نگاهى به تالیفات و آثار مهم شیخ مفید

1 . دانش کلام

2 . امامت و فلسفه سیاسى در اسلام

3 . غیبت امام دوازدهم(عج)

4 . اصول فقه

5 . علم فقه

6 . تاریخ

7 . دانش مناظره

8 . اخلاق اسلامى و حدیث

در آستانه هزارمین سال درگذشت شیخ مفید قرار داریم. در این هزار سال عالمانى بنام و با آثارى پرارج درخشیده اند. در این میان آثار مفید از درخشش خاصى برخوردار است. درخششى که همگان را در عالم اسلام به خضوع واداشته است و در طیّ سالیان متمادى همچون: مشعلى فروزان فراراه امّت اسلامى بویژه متکلمان و فقیهان و دیگر دانش پژوهان بوده است.وى در فقه کلام اصول حدیث تفسیر علوم قرآن فلسفه تاریخ نجوم و... سرآمد همگان بود. در این زمینه آثارى با بهترین ترتیب و استوارترین برهان سرشار از تحقیقات لطیف و مبتکرانه عرضه کرد. آثار گران ارج و عظیم او در موضوعات گوناگون اسلامى از منابع اصیل شناخت فرهنگ اسلامى به شمار مى آیند. بنابراین سخن گفتن درباره آن قلّه برافراشته علم و دانش و مشعل بزرگ هدایت کارى است بس بزرگ و به صورت فردى بس مشکل چرا که مفید همان گونه که اشاره کردیم بحرى است مواج و شخصیتى است داراى ابعاد و آثار گوناگون که جمع آن امروزه در کمتر فردى میسر است. کسى که مى خواهد درباره وى بنویسد و یا اظهار نظر کند باید آن علوم را بشناسد و اگر متخصص در آنها
نیست حداقّل پیشینه آن علوم بزرگان آن علوم پیش از مفید و پس از آن و چگونگى رشد و تحول آنها را بداند تا بتواند حق مفید را چنان که شایسته و بایسته است اداء نماید. و بر فرض که فردى ذات الابعاد یافت شود نگارش همه ابعاد و ارگان شخصیتى و تحلیل آثار مفید نیازمند فرصتى است در خور. از این روى معتقدیم که به عنوان اداى حقّ دینى علمى اجتماعى باید هیأتى از محققان و عالمان زبده این کار را بر عهده گیرند و هر محقّقى در رشته تخصصى خود بُعدى از ابعاد شیخ مفید را تحلیل و بررسى کند. لکن به گفته مولانا:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگى باید چشید ما در این گفتار بر آنیم که در حدّ توان پرتوى از فروغ عظیم آثار علمى مفید را بنمایانیم و قطره اى از آن دریاى موج خیز بنوشیم و بنوشانیم. این مقال را با اشاره اى به گفتار فهرست نویسان درباره تألیفات مفید ویژگیها و برجستگیهاى آن آغاز مى کنیم و پس از آن چند اثر مهّم کلامى فقهى تاریخى و.... وى رامعرفى مى کنیم.

فهرست تألیفات
شیخ مفید از محققان و مؤلفان پرکار وبنام عالم اسلام است. از کمتر کسى این همه اثر در رشته هاى گوناگون علمى نقل شده است. حاصل تلاشهاى پى گیر وى حدود دویست کتاب و رساله است. با توجّه به این که در قرن چهارم منابع چندانى در دسترس نبوده و تحقیق و تألیف نیز یکى از کارهاى شیخ مفید بوده است خلق این همه آثار اعجاب آمیز است. ما بر این باوریم که افزون بر همّت والا واطلاعات وسیع وگسترده اش ذهن جوّال و بینش صحیح و دقیقش و...نباید از تقوى و اخلاص وى و از تاییدات الهى و توفیقات غیبى در ایجاد این همه آثار مفید و ارزنده غافل بود. صدور توقیعاتى چند از سوى صاحب الزمان(ع) و گفتار عالمان وارسته گواه ماست.

شریف ابویعلى داماد مفید مى نویسد:

(ما کان ینام من اللیل اِلاّ هجعةً ثم یقوم یصلّى او یطالع او یدرس او یتلوا القران)

(تهذیب) 33/ مقدمه

جز پاسى از شب نمى خفت. آن گاه به پا مى خواست و نماز مى گزارد یا کتاب مى خواند یا درس مى گفت یا قرآن تلاوت مى کرد.

بسیارى از نویسندگان قدیم و جدید در کتابهاى عربى و فارسى فهرست تالیفات
مفید را آورده اند. با توجه به این که اکثر آن منابع در دسترس است نقل و ثبت آن به تفصیل در این مقاله ضرورتى ندارد. لذا ما در این جا به ذکر برخى از منابعى که آثار را آورده اند بسنده مى کنیم.

شیخ طوسى و نجاشى
دو تن از شاگردان برجسته شیخ مفید شیخ طوسى و ابوالعباس نجاشى فهرستهایى از تالیفات عالمان شیعه گرد آورده اند که در آن آثار استاد خویش را نیز ثبت کرده اند. شیخ طوسى مى نویسد:

(مفید نزدیک به دویست تألیف کوچک و بزرگ دارد. فهرست کتابهایش معروف است.)

شیخ طوسى پس از عبارت فوق نام بخشى از آثار وى را مى آورد و اضافه مى کند که همه آنها را در نزد استادش مفید درس آموخته است.

(الفهرست) شیخ طوسى 158/ شماره696

پس از وى ابوالعباس نجاشى به گونه اى گسترده تر یکصد و هفتاد و چهار کتاب از آثار استادش را نام مى برد.

(رجال نجاشى) ج326/2 شماره 1068.

با این که به گفته آیة اللّه بروجردى نجاشى به هنگام نگارش کتابش به فهرست شیخ طوسى نظر داشته و در صدد آن بوده که اشتباهات آن را تصحیح کند و برخى را نیز بدون این که از وى نام ببرد تصحیح کرده است.

(مجله حوزه)شماره65/12.به نقل از(معرفةاختیار الرجال) 64/. مقدمه چاپ دانشگاه مشهد.

در عین حال نام برخى از کتابهایى که در فهرست شیخ آمده است در رجال نجاشى دیده نمى شود. به عنوان نمونه مى توان از کتابهاى زیر نام برد:

رسالة فى الفقه الى ولده المنیر فى الامامه الارکان فى الفقه المسائل الجرجانیه المسائل المازندرانیه و...

پس از آن دو ابن شهر آشوب در معالم العلماء که بنا به تصریح مؤلفش براى تتمیم و تکمیل فهرست شیخ نگاشته شده افزون بر آنچه شیخ طوسى آورده تعداد دیگرى از آثار مفید را در کتاب خودش ثبت کرده است. همه فهرست نویسانى که پس از این سه کتاب کتابهاى شیخ مفید را در کتابهاى خود آورده اند از این سه منبع استفاده کرده اند.

علامه زنجانى در مقدمه اوائل المقالات پس از اشاره به فهرست شیخ و رجال نجاشى و خلاصة الاقوال علامّه و رجال ابى داود نام چهارده کتاب را مى آورد
که در این منابع نیامده است.

الذریعه الى تصانیف الشیعه تالیف علاّمه متتبع شیخ آقا بزرگ تهرانى منبع بسیار خوبى است براى شناسایى آثار چاپ شده و چاپ نشده آثار موجود و آثار مفقود شیخ مفید. سید حسن موسوى خرسان در مقدمه اى که بر تهذیب الاحکام شیخ طوسى نگاشته نام آثار شیخ مفید را نیز به تفصیل آورده است. دو نویسنده فوق براى ثبت آثار مفید به کتابخانه هاى بزرگ عراق و ایران مراجعه کرده اند. لذا براى شناسایى آثار مفید دو منبع ارزشمند هستند.

مارتین مکدرموت در اندیشه هاى کلامى شیخ مفید با توجه به همه آن منابع رجال نجاشى را در فهرست آثار مفید مبناى کار خویش قرار مى دهد. عناوینى که نجاشى آورده شماره گذارى کرده و عناوین دیگر که در رجال نجاشى نیست به ترتیب الفبایى وبدون شماره آورده است.

اندیشه هاى کلامى شیخ مفید 36/.

به جز منابعى که آورده شد منابع و مآخذ دیگرى نیز وجود دارد که از تألیفات این عالم ربانى سخن گفته اند. برخى به اجمال از آثار فراوان وى سخن گفته اند و بعضى به تفصیل همه و یا بخشى از آثار شیخ را در کتابهاى خود آورده اند. از جمله:

اعیان الشیعه سید محسن امین عاملى ج46/ 20/ ـ 26.

ریحانه الادب میرزا محمّد على مدرّس ج 5 ـ 363/6 ـ 364.

در مقدمه مقنعه چاپ جامعه مدرسین نام 194 عنوان آمده است.

در مقدمه امالى مفید چاپ جامعه مدرسین با تحقیق: حسین استاد ولى على اکبر غفارى نام آثار شیخ به تفصیل آمده است

در این دو کتاب براى تنظیم فهرست آثار شیخ مفید از مقدمه تهذیب الاحکام استفاده شده است

تاریخ التراث العربى بخش فقه ج310/1ـ313.

روضات الجنات میرزا محمد باقر موسوى خوانسارى / ج 175/6.میر حامد حسین هندى محمد رضا حکیمى 62 ـ 74.

در این کتاب برخى از کتابها و رساله هاى چاپ شده مفید معرفى شده است مجله تراثنا شماره 94/13.

در این شماره چندین کتاب و رساله در رابطه با امامت معرفى شده است.

مجالس در مناظرات (ترجمه الفصول المختاره)در مقدمه این کتاب فهرست کتابهاى چاپ شده شیخ مفید آورده شده است. کشف الحجب والاستار سید اعجاز حسین.
این کتاب مقدّم بر الذریعه نوشته شده است و علامه تهرانى ازآن استفاده کرده است.

ویژگیها و برجستگیها
آثار مفید داراى ویژگیها و برجستگیهاى بسیارى است که ذکر همه آنها در حوصله این نوشتار نیست. لذا ما در این جا به برخى از آنها اشاره مى کنیم:

اخلاص در نوشتار
نخستین موضوع در تحقیق و تالیف اخلاص در عمل است. محقّق باید نسبت به هدف تالیف و بازدهى و ثمر بخشى آن بیندیشد. در صورتى که کار خود را داراى هدفى خدایى و ثمره یافت اقدام کند وگرنه عدمش به ز وجود.

شهرت طلبى و فضل نمایى که در برخى از کتابها به چشم مى خورد در آثار و نوشته هاى حضرت مفید جایى ندارد. گواه ما بر این سخن بسیار است از جمله:

وى در عین حال که از توان بالایى در تالیف کتابهاى قطور علمى و چشم پرکن برخوردار بود نگاشتن رساله هاى کوچک و پاسخ گوى به نیاز زمان را بر آنها ترجیح مى داد. بدین جهت اکثر نوشته هاى وى را رساله هایى کوچک ولى پربار در موضوعات مختلف تشکیل مى دهد. ـ افزون بر این محتواى مقدّمه هاى کوتاهى که بر بسیارى از نوشته هایش دارد گواه دیگرى است بر سخن فوق.

آگاهى از ادیان و مذاهب
آگاهى دقیق از کتب و عقائد دیگران و رسیدگى به آنها و نشان دادن باطلها و نادرستیهاى آن از وظایف عالمان اسلام است. از ویژگیهاى برجسته مفید آگاهى وسیع و گسترده اوست از ادیان و مذاهب مختلف اسلامى. وى براى ترویج و پاسدارى از اسلام آراء و عقائد مکاتب و مذاهب گوناگون را مطالعه کرده است حتّى نوشته اند:

(برخى از آنها را حفظ کرد و سپس به روشن کردن اذهان مردم و نقد و ردّ برخى از آنها پرداخت).

اوائل المقالات وى نشان تبحر و تسلّط او بر مذاهب اسلامى و گفتار عالمان آن مذاهب است.

نجاشى درترجمه حسن بن موسى معروف به ابومحمّد نوبختى از جمله آثار وى الآراء والدیانات را نام مى برد و سپس مى نویسد:
(کتاب کبیر حسن یحتوى على علوم کثیره قرأت هذا الکتاب على شیخنا ابى عبداللّه رحمة اللّه.) ج180/1 شماره 146.

کتابى بزرگ و نیکو مشتمل بر دانشهاى بسیار. این کتاب را بر شیخ مفید قرائت کرده و مطالب آن را آموخته ام.

محوریت عقائد در آثار مفید
با دقت و تأمل در نوشته هاى مفید به این نتیجه مى رسیم که بیشترین آنها را کتابهاى عقیدتى تشکیل مى دهد; چرا که از دیدگاه مفید عقائد اصل و سنگ زیرین اسلام است. از این روى سیستم اخلاقى سیاسى اقتصادى و... همه و همه باید بر مبناى اصول عقیدتى شکل یابد.شیخ مفید در جاى جاى آثارش با طرح و تشریح مسائل عقیدتى و باتعبیرهاى گوناگون این مهّم را یادآورى مى کند و محوریت عقائد را گوشزد مى کند. مقنعه مهمترین اثر فقهى وى از دو بخش تشکیل یافته است: در بخش نخست آن اصول عقیدتى و آنچه را که مسلمان باید بداند و بدان اعتقاد داشته باشد طرح کرده و پس از آن به طرح ابواب فقهى پرداخته است. همچنین در پاسخ به در خواست سید مرتضى بخش اوّل کتاب اوائل المقالات را مى نویسد و پس ازآن الاعلام را که فقه تطبیقى است به عنوان تکمله آن قرار مى دهد. با این کار اهمیت اصول عقائد و مبتنى بودن فروع را بر اصول مى نمایاند. تدریس کتابهایى که درباره عقائد نگاشته چنانکه شیخ طوسى در فهرست آورده است و تدریس کتابهاى کلامى عالمان بزرگ پیش از خود دلیل دیگرى بر محوریت عقائد در اندیشه مفید است.

نجاشى در مواضع متعدد به تدریس شیخ مفید کتب عقیدتى را اشاره مى کند از جمله:در ترجمه اسماعیل بن على نوبختى از کتاب: التنبیه فى الامامه وى نام برده و نوشته است (این کتاب را نزد استادش شیخ مفید فرا گرفته است)

ج 121/1 شماره67.
در ترجمه حسن بن على بن ابى عقیل عمانى ازکتاب: الکرّ والفرّ وى نام برده و به تدریس آن به وسیله مفید تصریح کرده است.

ج153/1 شماره 99.
و در ترجمه ابومحمّد نوبختى از کتاب: آراء و دیانات وى نام برده است

ج180/1.

تکیه بر مسأله رهبرى و فلسفه سیاسى در اسلام
شیخ مفید ازمیان اصول عقیدتى به
امامت تبیین مبانى رهبرى احیاى شخصیت اهل بیت نشر فضائل و مناقب آنان بیش از دیگر مسائل اهمیت مى دهد. دلیل این امر روشن است و آن به جهت تاثیرى است که مسأله رهبرى مى تواند در حیات و حرکت و هدایت جامعه داشته باشد.

چنان به تبیین رهبرى و مسائل مربوط به آن مى پردازد و شبهات را پاسخ مى گوید که همه علماى مذاهب اسلامى را در برابر خود ناتوان مى سازد و بسیارى را معتقد به ولایت اهل بیت(ع) ویا متمایل به آن مى نماید. تا جایى که خطیب بغدادى و عدّه اى دیگر از متعصبان اهل سنّت مرگ او را آرزو مى کنند و از آن نیز خوشحال مى شوند. تاریخ بغداد ج231/3 شماره 1299.

جامعیت
از ویژگیهاى آثار شیخ مفید جامعیت آنهاست. وى به خاطر اطلاعات گسترده و عمیقى که داشته آثار پرارجى در زمینه هاى مختلف فرهنگ اسلامى: کلام فقه اصول تاریخ علوم قرآن حدیث فلسفه اخلاق نجوم و... بر جاى گذاشته است. دانشمندان پس از وى به عنوان مجتهد و رهبرى بزرگ متکلمى برجسته فقیهى توانمند اصولى متبحر و... یاد کرده اند.

نمونه اى از گفتار عالمان فریقین در مقدمه کتاب تهذیب الاحکام آمده است. واقعیت نیز چنین است. کتابها و نوشته هاى وى توصیفهاى فوق را تأیید مى کند

عقل گرایى
در دوره غیبت تا پیش از مفید تفکّر اهل حدیث حاکم بود. آنان در مسائل کلامى فقهى معتقد به کار برد عقل نبودند. کار آنان در دریافت حدیث نقل آن و حداکثر در تبویب آن خلاصه مى شد. در این برهه از زمان بود که شیخ مفید به عنوان عالمى فرزانه مجتهد و فقیهى توانا و متکلمى برجسته ظهور کرد. وى براى گشودن راه استدلال و برهان و کاربرد عقل در کلام و فقه به مبارزه اى همه جانبه با اهل حدیث دست زد حدّو حدود عقل را در کلام و فقه مشخص کرد پیامدهاى زیانبار تفکّر اهل حدیث را گوشزد نمو و از قرآن روایات سیره معصومان(ع) دلیل آورد. دراین باره به مقالات: جایگاه عقل در اندیشه کلامى مفید و جایگاه عقل در اندیشـه فقـهى مفید در همین شماره
مراجعه کنید.

پاسخگویى به شبهات
در روایات مأثوره از ائمه معصومین(ع) از عالمان متعهد به مرزبان و نگهبان اسلام یاد شده است. از جمله مرزبانان شیخ مفید است. وى در اواخر قرن چهارم هجرى در جایگاه پیشواى شیعیان همچون سربازى فداکار دست به کار شد شبهات عقیدتى و فقهى مخالفان را با گفتار و نوشتار خود پاسخ گفت. از باب نمونه: با نگاشتن اوائل المقالات استقلال مکتب کلامى شیعه را به اثبات رساند و با نگاشتن الفصول العشره و چندین رساله دیگر به شبهات و اشکالات مخالفین درباره فلسفه غیبت امام زمان(ع) پاسخ گفت.

درباره جنگ جمل که در آن زمان مسأله روز بود و سخنها درباره اش بسیار کتاب مبسوطى نگاشت دیدگاههاى گوناگون را تحلیل و بررسى کرد و عقیده شیعه را در درستى اقدام حضرت امیر (ع) نمایاند.

شیخ مفید با تبحّر و تسلطى که بر مذاهب اسلامى داشت با فرقه هاى گوناگون به بحث و مناظره نشست و بسیارى از گفته هاى آنان را نقد و رساله هایى چند در ردّ و تحلیل آثار و افکار گروه وسیعى از مخالفان نگاشت. حدود بیست رساله در ردّ بر عالمان معتزلى و رساله هاى دیگرى نیز در ردّ بر اشاعره ودیگر فَرِق اسلامى نوشت.

مفید در این مرزبانى و دفاع رسالت عظیم خود را به خوبى انجام داد.

مطابقت با زمان
محقّق و نویسنده متعهد اسلامى علاوه بر اطلاعات لازم در موضوع نگارش باید زمان و اهل زمان و نیازها را بشناسد تا براساس آن به تحقیق و تالیف بپردازد. شیخ مفید آن گونه بود. با مطالعه و بررسى آثار مفید مى یابیم که آثار وى برخاسته از نیاز جامعه و مردم بوده است. وى با تماسى که با توده مردم و محافل علمى آن روزگار داشت بویژه از طریق نامه ها و پرسشهایى که از شهرها بلکه کشورهاى گوناگون به دست ایشان مى رسید نیازها را تشخیص مى داد و پس از آن اقدام به تالیف و تدوین کتاب یا رساله مى کرد.

بدین جهت اکثر نوشته هایش در پاسخ به پرسشهایى است که از ناحیه افراد و یا اهالى شهرهایى چون: صاغان شیراز طبرستان نیشابور موصل گرگان رقّه حرّان خوارزم مازندران و... از ایشان شده است.
و نیز بسیارى از نوشته هایش ردّ و نقد آثار مخالفان است. برخى دیگر در ردّ شبهات و یا پاسخ به درخواست عالمان و مشتاقان صورت گرفته است. شیخ مفید. مهمترین کتابهاى کلامى فقهى و تاریخى خود را (اوائل المقالات المقنعه والجمل) را به درخواست عالمانى همچون: سید مرتضى و رضیّ ودیگر عالمان نگاشته است. وى در کتاب الافصاح خویش تصریح مى کند:

(این کتاب را بر اساس نیازى که احساس مى کنم مى نویسم).

(الافصاح) 26/

عمیق و کوتاه
تالیفات مفید هم از نظر مقدار و کمیت داراى اهمیّت است و هم از نظر کیفیت. آثار وى در عین عمق و پربارى و اتقان مختصر است. از عبارت پردازى و تکرار واژه ها و جملات به دور است. معانى بلند و عمیق را در عبارتى کوتاه بیان کرده است مگر در مواردى که مطلب پیچیدگى خاصّى داشته و احتیاج به توضیح و تفسیر داشته است.

در مقدمه الافصاح اتقان و اختصار را شیوه کار خود مى شمارد. و در عمل نیز آن را به کار مى گیرد; چرا که به او سخن مولایش على(ع) باور دارد.

(المکثار یُزلَّ الحکیم ویُملُّ الحلیم فلا تُکثر فتضجر وتفرطّ فَتُهَن)
دراز گویى حکیم و دانشمند را مى لغزاند بردبار را افسرده مى کند. پس درازگوى و پرسخن مباش که دلگیر کنى و کوتاه نکن (نامفهوم نگذار) که خوار شوى (متهم به عجز و نادانى گردى).

آزاد اندیشى و بلند نگرى
شیخ مفید درتحقیق و پژوهش آزاد اندیش است و بلند نگر. وسعت دید و حریت فکرى به او این امکان را داده که با جستجو در منابع و مآخذ گوناگون اسلامى و با استفاده از اساتید شیعه و سنّى به آگاهیهاى عظیمى دست یابد. وى اندیشه هاى مخالفان و موافقان را بررسى کرده تا حدّى که نسبت به همه مذاهب اسلامى و غیر اسلامى صاحب نظر شده است. تسلط و تبحّر وى نسبت به مذاهب اسلامى و اقوال عالمان معتزلى و غیر معتزلى از آثار شیخ مشهود است. وى در موضوعات گوناگون: کلام فقه تاریخ و... با دقت تمام گفتار صاحب نظران را نقل مى کند و با استدلال و برهان حقّ را بر مى گزیند. وى در عین احترام به استادش شیخ صدوق و دیگر فقهاء در طرح و بررسى
مسائل عقیدتى از آزادگى مخصوص به خود برخوردار است. وى که شیوه و برخى از آراى استادش را نادرست و زیانبار مى داند با صراحت تمام به نقد و ردّ آنان در کلام و فقه مى پردازد.

در این زمینه در معرفى تصحیح الاعتقاد بیشتر سخن خواهیم گفت.

سادگى و روانى
از ویژگیهاى آثار مفید سادگى و روانى آن است. به روشنى و به آسانى خواننده خود را در جریان موضوع و پیام نوشته اش قرار مى دهد. مسائل کلامى فقهى تاریخى و حتى معضلات علمى را به گونه اى مطرح کرده است که براى همه طبقات خواصّ و غیر خواص قابل استفاده است. در آثار وى اصطلاحات خاصّ کلمات مغلق و پیچیده کمتر به چشم مى خورد. همچنین در بیان مطالب براى فهم مسائل هرکجا نیاز به تمثیل بوده از آن دریغ نورزیده است.

(احسن الکلام مازانه حسن النّظام وفهمه الخاص والعّام)

نیکوترین سخن آن است که ترکیب نیکو آن را آراسته کرده و خاص و عامّ آن را دریابند.

غررالحکم ج386/1 چاپ دانشگاه.

آنچه آوردیم بخشى از ویژگیها و روشهایى است که شیخ مفید در آثار خود به کار گرفته است. و امروزه مى تواند براى محققان و مؤلفان بهترین اسوه و سرمشق باشد.

تألیفات مهمّ شیخ مفید
یادآور شدیم که آثار علمى مفید را در حدود دویست عنوان نوشته اند. این نوشته هاى گوناگون برخى کتاب است و برخى رساله که در پاسخ به شبهه یا سؤال نگاشته شده اند.

در این بخش برخى از آثار وى را که از اهمیت بیشترى برخوردارند تحت موضوعات و عناوینى که پیش روى دارید معرفى مى کنیم:

1 . کلام

2 . فلسفه سیاسى

3 . غیبت امام دوازدهم(ع)

4 . اصول فقه

5 . فقه

6 . فقه تطبیقى

7 . تاریخ

8 . دانش مناظره

9 . حدیث

10 . اخلاق