امامت و فلسفه سیاسى در اسلام

در بخش پیشین درباره دو کتاب مهّم عقیدتى شیخ مفید سخن گفتیم و معلومات وسیع و گسترده او را در بُعد عقیدتى نمایاندیم. در این بخش بر آنیم به موضوعى بسیار مهّم و اساسى که در گفته ها و آثار عالمان شیعى از جمله شیخ مفید مطرح بوده است اشاره کنیم و آن امامت و فلسفه سیاسى در اسلام است که به خاطر اهمیّت آن جداى از دانش کلام به بررسى آن مى پردازیم.

متکلمان اسلامى: شیعه معتزله اشاعره و... درباره امامت و سیاست و به تعبیر دیگر فلسفه سیاسى در اسلام بحثهاى فراوان دارند. آنان براى تبیین نظام سیاسى مورد پذیرش خود کتابها و رساله هاى فراوانى تالیف کرده اند. در این میان متفکران و عالمان شیعى چه در دوره حضور و چه در دوره غیبت در تبیین و تثبیت و استدلال و عرضه این مسأله مهّم و حیاتى از جایگاه ویژه اى برخوردارند. در دوره حضور پیامبر و ائمه(ع) افزون بر تلاش پى گیر آن بزرگواران در این راستا متکلمان ومدافعان تفکر شیعى همچون: ابوذر غفارى مقداد سلمان فارسى
عبداللّه بن مسعود کمیت هشام بن حکم قیس بن ماصر و... از این مسأله سخن گفتند و کتاب نوشتند. در دوره غیبت نیز عالمان بزرگى همچون: شیخ صدوق کلینى ابن ابى عقیل عمانى ابن جنید اسکافى ابو نصر فارابى ابوریحان بیرونى بوعلى سینا وبالاخره عالم عالمان و سرآمد متکلمان در اواخر قرن چهارم شیخ مفید به تبیین امامت و اصول فلسفه سیاسى اقدام مى کنند. شیخ مفید چنان روشن و استوار سخن مى گوید که علماى همه مذاهب اسلامى را در برابر خود ناتوان مى سازد. چنان عرصه را بر بزرگان فِرَق اسلامى تنگ مى کند که عدّه اى از آنان مرگ وى را آرزو مى کنند و از مرگ وى نیز خوشحال مى شوند.

آثار و تألیفات مفید در این باره فراوان است. شاید بیش از نصف آثار دویستگانه مفید مربوط به این بحث باشد. پیش از آن که شمارى از آنها را معرفى کنیم لازم است به این سؤال پاسخ بگوییم که علّت توجّه و کثرت تالیفات عالمان شیعه به این مسأله چیست؟ آیا همان گونه که برخى پنداشته اند کار اینان درست نبوده است و این گونه مباحث دامن زدن به اختلافات و طرح یک حادثه تاریخى بدون فایده است که نباید آن را طرح کرد و درباره آن کتاب نوشت و یا این که هم اکنون نیز این بحث اهمیّت دارد؟

براى پاسخ به این پرسش لازم است هرچند به اختصار مفهوم امامت قلمرو و چگونگى آن را از دیدگاه شیعه تبیین نماییم. چون برداشتى که شیعه از امامت دارد با آنچه سایر فِرَق اسلامى از آن مى فهمند متفاوت است.

شیعه معتقد است: همان گونه که پیامبر اسلام (ص) مرجع دینى و رهبر سیاسى و اجتماعى مردم بود و سخن عمل آن بزرگوار براى دیگران حجت و سند (سوره حشر آیه 7; سوره احزاب آیه 21.) و حکمش در اختلافات قضایى نافذ و حاکم بود. (سوره احزاب آیه 6; سوره نساء آیه 59 و 65) این مسؤولیتها پس از آن حضرت به على و دیگر ائمه (ع) واگذار شد. اهل سنت به سان شیعه تداوم مرجعیت سیاسى و اجتماعى پیامبر(ص) پس از آن حضرت باور دارند ولى اختلاف آنان با شیعه در جانشینى وى است. شیعه معتقد است: که پیامبر اسلام(ص) على(ع) را به جانشینى خود برگزیده و اهل سنت معتقدند: تعیین
رهبرى پس از آن حضرت به خود مردم واگذار شده است.

امامت بدین معنى در حال حاضر جنبه تاریخى و اعتقادى دارد نه جنبه عملى اگر مفهوم امامت و قلمرو آن در همین حدّ بود شاید آن همه بحث و تألیف را لازم نداشت ولى شیعه غیر از نقش اداره جامعه نقشهاى دیگرى هم براى ائمه(ع) قائل است. از جمله مرجعیت دینى.

اشاره کردیم: پیامبر(ص) مبلّغ وحى و مرجع دینى مردم بود.

پس از آن حضرت سخن در این است که آیا پیامبر(ص) همه معارف اسلامى را بیان کرده است و یا این که مقتضیات زمان اجازه نمى داده که همه جزئیات را به مردم ابلاغ کند؟

واضح است که دین جدید تا وقتى که همه جا گستر شود و در جان و روح مردم رسوخ کند باید وابستگان به سرچشمه وحى وجود داشته باشند تا مباد مردم منحرف شوند از این روى پیامبر(ص) على(ع) را برگزید تا مردم او را چراغ راه قرار دهند.

عالمان شیعه بنا به روایتى که اکثر علماى اهل سنّت در کتب سیره و تاریخ و روایت از صحابه پیامبر نقل کرده اند بر این باورند که مرجعیت دینى پس از پیامبر(ص) به على(ع) و پس از آن حضرت به دیگر ائمه(ع) رسیده است. شیخ مفید رساله اى را به تشریح حدیث یاد شده اختصاص داده است.

پیامبر اکرم(ص) مى فرماید:

(انّى تارک فیکم الثقلین: کتاب اللّه وعترتى و اهل بیتى و انهما لن یفترقا حتى یردا علّى الحوض فلا تقدموهما فتهلکوا ولا تقصروا عنهما فتهلکوا ولا تعلموهم فانهم اعلم منکم...)
در این جا پیامبر اکرم(ص) اهل بیت را قرین کتاب خدا قرار داده است. خداوند در باره کتابش مى فرماید:

(لایاتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه).
سوره فصلت آیه 42.
باطل و نادرستى نه از پیش رو و نه از پشت سر به آن راه نمى یابد.

اگر اهل بیت(ع) همچون پیامبر(ص) از گناه و خطاء معصوم نبودند این چنین قرین کتاب قرار نمى گرفتند و به جاى پیامبر(ص) پیشوا و مقتداى مردم نمى گشتند. امامت بدین معنى هم جنبه اعتقادى دارد و هم جنبه عملى تاکید شیخ مفید بر این بُعد از امامت
و نگاشتن رساله اى جداگانه در شرح و تفسیر این حدیث نیز به همین جهت است.

اهل سنّت براى هیچ کس قائل به چنین مقامى نیستند; لذا با این که ابابکر و عمر و عثمان را خلیفه پیامبر(ص) مى دانند اشتباهات بسیارى را از آنان در مسائل دینى نقل کرده اند. اهل سنّت معتقدند همه دستورات اسلام را پیامبر (ص) به صحابه اش ابلاغ کرد.

آنان در حوادث واقعه که چیزى از آن حضرت نقل نشده است از قیاس استفاده مى کنند على (ع) عمل آنان را مورد نکوهش قرار داده و مى فرماید:

(عمل شما به منزله این است که خداوند دین ناقصى فرستاده و شما آن را تکمیل مى کنید و یا این که خداوند دین کاملى فرستاده ولى پیامبر(ص) در ابلاغ آن به مردم کوتاهى کرده است...)

شیخ مفید در بسیارى از کتابهاى خود از جمله: کتاب اصول و اوائل المقالات به نقد و ردّ پیروان قیاس پرداخته است.

شیعه معتقد است که نه خدا دستورات اسلام را ناقص به پیامبر(ص) وحى کرده و نه پیامبر(ص) آنها را ناقص براى مردم تبیین کرده است بلکه بسیارى از دستورات بود که موضوع آنها در زمان پیامبر(ص) پیدا نشد آن حضرت آنها را و یا حداقل کلیات آنها را به شاگرد خاص خود على(ع) گفت تا در وقت حاجت براى مردم بیان کند.

(الافصاح) 29/.

ویژگیها
در فلسفه سیاسى تشیع چنان که مفید در اکثر کتابهایش آورده است شیعه در مسأله امامت و رهبرى عصمت و عدالت را شرط قطعى و غیرقابل چشم پوشى دانسته است.

در این فلسفه حکومتهاى غاصب اموى و عباسى و امثال آنها اسلامى شناخته نمى شود بر همین اساس شیعه در طول تاریخ با این حکومتها در گیر بوده است. تاکید مفید بر فلسفه سیاسى تشیع یعنى رهایى اسلام و مسلمین از دست حکومتهاى جور و رسیدن به حکومتى بر مبناى اسلام و قرآن.

اما اهل تسنن که به دو شرط فوق قائل نبودند در طول تاریخ اکثر آنان در مقابل حکومتهاى جور از جمله آل ابى سفیان و دیگر خود کامکان که علناً شعائر اسلامى را زیر پا مى گذاشتند سرتسلیم فرود آورده و
حتّى گروهى از آنان که بعدها به نام مرجئه شهرت یافتند واگذارى کار زورمندان را به خدا مطرح ساخته و هیچ اقدامى را علیه حکام جور روا نمى دانستند. از این روى محملى دینى براى تسلیم در مقابل خلفاى جبار براى مسلمانان رفاه طلب ساختند و پرداختند.

پس اگر متفکران شیعه از جمله شیخ مفید به این مسأله اهمیت مى دهند براى آن است که با رهبرى معصوم مقتضى همه سعادتها و بروز همه استعدادها در جهت خیر موجود است و هرگونه مانعى مفقود. و به عبارت دیگر براى آن است که امامت در حیات حرکت و هدایت امت اسلامى نقش بسزایى دارد. اگر جامعه اى از رهبرى صالح و صادق برخوردار باشد به سعادت دنیا و آخرت دست خواهد یافت وگرنه نه. همان گونه که اشاره کردیم این عدّه معتقدند: پیامبر اسلام(ص) براى ادامه حرکت امّت در جهت کمال جانشین خود را در ابعاد مختلف معرفى کرده و مردم نیز در زمان حضور آنان باید آنان را رهبر سیاسى خود قرار دهند. از آنان احکام دینى خود را اخذ کنند. آنان را الگو و سرمشق خود در زندگى قرار دهند. در زمان غیبت مسؤولیتهاى امام معصوم را بر عهده نایب عام او گذاشته شده و مردم موظف هستند آنان را امام ومقتداى خویش قرار دهند.

و با توجه به آنچه آوردیم بجاست اگر بر مسأله امامت و مسائل مربوط به آن تأکید شود کتابهایى در این زمینه تدوین و تالیف شود.

براى مردم بیان شود که: رهبرى نعمتى بزرگ است و در قیامت از آن بازخواست مى شوند. (سفینة البحار ج599/2) شرط صحت توحید پیروى از امام است. (الحیاة ج393/2 به نقل از غررالحکم104/) شناخت خداوند مبتنى است بر شناخت امام. (بحار الانوار ج83/23) عبادات و اعمال صالح بدون امامت ضایع و بى نتیجه است. (اصول کافى ج375/1) صلاح زمین و اهل زمین در داشتن رهبرى دینى و پیروى از آن مى باشد (بحارالانوار ج22/23.) نظام دین عزت مومنین پایه اسلام درست بودن نماز و روزه و دیگر عبادات فراوان گشتن اموال عمومى و اجراى احکام الهى حفظ سرزمینهاى اسلامى همه و همه در سایه رهبرى دینى و پیروى از آن است. پس اسوه مفید و دیگر عالمان شیعى در تأکید بر فلسفه سیاسى تشیع ائمه(ع) مى باشند. آنان
اهمیّت و ارزش والاى این مسأله را از ائمه (ع) آموخته اند.

الافصاح
از آثار پرارج مفید درباره امامت و فلسفه سیاسى در اسلام الافصاح یا الافصاح فى الامامه است. الفهرست طوسى 158. رجال نجاشى ج326/2. معالم العلماء 101.

اعیان الشیعه ج26/46 ـ 20. الذریعه ج258/2 فواد سزگین بخش فقه ج314/1 ـ 310.

الذریعه نسخ خطّى گوناگونى را از این کتاب آورده است. این کتاب در نجف از سوى مطبعه حیدریه در 136 صفحه چاپ شده و پس از آن مکتبه مفید قم در مجموعه عدّة رسائل آن را به چاپ رسانده است و اخیراً از سوى مؤسسه بعثت قم با مراجعه به نُسخ خطّى و چاپى همراه با تعلیقاتى سودمند و فهرستهاى گوناگون و... چاپ شده است.

انگیزه تألیف.
شیخ مفید در مقدمه این اثر پر ارزش پس از حمد و ستایش خداوند مى نویسد:

(من به خواست خدا و آرزوى توفیق از وى در این کتاب به اختصار به مسأله امامت مى پردازم. اختصارى که از تفصیل بى نیاز مى کند. و در روشن کردن امامت و مسائل متعلق به آن مختصرى را مى آورم که از درازگویى بى نیاز مى کند. من در این کتاب اصول امامت و رهبرى را ترسیم مى کنم به گونه اى که دانش پژوهان از آن اصول به فروع و شاخه هاى آن دست یابند).

شیخ مفید پس از مطالب فوق در همان مقدمه مى نویسد:

(این نوشته هرچند فشرده اى از دیگر آثار من در این زمینه است ولى امتیازى بر آنها دارد و آن این که حدّ و مرز امامت را در این کتاب مشخص کرده ام. این کارى است که نه در نوشته هاى پیشین من و نه در نوشته هاى دیگر امامیان انجام نگرفته است. با این که نیاز به این کار احساس مى شود انجام فرائض دینى پیروى و اطاعت کامل از پیامبر(ص) و برائت از دشمنان وى با شناخت این مسأله امکان پذیر مى گردد).

در دو فرازى که از مقدمه کتاب آوردیم مفید بر آن است که بسیارى از ویژگیهایى که
در گذشته برشمردیم در این کتاب مراعات کند واقع نیز این چنین است. گزیده گویى پرداختن به اهمّ مسائل امامت و پرداختن به مسائل مورد نیاز و... از ویژگیهاى این اثر پرمایه مفید است.

محتواى کتاب
شیخ مفید پس از مقدمه به اختصار امامت را از دیدگاه شیعه تبیین مى کند و ضرورت وجود امام را به ادّله اربعه اثبات مى کند.

وى در این کتاب دلائل عالمان اهل تسنّن را بر خلافت خلفاء ثلاثه نقل مى کند. آراى متکلمان مفسران و مذاهب و فرق مشهور را درباره امامت به صورت (فان سأل سائلٌ قیل له فان قالوا قیل لهم و...) مطرح مى کند.و با اطلاعات گسترده اى که در مذاهب اسلامى دارد و با فهم قوى و تیزبینى با بیانى شیوا و فصیح به تجزیه و تحلیل دلائل و دیدگاهها مى پردازد و با استناد به آیات قرانى و روایات مورد پذیرش آنان چنان استدلال مى کند که چاره اى جز پذیرش ندارند. در اکثر مواضع با تحلیل دقیقى که از ادلّه دارد دلیل خود آنان را علیه خودشان به کار مى برد.

همان گونه که خود شیخ مفید در مقدّمه اشاره کرده بیشتر مباحث و سوالات مطرح شده در این کتاب در رساله هاى دیگر شیخ بویژه در رساله هایى که بر ردّ بزرگان معتزله اشاعره حشویه و دیگران نگاشته آمده است.

در این کتاب مفهوم امامت مراتب امامت فرق شیعه با اهل سنت نقش امامت در حیات در حرکت بشرى و... بحث شده است.

از ویژگیهاى این کتاب تکیه بر نصوص (آیات و روایات) بویژه روایات مورد پذیرش اهل سنّت است. از این کار مفید یک مطلب مهم و اساسى به دست مى آید و آن این است که در حوزه هر دین براى بیان و اثبابت اصول و معارف آن دین سندیت هیچ سندى بالاتر از کتاب آسمانى و گفتار راهبران آن دین نخواهد بود. البتّه این کار شیخ مفید به معناى نفى ارزش تعقّل و استدلال در اصول عقائد نیست; زیرا که خود مفید از دلیل عقل در این کتاب استفاده مى کند.

شیخ مفید در خاتمه کتاب درباره محتواى کتاب مى نویسد:

(من در این کتاب همه آنچه را مخالفان در اثبات خلافت خلفاء ثلاثه از قرآن و
اجماع و اخبارى که بر آن اتفاق دارند آوردم به جز آنچه که مورد اختلاف است و شاذو داخل در هذیان. و با روشنى همه آنها را تبیین کردم و پرده از روى حقیقت با برهان آشکار برداشتم).

و پس از عبارت فوق وعده مى دهد که که درباره اثبات امامت امیرالموٌمنین على(ع) کتابى را با توجّه به آیات قرآنى و روایات مأثوره از معصومین(ع) به تفصیل بنویسد تا به این کتاب اضافه شود و فوائد و ثمرات آن در این زمینه کامل گردد.

از آنچه علامه تهرانى در توصیف: الایضاح فى الامامه آورده است چنین برداشت مى شود که: شاید کتابى که شیخ مفید وعده داده همین کتاب باشد.

علامه بزرگوار تهرانى در توصیف آن مى نویسد:

(کتاب ایضاح درباره امامت است. شیخ مفید در آن کتاب نخست شبهات اهل سنّت و ادلّه آنان را بر اثبات خلافت خلفاء ثلاثه ردّ کرده و پس از آن دلائل امامت ائمه معصومین(ع) را آورده است. این کتاب تاکنون چاپ نشده و یک نسخه از این بیشتر در دسترس نیست...)

الذریعه ج490/2 شماره 1925.

یاد آورى
همان گونه که اشاره کردیم: چون آثار مفید در این بخش بسیار است و معرفى تفصیلى آنها در این مقال نمى گنجد لذا شمارى از آنها را از قبیل: ارشاد جمل امالى الفصول المختاره و... در بخشهاى دیگر معرفى خواهیم کرد و از برخى دیگر در ذیل به اختصار سخن مى گوئیم:

تفضیل امیرالموٌمنین على سایر الصّحابه
این رساله به نام: (تفضیل امیرالموٌمنین على جمیع الانبیاء غیر محمّد و تفضیل امیرالموٌمنین على سایر البشر) نیز خوانده شده است. الذریعه ج358/4; رجال نجاشى ج326/2. همان گونه که از نام این رساله پیداست فضل و برترى على(ع) بر دیگران در این رساله بحث شده است. شیخ مفید پس از نقل اقوال و دیدگاههاى مطرح شده در این باره با استناد به روایات مبارک نبوى و شواهد تاریخى و... اثبات مى کند که على(ع) برتمام صحابه بلکه بر تمام موجودات غیر از پیامبر اسلام(ص)
برترى دارد. مضمون این رساله در کتاب اوائل المقالات نیز آمده است.

مسألة فى النّص الجلّى
این رساله با نام: (رسالة فى النّص على امیرالمومنین بالخلافه) نیز خوانده شده است. این رساله مناظره اى است بین شیخ مفید و باقلانى.

باقلانى سؤال مى کند: چرا على(ع) براى احقاق حقّ خویش قیام نکرده.

شیخ مفید در این رساله به سؤال فوق پاسخ مى دهد.

الذریعه ج397/20.

النّص على امیرالموٌمنین بالخلافه
در این رساله سخن تعداد روایان نصّ بر خلافت بلافصل على(ع) است که اگر تعدادشان کم است پس احتمال دروغ هست و اگر زیاد است اشکال مى شود که چرا على(ع) با یارى آنان قیام نکرد.

شیخ مفید در پاسخ مى گوید: هرچند مقدار راویان بسیار بود ولى چنین نیست که هرکس توانایى نقل داشته باشد توانایى جنگ هم داشته باشد.

اقسام المولیً فى اللسان
نجاشى و ابن شهر آشوب این رساله را از تالیفات مفید دانسته اند. چنانکه از نام این رساله پیداست تحقیقى است کلامى ادبى لغوى درباره واژه مولى که در حدیث متواتر غدیر آمده است.

شیخ مفید در این رساله ده معنى براى مولى ذکر مى کند و سپس استدلال مى کند که اساس همه آن معانى دهگانه الاولى است. پس از آن. از شعراى فصیح عرب شاهد مى آورد که آنان لفظ مولى را به معناى اولى استعمال کرده اند. در آخر نتیجه مى گیرد که واژه مولى درحدیث غدیر به معناى: الاولى است.

الذریعه ج272/2.
این کتاب با برخى از رساله هاى مفید در نجف اشرف از سوى مکتبه دارالکتب
التجاریه و در ایران از سوى مکتبه مفید در ضمن عدّة رسائل چاپ شده است.

شیخ مفید رساله دیگرى دارد به نام: رسالة معنى المولى. محتواى آن مناظره اى است بین مفید و مردى از بهشمیه در معناى مولى. در گفتار پیامبر(ص):

(من کنت مولاه فهذا علیُّ مولاه)
و این غیر از رساله یاد شده پیشین است. الذریعه ج272/2 شماره 1101.

افزون بر این رساله هاى: امامة امیرالموٌمنین(ع) من القرآن منام الشیخ المفید المسائل الجارودیه تفضیل الائمه على الملائکه المسالة المقنعه فی امامة امیرالموٌمنین(ع) انت منّى بمنزلة هارون من موسى را از تألیفات شیخ مفید در این باره دانسته اند. در حدود بیست رساله در مقاله: (مفید و معتزله) در همین شماره مجلّه درباره این موضوع و در ردّ معتزله در مسأله امامت آمده است.

همچنین بخشى از کتاب النکت الاعتقادیه و النکت فى مقدمات الاصول به این مسأله اختصاص دارد.

تذکر: از نوشته هاى مفید در این باره سه دسته استفاده کرده اند:

1 . عالمان و متفکران شیعه. بسیارى این مطلب را در شرح حال مفید آورده اند از جمله: بحرانى در کشکول مى نویسد:

(کمتر دلیل و مطلبى درباره مسائل گوناگون مربوط به امامت و اثبات آن از قران و احادیث و مبانى عقلى و نقلى در کتب عالمان شیعه که پس از مفید آمده اند یافت مى شود که در کتابها و نوشته هاى مفید نباشد اگر چه به صورت اشاره. و این موضوع بر هرکس کتابهاى او را خوانده باشد روشن است.)

میر حامد حسین هندى 51/ به نقل از:

الکشکول ج283/1 ـ 285.
2 . مخالفان شیعه کتابهاى مفید گروههاى بسیارى را از بداندیشى درباره شیعه در آورده و نسبت به شیعه و عقائد شیعه آگاه ساخته است.

3 . بخشى از مردم را معتقد و یا متمایل به اهل بیت(ع) و امامت آنان نموده است.