این وسیله استفاده مى شد و افزون برنوار باید از وسائل کمک آموزشى دیگرى نیز که در آموزش غیر حوزوى رایج است به کار گرفته شود تا به شکل سمعى و بصرى درسهاى مهم براى آیندگان ضبط و نگهدارى شود.
همان گونه که گذشت نوار درسى یک وسیله کمک درسى است. بهره گیرى از وسایل کمک درسى زمانى مفید واقع مى شود که رعایت استفاده بهینه از آنها بشود و آن زمانى است که به دید وسیله کمک آموزشى به آن نگریسته شود. در نظام آموزشى حوزه حضور در جلسه درس به دلایلى که بیان شد از موضوعیت خاصى برخوردار است. پس تا آن جا که امکان حضور و شرکت در جلسه درس وجود دارد باید در استفاده از نوارهاى درسى پرهیز کرد مگر بنا به ضرورت و اضطرار. برخى از موارد ضرورت و اضطرار را چنین مى توان شمرد:
1 . نبودن استاد براى برخى از درسها.
2 . همزمانى دو درس مهم و مفید.
3 . در صورت ناکافى بودن درسهاى عمومى و گرایش به آگاهى بیش تر و فهم درست مطالب سنگین.
4 . مرور درسها.
5 . جبران عقب ماندگیها به هر دلیلى که باشد: بیمارى مسافرت و….
6 . دور بودن از حوزه هاى علمیه به هر دلیل: قبول مسؤولیتهاى اجرایى و….
7 . براى پیشرفت کسانى که از بهره هوشى بیشترى برخوردارند و درسهاى عمومى آنان را بسنده نیست.
در استفاده از نوارهاى درسى افزون بر در نظر داشتن موارد یاد شده براى استفاده بهینه از آنها رعایت نکاتى نیز لازم است تا بتوان بهره اى را که با حضور در جلسه درس حاصل مى شود در استفاده از نوارهاى درسى نیز به دست آورد. برخى از این نکته ها عبارتند از:
1 . وقتهاى مرده براى استفاده از نوارهاى درسى اختصاص داده نشود. همان گونه که براى گرفتن درسها بهترین وقتها اختصاص داده مى شود براى گوش دادن نوار هم وقت مناسبى اختصاص داده شود.
2 . در هنگام گوش دادن نوار حالت حضور در جلسه درس به خود گرفته شود تا آمادگى بیشترى براى درک بهتر مطالب ایجاد شود; مثلاً در حالت استراحت یا به طور خوابیده گوش دادن به نوار درسى زمینه هاى روانى دریافت بهتر مطالب را از بین مى برد.
3 . اگر در روز یک نوار گوش داده شود مطالب مدت زمان بیش ترى در ذهن مى ماند و جاى خود را باز مى کند. فاصله افتادن بین استفاده از هر نواردرسى در یک روز سبب جا افتادن بهتر مطلب مى شود; اما در صورتى که روزانه چند درس از نوار گوش داده شود اگرچه در ظاهر پیشترفت بیش ترى حاصل مى شود اما مطالب به زودى از ذهن مى گریزد.
4 . همانند حضور در جلسه درس پیش از استفاده از نوار پیش مطالعه و پس از آن مباحثه شود تا به گونه شایسته ترى از نوار بهره برده شود.
5 . فرض شود نوار همچون کلاس
درس است و امکان بازگشت در آن نیست; چون اگر با این پیش تصور از نوار استفاده شود که هر کجاى درس فهمیده نشد نوار به عقب برگردانده شده و مطلب دوباره گوش داده شود آمادگیهاى روحى و روانى لازم که به آن اشاره شد در این حالت از بین مى رود اگر چه مطلب فهمیده شود ولى یادگیرى سطحى و به صورت حفظ مطالب است و به زودى به فراموشى سپرده خواهد شد.
افزون بر برتریهایى که با حضور در جلسه درس نسبت به استفاده از نوار درسى بر شمردیم و عوارضى که ممکن است استفاده از نوار درسى در پى داشته باشد یکى از اشکالهاى استفاده از نوارهاى درسى به صورت جایگزینى به جاى حضور در جلسه درس از بین رفتن تربیت استاد است. شکل تحصیل در حوزه چنین است که بیش تر درس خوانده شده درس داده مى شود. این کار هم سبب بهتر فهمیدن مطالب است و هم موجب تربیت استاد. اگر قرار باشد استفاده از نوار درسى جایگزین حضور در جلسه درس شود مشکل تربیت استاد نیز مطرح خواهد بود.
همان گونه که اشاره شد نمى توان در استفاده از نوارهاى درسى در حوزه هاى علمیه به طور مطلق حکم صادر کرد بسان گروهى که به گونه مطلق استفاده از آن را زیان آور دانند و گروهى دیگر که به گونه مطلق استفاده از آن را مفید. زمان مخالفت و موافقهاى این چنینى به سر آمده است. واقعیت این است که این میهمان تازه وارد به حوزه هاى علمیه مورد استقبال قرار گرفته است. باید کوشید با توجه به نظام آموزشى حوزه و استفاده درستى که از این وسیله کمک آموزشى مى توان برد جایگاه واقعى آن را به شکل صحیح معین کرد. اکنون بیش از چند مؤسسه نوار امانى درسهاى حوزه و هر کدام با عضو داشتن
بیش از چند صد بلکه چند هزار طلبه به کار مشغولند. صفهاى طویلى که براى دریافت و تحویل نوار در برابر مؤسسه هاى نوار امانى (بویژه در ایام درسى) تشکیل مى شود گواه استقبال فراگیرى است که از نوار درسى در حوزه هاى علمیه به عمل آمده است. از این روى آنچه در این میان مهم به نظر مى رسد ارزیابى و بررسى درست استفاده از نوار درسى و نقش آن در نظام آموزشى حوزه است.
منشأ اصلى روى آوردن بسیارى از طلاب براى استفاده از نوار درسى به جاى حضور در درس پیشترفت درسى است که استفاده از نوار درسى در پى دارد. برخى مى خواهند ره صدساله را یک شبه بپیمایند. از هر درس در روز یک جلسه بیشتر تشکیل نمى شود ولى با استفاده از نوار درسى گروهى حتى تا ده نوار از یک درس را گوش مى دهند. سرعت و پیشترفت که گروهى به دنبال آنند براى دست یابى به امتیازهایى است که براى بهره مندى از آنها به استفاده از نوار درسى روى مى آورند امتیازهایى مانند: ارتقاى رتبه براى دریافت شهریه بیش تر تمدید کارت معافیت تحصیلى دریافت مدارج علمى و….
از انگیزه هاى دیگر رویکرد به استفاده از نوارهاى درسى نبودن برنامه منظم و منسجم در درسهاى حوزه است. زمانى که برنامه هاى درسى با نظارت و کنترل باشد کسى نمى تواند بدون دلیل موجه از شرکت در جلسه درس سرباز زند. بى برنامگى است که سبب پدید آمدن زمینه اى مى شود که حضور در درس به دلخواه باشد و برخى بدون دلیل موجه در درس حضور نیابند و به استفاده از نوارهاى درسى روى آورند بدون این که رعایت استفاده صحیح از آن را بکنند. براى رفع این کاستى بر مدیریت حوزه لازم است غیر از پنج سال نخست که تحت برنامه منظم مدارس است درسهاى دیگر را نیز تحت پوشش خود ببرد تا از این راه افزون بر نظارت بیش تر بر پیشترفت درسى از مشکل بى قاعده
استفاده کردن از نوارهاى درسى و دیگر آثار بد بى برنامگى نیز پیش گیرى شده باشد.
آفتهاى فراوانى که استفاده غیر درست از نوار درسى به دنبال دارد ارزیابى و بررسى بیشترى را مى طلبد. ممکن است ناآگاهى برخى از زیانهاى استفاده از نوار درسى به صورت جایگزینى ناآگاهى آنان از زیانهاى آن باشد که نیاز آگاهى دادن به این گروه ضرورى به نظر مى رسد; بویژه بر مسؤولان حوزه است که تدبیرى بیندیشند که اصل یادگیرى همراه با تعمق که از اصول دیرین حوزه هاست همچون گذشته بر جاى ماند و سیر برنامه ریزیها به گونه اى باشد که این اصل همواره از اصول ماندگار باشد.
همان گونه که نظام آموزشى کشور بر تهیه و تولید لوازم کمک آموزشى از قبیل نوار کتاب و… نظارت دارد مدیریت حوزه نیز بایست ابزارهاى لازم را براى نظارت خود ایجاد کند. نظارت بر تولید و عرضه نوارهاى درسى از جهت کمى و کیفى و شایستگى تهیه کنندگان این نوع وسائل کمک آموزشى از گامهاى نخستین در این راه است. سطح علمى نوارهاى درسى و چگونگى نوارهایى که به کار گرفته مى شود… از موضوعات دیگرى است که نیاز به نظارت مستمر دارد.
در کنترل و نظارت بر بعد علمى نوارها افزون بر توجه داشتن از جهت پایین نبودن سطح علمى درسها نگهداشت شؤون اخلاقى و مسائل سیاسى را نیز باید در نظر داشت. همچنانکه روش گروهى از اساتید است که در جلسه درس در شوخى کردن حد نگاه نمى دارند باید توجه داشت که نوارهاى درس در خارج از حوزه ممکن است مشکل آفرین باشد. بعد اخلاق نگهداشت شؤون روحانیت لازم است متأسفانه برخى این حریم را حرمت نمى گذارند; از این روى باید در کنترل و نظارت این بعد از مسأله دقتهاى لازم به عمل آید. مثلاً استادى در یکى از نوارهاى درسى مى گوید:
(من در سراسر عمرم به یاد ندارم نماز اول وقت خوانده باشم.)
اثرات ناشایست این گونه برخوردها به گونه غیر مستقیم در استفاده کنندگان از نوارهاى درسى پوشیده نیست.
در بعد سیاسى نیز ممکن است استادى به دلیل محدود بودن حوزه درسى اشاره به مسائلى داشته باشد که در صورت انعکاس آن در حد گسترده مشکل آفرین باشد.
مسائلى از این دست نظارت و کنترل بیش ترى بر تهیه و تولید نوارهاى درسى مى طلبد. پیشنهاد مى شود همان گونه که در نظام آموزشى کشور تا زمانى که وسائل کمک آموزشى مجوز لازم را نگیرد اجازه استفاده از آن صادر نمى شود استفاده از نوارهاى درسى در نوار خانه هاى حوزه و توزیع آنها نیز باید پس از دریافت مجوز از مدیریت حوزه باشد.
از مسائل دیگرى که در نظارت بر سطح علمى نوارها لازم است توجه به این نکته است که سطح علمى درسها فرق مى کند. درسهایى که شلوغ است به طور معمول مطالب در حد متوسط و حتى پایین تر از متوسط مطرح مى شود علت شلوغى و استقبال از این نوع درسها همین نکته است و از همین درسها نیز نوار ضبط مى شود. از این روى اگر کسى بخواهد از نوارهاى درسى استفاده کند با توجه به متوسط بودن سطح بیشن تر نوارها نمى تواند بهره لازم را ببرد پس باید در کنترل سطح علمى نوارها دقت لازم به عمل آید.
از مسائل دیگرى که اشاره به آن خالى از فایده نیست ناسازگارى است که در گفتار و عمل برخى از اساتید محترم در خصوص استفاده از نوار درسى دیده مى شود. این اساتید بزرگوار گاهى در حوزه هاى درسى خود به شدت استفاده از نوارهاى درسى را منع مى کنند ولى گاه دیده مى شود که هم آنان به هنگام ضبط درس خود دقتهاى لازم و کامل را به عمل مى آورند تا مبادا نقصى در ضبط برنامه بروز کند و حتى گاهى به دلیل نبودن برق و یا خراب بودن
ضبط درس را تعطیل مى کنند بدون این که کم ترین توجهى در تباه کردن وقت محصلان حوزه درس خود داشته باشند. آگاهى دادن این اساتید بزرگوار به محصلان حوزه هاى درسى خود بویژه اگر با بررسى تمام زوایاى مسأله باشد قابل ستایش است; امّا در عمل نیز باید در رفع این دوگانگى بکوشند تا آثار سوئى در بر نداشته باشد.
نکته اى که در پایان اشاره به آن لازم است توجه و بررسى بیش ترى است که موضوع مورد طرح در این نوشته مى طلبد. به خلاف این که تاکنون جز یکى دو نوشته در حد طرح مسأله در این زمینه در نشریات منتشر نشده و با اهمیتى که مسأله دارد به قدر کافى به آن پرداخته نشده است. از همه کسانى که به گونه اى در این موضوع نظر یا سخنى براى طرح دارند بویژه اساتید و مدرسان حوزه که به گونه اى درگیر با موضوع هستند انتظار مى رود که با طرح دیدگاههاى خود زوایاى گوناگون مسأله بیش تر شکافته شود حتى ضرورت دارد گزارشهاى مستندى در این زمینه تهیه شود که در آنها دیدگاههاى استفاده کنندگان تولید کنندگان و اساتیدى که برنامه درس آنها ضبط مى شود طرح شود تا زوایاى مسأله بیش تر شکافته و شناخته شود و در نتیجه بتوان با توجه به ویژگیهاى نظام آموزشى حوزه از این وسیله کمک آموزشى استفاده بهترى کرد.
)