ارزیابى حوزه‏هاى قدیم و جدید 3

سخن از «تحول حوزه»، بحثى عام و فراگیر در حوزه‏هاى دینى است. مبحثى که شاید دین خواهان خارج از حوزه را نیز، به خودمشغول داشته و کم و بیش، منتظر آثار و نتایج آن هستند. اهمیت و آثار و نتائج آن هستند. اهمیت و آثار این مقوله، ایجاب مى‏کند که نویسندگان، طراحان و برنامه ریزان، این مسأله عمده را به فراموشى نسپرندو حساسیت آن را همچنان نگاهدارند وبه ابعاد مختلف آن، نظر بیفکنند. نشریه حوزه، به سهم خویش سالیانى است که از این مقوله سخن گفته و در حدّ بضاعت خود، به طرح مطالبى پرداخته است. امّا همواره این نکته را، تصریح داشته است که همفکرى و مشورت عام، مى‏تواند طرحى جامعتر و کارآتر را ممکن سازد. با این تأکید، همواره از صاحب نظران، استاتید فضلا، طلاب علاقه‏مندان روحانیت و نهاد حوزه، خواسته است که به این مسأله، چون مسأله‏اى اساسى و کلیدى براى دیانت و نظام، بنگرندو از بذل فرصت و وقت خویش دریغ ندارند.

با این دعوت عام، پیش مقدمه‏اى براى این مبحث جدى، عرضه مى‏شود، اشارات این گفتار، عمدتا متوجه جامعه شناسى حوزه‏هاى قدیم و معاصر است. شناختى که
بى تردید، مقدمه و زیر بناى هر گونه تحول و دگرگونى خواهد بود، با این امید که در فرصتهاى دیگر، زمینه طرح اصل مقوله را بیابیم و به عرضه آن، توفیق پیدا کنیم.

حوزه‏هاى قدیم‏
در پیش کلام تحول حوزه، بایستى گذشته خویش را شناخت و بدور از تعصب و حساسیت نابجا، آن رامورد مطالعه‏اى در خور و شایسته، قرار داد.تا کنون، رسم بر آن بوده و هست که گذشته تاریخى حوزه، با نگاهى صد در صد مثبت و یا منفى ارزیابى شود و در پرتوى آن موقعیت صنفى حوزه‏هاى دینى، تثبیت و یا تضعیف گردد. در این فصل کوتاه، توقع ارزیابى همه جانبه نیست، اما مناظر و پیش مقدمات این گونه نگرش، عرضه مى‏شود.

در حوزه‏هاى کهن ما، جنبه‏هاى مثبت فراوان بوده‏اند و این نکته، درباور ما، بدون تعصب صنفى جاى یافته و مورد تحلیل و مداقّه پیوسته، قرار گرفته است. به اجمال، به گوشه هایى از این بخش تابناک، نگاهى مى‏افکند.

1. قناعت و پارسایى: فاصله حوزه‏هاى شیعى از حکومتها، شرایط سخت و دشتوارى را در مقابل حوزه‏هاى دینى قرارا داده بود و در این جوّتنگنا و عسرت، عالمان پاکبازى با مناعات وقناعتى بى نظیر به سر برده‏اند و تاریخ علم و دانش را، درخشان و منوّر ساخته‏اند. در همین روزگار به زمان ما، کسانى چون: استاد جعفرى، از رنج گرسنگیها و ضعفهاى مفرط حاصل ازآن، حکایت دارند (1) وکسانى مانند مرحوم همایى از استاد فرزانه خویش مرحوم آخوند ملا عبدالکریم گزى، نقل حال مى‏کنند:

«وى، شیخ بهایى عصر بود و مرجعیت تامه قضا و فتوا داشت و در عین این که سى چهل سال، تمام امور قضایى اصفهان و توابع دردست او بود، شبى که درگذشت خانواده او نفت چراغ و نان شب نداشتند و مرحوم فشارکى از محلّ وجوهات حاله داد تا براى خانواده او، شام شب و لوازم معیشت تهیه کردند و من خود یکى از حاضران آن واقعه مباشر آن خدمت بودم(2).»

و این گونه حکایتها و نقل احوال، در تاریخ علم و ادب شیعى فراوانند. شاید اغراق‏آمیز نباشد که بگوییم تاریخ چهارده قرن حوزه‏هاى شیعى، بر گرسنگى و فقر و محرومیت
استوار گردیده است. در شرح حال اکثریت عالمان دینى مى‏بینیم که افتخار فقر و گرسنگى بر جبین آنان مى‏درخشد را با توده‏هاى محروم و بى چیز، همسنگ و همراه مى‏نمایاند.

2. پشتکار در کسب و ترویج دانش: شیفتگى به کسب علم، مقدمه تکامل و رواج هر دانشى است و رشد معارف با تحصیل و تدریس عاشقانه پیوند دارد. بى تردید آنگاه که اخذ دانش، در محدوده ساعات کار و... متوقف بمانند، میرائى آن علم دوره خویش را آغاز کرده است. این گونه ادعاها، مبتنى برروند تاریخ علوم است و هر ناظرى، بر آن مهر تصدیق مى‏نهد.

تکامل علوم اسلامى، مدیون پشتکار بى نظیر عالمان حوزه بوده است. آنان با کاستن از اوقات بطالت و دلبستن به فهم دیانت توانسته‏اند به قله‏هاى شامخى از دانشهاى دینى دست یابند و راهرا بر رهروان دیگر، باز گشایند. آقاى حسن زاده آملى؛ از استاد گرانقدر خویش، حضرت آیة الله شعرانى، چنین حکایت دارند:

«ایشان، ما شأ الله حوصله‏اى داشتند. بین الطلوعین کفایه مى‏گفتند. نماز صبح را مى‏خواندیم ودر درس ایشان حاضر مى‏شدیم... چه بسا براى من پیش آمده بودکه بین الطلوعین خدمت ایشان رسیده بودم و گاه مى‏دیدم اذان ظهر است .(3) »

فرزانه‏اى دیگر از معاصران ما، حضرت آیة الله شیخ محمد تقى شوشترى، حکایت حال کرده‏اند:

«تصمیم گرفتم مشرف به حج بشوم. مودّه‏هاى شرح لمعه را با خود بردم. بعد از فراغ از مناسک حج در مکه شروع به نوشتن کردم حتى در هواپیما(4).»

مرجع عالیقدر زمان ما، حضرت آیة الله العظمى اراکى، از شرح حال مراد خویش، مرحوم آقا نور الدین اراکى روایت کرده‏اند که ایشان، در جبهه جنگ که آتش از آسمان مى‏بارید، قلم و کاغذ براداشت وتفسیر قرآن نوشت (5) .

حکایات فوق، قطره‏اى خرد از دریاى همّت والاى عالمان گذشته دیار ماست. این گونه روایات در حدّ تواتر، قطع آور و از بین برنده هر گونه تردید و شبهه است. این دعاوى، همان کرامات مشایخ نیست که خرده بینان، در صحت و سقم آن باب کلام گشایند، بلکه چونان امرى مشهود و ملموس است که هر بیننده منصف آن را، تأیید کرده و در پیشگاه این معبد رفیع، جز خضوع و خشوع احساسى نخواهد داشت.

3. دقّت در تحصیل: تأمل و تفکر در آموزه‏ها، از شیوه‏هاى مطلوب حوزه‏هاى کهن بود. این شعار که «الدرس حرف و التکرار الف» و یا «یک درس کم است و دو درس زیاد» و جملاتى از این قبیل، گر چه مبالغه‏آمیز بودند و مبدأ آقایى نیز شدند؛ اما از مایه‏اى اصیل خبر مى‏دادند که دعوت به ژرف نگرى و عمق بخشى به خوانده‏ها و آموخته‏ها بود. روش حوزه‏ها، عمدتا بر تدفیق وتعمیق بود تا تند خوانى و سرعت. تکیه بر فهم بود تا گذراندن سریع مدارج و مراتب .این شیوه میمون، موجب مى‏شد که دانش پژوه، دقت را اساس کار قرار دهد. استاد عالیقدر جناب حسن زاده آملى حکایت کرده‏اند:

«زیج بهادرى» را 2 سال در خدمت ایشان (استاد شعرانى) مى‏خواندم. پس از آن فرمودند «مجسطى» شروع کنید. پیش خودم گفتم: چند با قواعد «زیج بهادرى» رااستخراج کنم... در چند مورد ماندم... صبح هم مجسطى را بردم و هم زیج بهادرى بهادرى را که مى‏خواهم پیاده کنم، نمى‏توانم... قدرى تأمل کردند و فرمودند: باز زیج بهادرى شروع مى‏کنیم. در دوره دوم، مسلّط شدم (6).»

حکایت فوق، نشانگر التزام استاد و شاگرد به این شیوه مبارک است. در زندگانى استاد شهید مطهرى مى‏خوانیم که:

ایشان، در مباحث «قوه و فعل» سؤالات و مشکلاتى داشتند و براى بحث و حلّ آن، یک هفته مرحوم علامه طباطبایى را به تهران بردند و آن هفته را، به بحث و گفتگو گذراندند.

تأکید بر روش فوق، موجب مى‏شد که دانش پژوهان محافل دینى، در انتقال و تکامل معارف و علوم مذهبى احساس ضعف و کمبود نکنند و به سرعت در میدان بازدهى، گام پیش نهند و در مقام تدریس و نگارش، فواید وجودى خویش را عامّ گردانند. از مرحوم آیة الله دکتر بهشتى، نقل شده است که: به هنگام خواندن شرح لمعه، به تدریس معالم اشتغال داشته‏اند(7). کسانى که به فاصله اندک این دو کتاب در مدارج تحصیلى و ژرفایى معالم، اندک آشنایى داشته باشند، به سهولت در مى‏یابند که ایشان با چه دقت و عمقى، کتابهاى درسى را خوانده و گذرانده‏اند.

4. اهتمام به تزکیه و تهذیب: حوزه‏هاى دینى بر قاعده تعلیم و تهذیب استوار
بوده‏اند و از دانش پژوه، آن دو را طلبیده‏اند. در ابتداى کسب دانش دین، این جمله‏ شریف را بازگو کرده‏اند: «اوّل العلمه معرفة الجبار و آخر العلم تفویض الامر الیه».

حضرت آیة الله جوادى آملى حکایت کرده‏اند که:

«پدرم در ابتداى تحصیل، من را خدمت حضرت آیة الله فرسیو برد تا این جملات شریف را ،از زبان ایشان بشنوم و ایشان، چنان این جمله را براى من معنى کردند که هنوز مدیون سروش غیبى آن بزرگ استاد هستم (8).»

اهتمام به اصل تهذیب در حوزه‏ها، مبدأ ترویج درس اخلاق و عرفان نظرى و عملى در حوزه‏ها بود. بزرگانى نام آور، به تدریس اخلاق و عرفان در حوزه‏هاى دینى، شهره بودند.

بزرگوارنى که دل و جان از دانش پژوهان، مى‏ربودند. همگان توصیفات استاد شهید مطهرى را از درس اخلاق امام، بارها شنیده‏اند و خوانده‏اند. استاد جعفرى از مرحوم سید عبد الهادى شیرازى حکایت کرده اندکه موقع ورود به نجف، 18 درس اخلاق شناخته شده در آن حوزه، وجود داشت (9). سلسله مدرسان اخلاق و عرفان در حوزه، چون سلسله فقه و فلسفه و... رشته‏اى پیوسته و گسترده بود .

فضاى فوق، موجب رشد و گسترش روح معنویت در حوزه‏ها بود. طلبه خویش را، فقط مقیّد به اتمام تحصیل نمى‏دانست، بکله به پرورش جان و روح نیز همت مى‏گمارد. نماز شب خوانها، مقیدان به زیارت عاشورا، رعایت کنند گان آداب و نسک و... انگشت شمار نبودند. در پرتوى گسترش چنان روح جان افزایى، مرتبطان به عالم غیب و ملکوت و صاحبان کشف و کرامات، فراوان بودند.

در ارتباط با مرحوم آیة الله شیخ مرتضى طالقانى، این حکایت را شاید از استاد محمد تقى جعفرى شنیده باشید، اما تازگى و طراوت آن، همچنان باقى است:

یکى از روزهاى آخر ذى حجه، پیش آقاى شیخ مرتضى طالقانى رفتم.فرمودند: درس تمام شد. تصور کردم مرادشان تعطیلات محرم است. گفتم درسها تعطیل نشد. فرمود: مى‏دانم درس تمام شده است. خر طالقان رفته و پالانش مانده. فهمیدم خبر رحلت خود را مى‏دهند. با آن که علامت بیمارى در ایشان نبود. از ایشان نکته‏اى یادگارى خواستم. بعد در حال اشک فرمود :

تا رسد دستت به خود شو کارگر چون فتى از کار خواهى زد بسر(10)
مشابه حکایت فوق، در تاریخ زندگانى عالمان و دانش پژوهان دینى، اندک نیست. از مرحوم علامه امینى، نقل شده است که: ایشان، نیازى به کتاب «صراط المستقیم» اثر
شیخ زین الدین عاملى پیدا مى‏کنند و مطلع مى‏شوند که نسخه از آن در اختیار فردى در نجف است. در صحن حضرت امیر (ع) او را مى‏یابند و از او تقاضاى استفاده از آن نسخه را مى‏نمایند. فرد یاد شده، امتناع مى‏کند. علامه امینى، حتى به این نکته رضایت مى‏دهند که در راهروى منزل وى بنشینند و او نسخه را بیاورد و ایشان در همان جا، رو نویسى کند. اما او، این پیشنهاد را نیز نمى‏پذیرد. این برخورد، ایشان را آزرده خاطر مى‏سازد. به حرم حضرت امیر تشرف مى‏یابند و به سوز دل، بر مظلومیت حضرتش مى‏گریند. این که پس از چهارده قرن، شیعه‏اى از شیعیان وى، قصد نگارش کتابى در باره وى را دارد و به نسخه‏اى از کتابى، نیازمند است و حتى شیعه مدّعى پیروى او، از واگذارى و همراهى در این راه، ممانعت مى‏ورزد.

علامه امینى، گفته‏اند: در قلبش، ناگاه تغییرى حاصل آمد و تصمیم به زیارت کربلا گرفتند. در ابتداى ورود به کربلا، شخصى از آشنایان را دیدند و بهنگام برخورد، او پیشنهاد کرد که مقدارى کتابهاى خطى و کهنه، در اختیار دارد و ایشان خواست که آن کتابها را ببینند و علامه امینى پس از رؤیت کتابها، با اولین کتابى که برخورد مى‏کنند همان کتاب مورد نیاز ایشان «صراط المستقیم» بوده است.

حکایت فوق و موارد مشابه، نشان مقامات برجسته‏اى است که دانشوران دینى در پرتوى تزکیه وتهذیب ،پیدا کرده‏اند. ارتباط معنوى با اولیاى دین، بویژه ولىّ کبراى عصر و عنایت ویژه آنان به پایدارى و توانمندى آن در طول تاریخ هزار و چهارصد ساله حیات حوزه، دلیل روشنى بر همسنخى و هم افقى روحانى بین حورویان و اسوه‏هاى دیانت بوده است.

5. روابط عاطفى استاد وشاگرد: ارتباطات عمیق و دیر پا، میان اساتید و دانش پژوهان دینى، از خصایل ممتاز حوزه‏هاى دیرین و کهن ما بود. روابط در سطح نبود. در محدوده زمان تحصیل و آموزش، متوقف نبود، در طول زمان، جارى بود. حتى نسلها را به هم پیوند مى‏داد و شاگرد را در برابر فرزندان استاد، به خضوع و خشوع وا مى‏داشت. گفته‏اند که مرحوم شیخ انصارى براى فرزند استاد خود در بین درس، بر مى‏خاست و آخوند خراسانى، بر فرزند خود، پیشى نمى‏گرفت.

همچنین روایت کرده‏اند که تا زمان حیات میرزاى شیرازى ،مرحوم آخوند خراسانى بالاى منبر نرفتند وحرمت استاد خویش را، نگاهداشتند .

علامه طباطبایى تا سالیانى پس از فوت مرحوم سید على قاضى، (استاد گرانمایه اخلاق حوزه نجف) از عطر زدن خود دارى کردند و...

نگاهداشت حرمت استاد، شیوهاى معمول و متعارف بود. در خلق و خوى حوزه، جا گرفته بود و احیاناً اگر ناسپاسى بودند، در اقلیت بودند و مورد شماتت. از آن سوى، عنایت و الطاف استادان مبرّز اندک نبود. شاگردان، بهره ور از لطف روحانى و عاطفى آنان بودند. یکى از بزرگان گفته‏اند:

« وقتى یکى از طلاب بیمار شد، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم دارویش را تهیه کرده و به منزل برده و به خانواده خود دستور داد که آن را آماده کند. سپس خودش دارو را به حجره آن طلبه آورد و حتى به خادمش نداد که بیاورد.»(11)

اساتید و مدرّسان حوزه، شیفته بقاى دیانت و مذهب بودند. با ایثار و از خود گذشتگى، و وادى تدریس پا نهادند نقل کرده‏اند که:

«چند روز شیخ انصارى دیرتر به درس آمدند، علت را پرسیدند، فرمود: یکى از سادات متمایل به تحصیل علوم دینى شده بود و خود ایشان متکفل آن، شده است.(12)»

از مرحوم آیة الله غروى، که از اساتید برجسته حوزه آمل بوده‏اند، نقل شده است که: ایشان در بعد از شهریور 20، حتى از گفتن صرف میر نیز امتناعى نداشت(13).»

روابط عاطفى و ریشه دار میان اساتید و شاگردان، فضایى روحانى و کم نظیر را پدید مى‏آورد. شیفتگى شاگردان به استادان گذشته و حال خویش، رعایت آداب شاگردى در برخورد با آنان، حضور استاد در صحنه زندگى و جزئیات روز مرّه فعالیت شاگرد و... تماما نشانه هایى از بقا و رشد حق شناسى در دانش پژوهان علوم دینى بود. رابطه‏اى که محدود به زمان نیاز شاگرد نبود. در کادر حقوقو ادارى، قرار نداشت، والاتر از محاسبات بازرگانى بود. در عمق ناپیداى روابط انسانى جاى داشت و روایات شکوه ارتباط انسان با انسان بود. موارد پیشین، گوشه‏اى از نکات ممتاز تاریخ حوزه است، امّا نبایستى این بیت را، تمام قصیده انگاشت. خصلت انسان و مجامعى که پرورى است. ما پسندیده اوست، آمیختگى حسن و خطاست؛ امّا ویژگى آدمى، خطا پوشى و مطلق پرورى است. ما پسندیده‏تر مى‏داریم که جنبه‏هاى حسن و خصایل ستوده، عرضه شود و از آن، اعماض مى‏کنیم. مدّاحى و ستایشگرى در جان و روانمان، ره یافته و گریز از این سرشت استوار، کارى ساده و آسان نیست.

با این مقدمه، اشاره‏اى به نقد احوال حوزه‏هاى کهن صورت مى‏گیرد. این نقد هرگز به

معناى نفى تلاشها و استواریها نیست، بلکه کند کاو روشهایى است که در عدم توفیق شایسته و بایسته حوزه‏هاى قدیم، تأثیرى اساسى داشته‏اند.

در حوزه قدیم، نکات نقد آمیز نیز، اندک نبودند، نمونه هایى از این موارد را، در مباحث ذیل مى‏توانید بیابید:

1. اتکا به کار فردى: کارهاى جمعى و گروهى در حوزه‏هاى قدیم، به ندرت معمول بودند. معدود کسانى چون عیّاشى، علامه مجلسى و... بودند که به گونه‏اى از کار جمعى غافل نبودند، گر چه در آن موارد نیز، عمدتا استفاده از دستیاران براى تحقیق و تتبع بود و نه کار گروهى خالص. تکیه بر کار فردى، دو آفت عمده براى حوزه‏ها داشت.

مشکل اولین آن، ابترماندن و هدر رفتن بسیارى از تتبعات و تحقیقات نیمه تمامى بود که با در گذشت صاحب اثر، نصیب طوفان حوادث مى‏شد و گاه از آن، حتى خاطره‏اى نیز بر جاى نمى‏ماند. در نقطه مقابل، حسن کارهاى گروهى آن است که به فرد خاص، وابسته نیست و در امتداد ایّام و تا زمان احساس نیاز، قابل پیگیرى است.

آفت دومى که از این شیوه بر مى‏خاست، پیدایش روحیه‏اى خاص و نامطلوب در میان حوزویان بود. اتکا به فردى، نوعى خود بینى و غرور شخصى را به همراه داشت. نویسندگان و محققان، در چارچوب خویشتن خویش گرفتار بودند. از آن، خط گرفته و بر گرد آن، طواف داشتند. انظار دیگران را نیز، از روزنه دید خویش دریافتند و به نقد و ردّ آن، پرداختند.

پیدایش روحیه اخیر، مختص به عالم تحقیق نبود، به مرور در میان حضور اجتماعى نیز، آثارى را بر جاى مى‏نهاد. احساس اطمینان به قول و فعل خویش و یأس و ناامیدى از تأثیر معاونت و همکارى دیگران، به خصیصه‏اى گسترده وشامل مبدّل مى‏شد که تربیت حوزوى، به تک روى وگریز از مقررات کارهاى جمعى بینجامد.

2. نقص سیستم گزینش: در حوزه‏ها، مقوله‏اى بنام گزینش دانشجوى علوم دینى، چندان شناخته شده نبود. معدود مدارس و متولیان حوزه‏هاى دینى بودند، در امر انتخاب طلبه، دقت و توجهى مبذول مى‏داشتند. نقل شده است که: «اعیان زاده‏اى به قصد طلبه گرى در مدرسه سپهسالار، خدمت شهید مدرس آمد و

مدرس او را نپذیرفت و در توضیح رفتار خویش: از وى پرسید: مجموعا بسته وباز کردن این دکمه‏ها چقدر از شما وقت مى‏گیرد؟

آن جوان گفت مجموعاً ده دقیقه. مدرس فرمود: کسى که قبا پوشیدنش ده دقیقه وقت ببرد به درد طلبگى نمى‏خورد(14).»

عنایتهاى فوق، به ندرت معمول بودند. روال عمومى در حوزه‏هاى دینى، جذب مطلق بود. هر کس مى‏توانست در هر سن و سال، با هر میزان بهره هوشى و با هر گونه سابقه و پیشینه، در جمع طالبان علوم دینى درآید و کسوت و شمایل آنان را قالب خویش کند. استاد بزرگوار دکتر جعفر شهیدى، که از پروردگان حوزه‏هاى دینى است، حکایتى شیرین و در خور توجه دارند:

«در مدرسه ما مردى بود به نام مشهدى على که ماهى دو دینار حقوق داشت و باید مدرسه را نظافت کند و به علاوه حوض مدرسه را دو روز یک بار از چاه عمیق مدرسه پر کند. کارى پر زحمت بود. طالبان علم، ماهى سه دینار شهریه داشتند... بارى دو دینار کم بود و مهمتر از آن، آب کشیدن از چاه چهل ذرعى. شب خوابیدیم و صبح برخاستیم دیدیم مشهدى على، کلاه را به عمامه تبدیل کرده آشیخ على شده جامع المقدماتى هم زیر بغل دارد. دو دینار هم به سه دینار رسید و شگفتر این که مشهدى على سابق و آشیخ على لاحق را دیدم که در مجالس، با کسانى چون شیخ غلامحسین اردبیلى و یا حاج سید محمود شاهرودى، معامله اکفأ مى‏کرد(15).»

نمونه فوق، منحصر به فرد و انگشت شمار نبود. عدد در خور توجهى از ساکنان حوزه‏هاى دینى، کسانى بودند که به واسطه ضعف بهره هوشى و توانایى عقلانى، و بال حوزه‏ها بودند. نه مراجع دینى، قدرت و توانایى طرد آنان را داشتند (چون مسایل بیشمارى را در پى داشت) و نه امید بهره دهى و ثمر بخشى در بقاى آنان در حوزه‏ها بود بدین ترتیب، مخارج بیت المال مسلمین و اعتبار و آبروى حوزه‏هاى دینى، وقف هزینه عدم سیستم گزینش شد و در برابر واقعیت موجود، هیچ کس راتوانایى مقابله و درگیرى نبود. هر مرجع دینى که به اقتدار مى‏رسید، در برابر این لشگر غیر مفید، ناتوان بود و جز سر تسلیم، چاره‏اى نداشت.

3. ضعف بینش سیاسى: دورى حوزه‏هاى دینى از صحنه سیاست و قدرت، موجب شد که عالمان و طالبان فهم دین در گذشته ایام، وسواسى در فهم مسایل سیاسى

احساس نکند و خود را، از پیش زمینه‏هاى درک مسایل اجتماعى دور نگه دارند. روزنامه خواندن، رادیو گوش دادن و مسایل اولیه‏اى از این قبیل، مخصوص گروهى خواص بود که چندان حرمتى در حوزه نداشتند. این سیر بى اعتنایى به وقایع سیاسى - اجتماعى، عامل آن بود که حوزه‏هاى دینى در قالب کار آکادمیک و بعضاً خدمات جانبى و رو بنایى فرهنگى - اجتماعى، بسنده کنند و گامى، فراتر از آن نگذارند.

نکته فوق، گر چه به سرعت از آن عبور شد، واقعیتى قابل تأمل و حساس است. از یکى از نامداران عالمان دین، حکایت شد که ایشان در نوشته‏هاى خویش، از فتح قسطنطنیه به عنوان یکى از علایم آخر الزمان و ظهور حضرت حجت (ع) یاد مى‏کند، در حالى که آن عالم دینى، غافل بود که قرنها قبل، آن شهر توسط سلطان محمد پنجم فتح شد و اسطوره مقاومت ناپذیرى پایتخت بیزانس در هم ریخت.

از عالم اخلاقى مبرّزى، روایت کرده‏اند که: در سالهاى پس از شهریور 20، در جمعى سخن از نفوذ توده‏ایها بود. آن مرد بزرگوار، از معناى توده‏اى پرسید. به او گفتند: مراد، بلشویکهاست. این پاسخ نیز، دردى از او دوا نکرد. مجدداً توضیح دادند که منظور کسانى هستند که از شوروى حمایت مى‏کنند. آن عالم متخلّق، در فهم معناى شوروى نیز مشکل داشت. تا این که اسم ارسها را بردند و مطلب، آسان شد!

حکایات فوق، گر چه طنزآمیز مى‏نمایند، اما از واقعیتهاى غیر قابل تردید پرده بر مى‏دارند. قداست روحانى در پرتوى ارتباط اندک با مسایل سیاسى - اجتماعى، تفسیر مى‏شد. هر عالم دینى و یا دانش پژوه مذهبى که کمتر به سیاست تعلق داشت و از آن، سخن به میان مى‏آورد، داراى احترام و موقعیت ارجمندترى بود. زهد و پارسایى عالم مذهبى، در اعراض وى از حوادث دنیوى تحلیل و تعبیر مى‏شد و این تلقیّات، انگیزه و عاملى مى‏گردید که گام زنان در وادى روحانیت، دل کندن از عالم سیاست و حذف تعلّقات اجتماعى را، در اصول پایه حیات فکرى و عملى خویش قرار دهند .

ما، جسارتاً، این دعوى را عرضه مى‏کنیم که: در تاریخ مبارزات صد ساله اخیر، نقش نهاد روحانیت در مبارزات سیاسى - اجتماعى کشورمان، نقشى پیوسته و مستمر نبوده است گر چه محدودى از روحانیان، تعلّق سیاسى خویش را پاس داشته و استمرار بخشیده بودند، امّا سازمان روحانیت، به شکل مقطعى و گذرا، به مسایل سیاسى و اجتماعى، دلبستگى نشان داده بود. پس از جنبش تنباکو تا قیام مشروطه، نهاد روحانیت درگیر همان مسایل علمى و خدمات جانبى بود و فقط عددى معدود (و اجازه بدهید که اضافه کنم: مطرود)
بودند که به فهم و پیگیرى مسایل سیاسى و اجتماعى، علاقه‏مندى نشان مى‏دادند. این دوره فترت و خلأ سیاسى را، در فاصله قیام مشروطه تا جنبش حجاب و از آن واقعه تا قیام نفت و از واقعه اخیر تا قیام 15 خرداد مى‏توان مشاهده کرد و به صدق این ادعا راه یافت که نهاد روحانیت، به فهم سیاسى و تلاش فعّال اجتماعى، تعلّق خاطر نداشته و در کوران حوادث، گاه و بى گاه نیم نگاهى به آن افکنده است. این ادعا، گر چه تلخ و گزنده مى‏نماید، امّا صدها دلیل و شاهد قرین است و به دور از هر گونه مبالغه و گزافه گویى، عرضه شده است.

اینکه نام چند تن از نام آوران تلاشهاى سیاسى - اجتماعى حوزه را، مساوى با حرکت سازمان روحانیت بگیریم و آن را، نشانه‏اى از احساس مسؤولیت سیاسى نهاد حوزه بشمریم، مغالطه‏اى آشکار است و واقعیت را تغییر نخواهد داد.

در همین مقام، شایسته مى‏نماید که تلاش شایسته آن عدّه معدود، مورد سپاس قرار گیرد کسانى که موقعیت و حرمت خویش را، به مخاطره انداختند و فهم سیاسى و فعالیت اجتماعى را تکلیف دینى خویش دانستند و در جوى که تعلق سیاسى، خلاف تعّقل و تدین شناخته مى‏شد، تسلیم نگردید و فهم دینى خویش را شکوفا ساختند و با حضور در حوادث سیاسى و اجتماعى، موقعیت حوزه و دیانت را در تاریخ اجتماعى کشور، پاس داشتند.

4. فقدان سیستم ارتباطات و اطلاعات: حوزه‏هاى دینى شیعى، از معدود مجامع سابقه‏دار تاریخى است که تقریباً بدون تشکیلات و سازمان، به کار خویش ادامه داده است ابتدایى‏ترین و ساده‏ترین نوع سازمانى، در نهاد روحانیت در جریان بود. دانش پژوه علوم دینى، فقط در محدوده اخذ شهریه و حجره، با سازمان حوزه ارتباط داشت و این دو نیز، عمدتاً، مقید به امتحان و یا مقرارت خاص نبود.

سیستم آزاد فوق، محسّناتى را داشت، همانگونه که جوامع به دور از نهادهاى اجتماعى و سیاسى، فاقد حسن نیستند. طبایع پیشرو و آزاده، بدون محدودیت و با فراغ خاطر، توانایى پیشتازى را داشتند. انتخاب آنان، سامان بخش آینده شان بود. در گزینش استاد، حوزه، مدرسه، نوع متن درسى، چگونگى قرائت و آموزش، حجم کّمى متون درسى، افزایش و یا کاهش مواد درسى و دهها مسأله دیگر، دانش پژوه دینى، با هیچ گونه سؤال و بازخواستى مواجه نبود و این قلمرو آزاد، به او میدان ظهور و بروز مى‏داد و قابلیتها را، به
نمایش در مى‏آورد.

اما بایستى در یافت که چرا جوامع، از نهادهاى بدوى به سازمانهاى اجتماعى رو آوردند؟ ضرورتهاى این تغییر و تحول چه بود؟ و اصولاً چه رابطه‏اى بین توسعه اجتماعى و توسعه سازمانى است؟ تأمل در عوامل و ریشه‏هاى آن، این امکان را به ما مى‏دهد که به مضرّات ایستایى نظام سازمانى حوزه، توجه کنیم و آفات آن را، به دقّت دریابیم .

همواره میان وظایف ساده و سازماندهى غیر پیچیده، ارتباطى تنگاتنگ است و در نقطه مقابل، وقتى که تکالیف و مسؤولیتهاى یک مجموعه، سنگین‏تر و دشوارتر شد، ضرورت برنامه ریزى، تقسیم کار، اعمال مدیریت و... که تماماً نمودهاى سازمان پیچیده‏اند، آشکارتر نمایان تر مى‏گردند.

در ابتداى تاریخ تشکیل حوزه‏ها تا مدت زمانى مدید و طولانى، روحانیت با جوامع کوچک و محدود در تماس بود. جوامعى که با جامعه‏هاى اولیه، مشابهتهاى فراوانى داشت، به دور از پیچیدگى و آمیخته با بساطت و سادگى. اما توسعه فعالیتهاى اجتماعى، ایجاب مى‏کرد که نهاد حوزه نیز، تغییرات جدى پیدا کند و در فرم ساختار، دگرگونى کیفى بیابد، امّا متأسفانه این روند صورت نگرفت و روحانیت در بخشهاى متفاوت از حوزه وظایف خویش، به تغییرات اجتماعى بذل توجه ننمود.

حاصل جریان فوق، آن شد که حوزه، با سازمانى خرد و کوچک، عهده دار مسؤولیتهاى بزرگ گردید. عدم تناسب میان حوزه وظایف با سازمان مدیریت، ناهماهنگیها و دشواریهاى سختى را در پیشاپیش حوزه نهاد و یکى از عمده‏ترین آن، فقدان سیستم ارتباطات و اطلاعات کارآمد بود.

مجموعه‏هاى کارآ، به دو مسأله اساسى نیازمندند:

1. اطلاعات قوى و توانمندى که حوادث مرتبط را از خارج و داخل مجموعه گرد آورد و به آن، سازمان دهد.

2. ارتباطاتى فعال میان بخشهاى مجموعه و خارج از مجموعه در این مقام، بایستى اعتراف کرد بدوى بودن سازمان حوزه، موجب شد که هیچ یک صورت نگیرد و نهاد روحانیت، با حداقل میزان اطلاعات و ارتباطات، روز مرّگى کند. به عنوان نمونه، این که حوزه‏هاى کوچک و بزرگ، چه قابلیتهایى را دارند، در چه زمینه‏هایى قوت و ضعف دارند، تجارب آموزشى اساتید و مدارس چیست و چگونه مى‏توان از آن بهره گرفت، با چه مجامعى مى‏توان ارتباط یافت و با آنان مبادلات علمى - فرهنگى داشت و صدها مسأله دیگر در هیچ نهادى از سازمان حوزه، مورد پیگیرى و توجه نبودند.

نتیجه فقدان اطلاعات و ارتباطات کار آمد، آن بود که هر حوزه‏اى (و بهتر بگوئیم هر مدرسه‏اى) در حصار خویش قرار داشت و آنگونه عمل مى‏کرد که آنرا مناسب مى‏انگاشت، بدون آن که از تجارب دیگران، کسب اطلاعى کند و یا اگر چنان قصدى را داشت، امکان دستیابى به نتیجه و اخذ تجربه‏ها را داشته باشد. محصول چنان روندى، هماهنگى مطلق در آموزش، تحقیق، تبلیغ و مسؤولیتهاى دیگر حوزه‏ها بود. آفتى که امکانات مالى و انسانى رابه گونه‏اى مداوم، هدر داد و بازدهى مناسب را، از حوزه‏هاى دینى دریغ داشت.

.5 ثبات گرایى: قداست عالمان و مرجع دینى، موجب آن مى‏شد که با روشها و شیوه‏هاى آنان نیز، همچنان رفتار شود. اندیشه تغییر و تبدیل در سیستمهایى که گذشتگان ساخته و پرداخته بودند، مسموع و مقبول نبود. ره چنان رو که رهروان رفتند، شعارى همگان پسند بود و این پندار عام، سبب آن مى‏شد که تأمل در شیوه‏هاى نو، با اقبال مواجه نگردد، بلکه نوعى نقد و طعن را نیز به همراه داشته باشد.

بسیارى از سنتّهاى معمول، به پشتوانه سابقه تاریخى، ماندگار مانده‏اند و هیچ کس را یاراى تغییر و درهم ریزى آن، نبوده و نیست. به عنوان نمونه در شیوه اخذ وجوهات و توزیع شهریه، شاید بتوان ادعا کرد که از زمان شیخ انصارى و یا حداقل از دوره سید بوالحسن اصفهانى تا کنون، هیچ تغییرى نکرده است. موارد و مسایل دیگر، نیز مشابه این مورد است. ترس از تغییر و دگرگونى، تقریباً در تمامى زعماى حوزه و مؤثرّان نهاد روحانیت، به عنوان خصلتى تقریبا بدون استثنا، در آمده بود. همگان به آن عادت کرده بودند که آن چنان که تربیت شده‏اند، به پرورش دیگران بپردازند. نوآورى و ابتکار در متدها و سنتها، امرى غیر متعارف بود. حتى استفاده از ابزارهاى نو چون استفاده از بلند گو (در درسهاى پر جمعیت) نوار کاست ومسایلى از این قبیل، در دهه اخیر متداول گردید و گذشتگان، ورود این گونه ابزارها را به حوزه درس و بحث، نوعى تجمل گرایى ومخالف شؤون حوزه تلقى مى‏کردند! درخور توجه است که یکى از اساتید بزرگوار معاصر که مدتهادر مقابل ضبط شدن دروس، مقاومت مى‏کردند، پس از مدتى، با حسرت از این نکته یاد مى‏کردند که دروسى را عرضه کرده‏اند که ضبط نشده وفرصت تجدید آن نیست//.

معضل متون درسى نیز در همین نکته (ثبات گرایى) نهفته است. بزرگوارى مؤلفان آن
آثار و نیز عادت به آن شیوه تحصیلى، موجب شده که دعوت به تغییر و اصلاح متون درسى، با نوعى بدبینى مواجه شود و منادیان اصلاح، سنّت شکن و درهم ریزنده نظم و نظام حوزه، به حساب آیند. کسانى که متون درسى خاصى را خوانده‏اند و به تدریس آن، پرداخته‏اند، دعوت به تغییر و اصلاح را، منافى با گذشته خویش و گذشته حوزه، مى‏پندارند و از این موضع، به دفاعى سرسختانه از متون موجود، مى‏پردازند. اینان، از این نکته غفلت دارند که دعوت به تغییر و اصلاح، بدون بازآموزى از تجارب گذشته مطرح نبوده و نیست و بى تردید، متون درسى گذشته و تجارب مدرّسان آن نقشى استوار و اساسى در ایجاد و تکامل متون درسى نو خواهد داشت.

در مقوله نظام و مدیریت حوزه نیز، آفت حفظ وضعیت موجود نمایان است. دلهره تغییر، چنان عام و گسترده است که بسیارى به وضع ناقص موجود رضایت داده‏اند و آن را بر تحولات لازم و ضرورى در نظام حوزه ارجح دانسته‏اند. مکالمه و بحث با گروههایى از هوا خواهان عدم تغییر در شرایط موجود، این نکته را آشکار مى‏سازد که استدلال عمده آنان. در ترس و نگرانى نهفته است. هرگونه تغییر، بویژه در ابعاد اساسى و گسترده، براى آنان دلهره زاست و بنیاد ترس و هراس، چنان در رگ و ریشه آنان ره یافته که اندیشه تحول در مبانى مدیریت نظام حوزه، کارى نابخردانه و متهوّرانه تلقى گردیده است. اینان، این گونه حرکات را به خامى و شور جوانى، باز گردادنده‏اند و دعوت اصلاح نهاد مدیریت را، شورشى بى فرجام انگاشته‏اند.

آفات عمده روحیه محافظه کارى و ثبات گرایى که به برخى از مصادیق آن اشاره شد، ایجاب مى‏کندکه در حوزه‏ها، روح تحول و تنوع و ابتکار تبلیغ شود. به جاى آن که به متبحّران در متون درسى کهن، شیوه‏هاى تبلیغ و تحقیق دیرین و... بها داده شود،از همگان دعوت شود که موضوعات، متون، روشها و شیوه‏هاى نو را عرضه کنند و براى طرحهاى نو، امتیازاتى در خور و شایسته، در نظر بگیرند. تغییر در جهت‏گیرى، مى‏تواند روحیه عامّ و شامل تصلّب به گذشته را، به روح نو گرائى و ابتکار رهنمون سازد و در پرتوى آن، حوزه‏هاى دینى با چرخ متحرک زمان و جامعه، هماهنگ گردد.

وضعیت موجود
حوره‏هاى جدید، در دوره فترتى قرار دارند. پاره‏اى از امتیازات گذشته حوزه‏ها در محافل حوزوى جدید، کمرنگ شده‏اند. قناعت و پارسایى که وصف ممتاز روحانیت بود، اینک برج و باروى آن در هم ریخته و آثار انهدام و کهنگى در این شأن رفیع، نمایان و آشکار گردیده است. گر چه بخشهایى در خور توجه، از طلاب علوم دینى، مشکل معیشت دارند؛ امّا در میان همان اکثریت محروم، شیفتگى به زندگى شایسته و مرفّه، کم و بیش، نمایان است. موج رفاه خواهى و تجمل گرایى، نهاد روحانیت را نیز، متأثر ساخته و حوزه‏ها را به هماهنگى با کاراوان زندگى نوین فرا خوانده است.

مشکل دیگر حوزه‏هاى معاصر، کمرنگ شدن عشق و شیفتگى به آموزش و تدریس است. اساتید و دانش پژوهان، عمدتاً، در حدّ متوسط، به درس و آموزش، اشتغال دارند.

متأسفانه با توجه به کم بود آمار و بهتر بگوییم: فقدان آمار و سنجش در حوزه، نمى‏توان رقم دقیقى را از میزان ساعات اشتغال درسى در طول سال عرضه کرد.

البته اشتغالات جنبى فرهنگى اجتماعى حوزویان پس از انقلاب اسلامى و نقش فعال بسیارى از آنان در جبهه‏ها( زمان جنگ تحمیلى)، نهادهاى انقلاب، دانشگاهها و... در این مسأله نقش داشته که نباید نادیده انگاشت.

در زمینه مسائل اخلاقى، علایم افول آشکارتر و روشن‏تر خود را مى‏نمایانند: در صد بسیار معدود و محدودى، به آداب و نسک مستحب شرعى پایبند و مقیدند. بسیارى از طالبان علوم دین، چونان دینداران عادى و معمولى، در حدّ تقید به اوّلیات دینى (چون نماز خواندن، روزه گرفتن و...» اکتفا کرده‏اند.

دیندارى آنان، بر توده‏هاى عوام و ناآگاه، تمایزى و تشخصى ندارد. اداى واجبات اولیه و اشتغال به درس و بحث (در بهترین فرض آن) روشى معمول و شایع گردیده و توّجه به مسایل عبادى و پرورش روحانى، امرى مغفول و غیر معمول شده است. علاوه بر آن که نابهنجاریهاى اخلاقى، عدم رعایت شؤون و آداب اجتماعى ومسایلى از قبیل، گاهى رخ مى‏نماید و مشکل اساسى براى سازمان روحانیت، ایجاد کرده و مى‏کند.

در حوزه روابط استادان و شاگردان نیز، اختلالى آشکار، محسوس است. الفت

شاگردان با اساتید، کاهش یافته است. روابط آموزشى بر ارتباطات عاطفى ارجحیت پیدا کرده است.

دانش پژوه تا مدت نیاز به استاد، با او مرتبط و پیوسته است و با انقطاع دوره نیاز، روابط پایان یافته تلقى مى‏شود. بسیارى از شاگردان، یادى نیز از اساتید خویش در خاطره نمى‏آورند و یا قدرشناسى خویش را به هنگام برخورد، نشان نمى‏دهند. استادان نیز، در این تغییر روحیه بى سهم نیستند. اشراف و پیگیرى احوال علمى و حتى شخصى شاگردان، روشى غیر متعارف گردیده است. ارائه و انتقال درس و قطع رابطه تا درس آینده، معمولى‏ترین و متداول‏ترین روش، شده و در نتیجه، روابط صد در صد آموزشى که در محاظ جدید آموزشى، حاکم و گسترده است، به حوزه‏هاى دینى نیز ره یافته و خطر فراگیرى و گستردگى آن جدّى و اساسى شده است.

حوادث فوق، نکات منفى و نامناسب در حوزه‏هاى معاصر است، اما از سوى دیگر، تحولاتى در حوزه‏هاى جدید رخ نمایانده که مغتنم و سودمند است. تعمیم وتعمیق آن، مى‏تواند آثار مبارک و ارزنده‏اى را، بر جاى نهد. اشاراتى کوتاه به گوشه هایى از این تغییرات، مفید و سودمند مى‏نماید:

1. حساسیت سیاسى: حوزه‏هاى معاصر، روزگار بى تفاوتى را، پشت سر گذرانده‏اند. دورانى که روزنامه خواندن، مجله نگاه کردن، رادیو گوش دادن و... جرم وگناه بود، اینک سپرى شده وموج دلواپسى وحساسیت درباره مسایل اجتماعى و سیاسى کشورمان و جهان اسلام، بسط و گسترش یافته است. صد البته در این واقعه، بایستى نقش پیر مراد حوزه‏هاى دینى را، به خاطره‏ها زنده نگاه داشت که به گفته یکى از عالمان متخلّق زمانمان:

«و اما طلبه‏هاى امروز با واقعیتهاى اجتماعى بیشتر سروکار دارند و بهتر به درد اجتماع مى‏خورند و این همه از برکات وجود امام است. ایشان این حرکت را ایجاد کرد و به حوزه‏ها حیات داد»

2. جامع نگرى دینى: حوزه‏ها، به مرور به «دانشکده فقه» مبدل شده بودند و فقه نیز، در ابعادى خاص: (عبادات و پاره‏اى از کتابهاى معاملات) پیگیرى و تحقق مى‏گشت. این روند، به آسیب پذیرى دین و جامعیت آن، مى‏انجامید. چیزى که آثار و
علائم آن آشکار و عیان بود. در این میان، نگرشى همسوگرایانه و نظام وار به دیانت، بسیار نادر بود. دهه هاى اخیر، در حوزه‏هاى دینى تلاشهایى صورت گرفت تا اسلام، در کلیت آن شناخته شود و تفسیر گردد. این کوششها، بى ثمر نبود. مجموعه‏اى در خور توجه از نیروهاى کارآمد را به خود خواند و آنان را، در جاذبه این اندیشه قرار داد.

حرکت انقلاب اسلامى و پیروزى آن، این روند را سرعت بخشید و اینک کمتر طلبه‏اى را مى‏توان ییافت که در باور فکرى خویش، یک بعد نگرى را پیشه کند. گر چه نظام جارى حوزه، هنوز علقه‏اى به گذشته دیرین دارد، امّا نظام فکرى حوزویان دگرگون گشته و اکثریت آنان، این باور اصیل را پذیرفته‏اند که بایستى اسلام را در قالب نظامى جامع ببینند و به شناخت و تبیین آن بپردازند. این تحول بنیادى، مى‏تواند منشأ آثار خیر و مبارکى باشد که کم و بیش، جوانه هایى از آن آشکار گشته است.

3. ارتباط با مؤسسات جدید: رفت و آمد و معاشرت با نهادهاى نو ( آموزشى و یا اجرایى ) سودمندیهایى را در پى داشته است. روح برنامه ریزى، مقررات کارهاى جمعى و مسایلى از این قبیل، به مرور در حوزه‏هاى معاصر، ره یافته است. گر چه هنوز این آثار، ریشه دار نگردیده و مجموعه نهاد حوزه را در بر نگرفته است، اما امید به گسترش آن ،دور از انتظار نبوده و نیست.

4. ورود ابزارهاى نو: شرایط پس از انقلاب و فراهم آمدن پاره‏اى ازامکانات، موجب آن گردیده است که برخى از امکانات جدید آموزشى - تبلیغى در اختیار حوزه‏ها قرار گیرد. امکانات سمعى - بصرى و اخیرا دستیابى به کامپیوتر در راه تحقیق و تتبع و نشر، گر چه استفاده بهینه از این امکانات، صورت نمى‏گیرد (و خود موضوع کلام مستقلّى است) امّا ورود این گونه ابزار و آلات، روند نوى به سیر حرکت علمى - تبلیغى در حوزه‏ها خواهد داد و همراه خویش، فرهنگ و نگرش جدیدى را پدید خواهد آورد. بینشى که حوزه را به روند جارى در سطح جامعه، هماهنگ‏تر و سازگارتر خواهد کرد.

5. اعتقاد به نظم و تشکیلات: ورود نیروهاى دانش آموزى - دانشجویى به حوزه‏هاى دینى پس از انقلاب و از سوى دیگر تأکیدات و پیگریهاى امام راحل و رهبر معظم انقلاب، در نظم و تشکیلات موجب شد که تفکّر نظم حوزه‏ها در بى نظمى است، به
مقدار در خور توجهى کمرنگ شود و اعتقاد به لزوم سیستم و نظام براى حوزه، تقریباً گسترش بیابد. مخصوصاً نیازمندیهاى حکومت و نارساییهاى خدمات حوزه، این احساس نیاز را، تشدید کرد و در شرایط حاضر، گر چه در چند و چون سیستم حوزه، سخن بسیار است، امّا شاید کمتر کسى را بتوان یافت که از نوعى اصطلاحات و تغییر سیستم دفاع نکند و آن را، لازم و ضرورى نشمرد.

6. رواج کارهاى گروهى: امروزه، در حوزه‏هاى دینى دهها مجمع و نهاد خصوصى و یا دولتى را مى‏توان یافت که به نوعى، به کارهاى گروهى اشتغال دارند. کارهاى گروهى حوزه، گر چه بى نقص و عیب نیست؛ اما به عنوان گام اولین، مبدأى میمون و مبارک است. رواج کارهاى جمعى و همدلى گروهى، بینش و روحیه‏اى خاص را سامان مى‏دهد که بسیار مغتنم و سودمند است که به گوشه هایى از آن اشاره داشتیم.

7. استفاده از شیوه‏هاى جدید تبلیغ: در کذشته ایام، تبلیغات حوزوى، عمدتا، شفاهى و گفتارى بود. خطابه و منبر، اصلى‏ترین و شاید اسباب منحصر تبلیغ دیانت بود. در حوزه‏هاى معاصر، استفاده از کتابت و قلم، رواج یافته است. امروزه شاید صدها طلبه و یا محقق حوزوى را بتوان شمرد که در نشریات حوزوى و یا غیر حوزوى، به نشر افکار و اندیشه‏هاى دینى مشغولند و این ارقام، رو به تزاید و تصاعد است. در صحنه تبلیغ تصویرى (تئاتر - فیلم)گر چه کار ناقص و کند بوده است، اما کم و بیش، گامهایى لرزان و بطیئ، دیده مى‏شود.

شرایط فوق، مى‏تواند امیدواریهایى را بر انگیزد. همگان مى‏دانیم که شرایط نو، شیوه‏هایى را مطلبد که پاسخگوى انبوه نیازها باشد و استفاده از تمامى راههاى ممکن، تنها چاره راه خواهد بود. توجه به وضعیتى که ترسیم شد (اگر مورد پشتیبانى و حمایت زعماى حوزه قرار گیرد) این زمینه را پدید خواهد آورد که افق روشنترى در فضاى رسالت تبلیغى حوزه، تصویر گردد.

نکته پایانى
در خاتمه کلام، این جمع بندى قابل دسترسى است که در «تحول حوزه» بایستى شرایط گذشته و حال حوزه را، از ذهن دور نداشت. نکات ممتاز حوزه‏هاى دیرین راتقویت و یا احیأ کرد عوامل کمرنگ شده آن نقاط را دریافت و راههاى رفع آن را، ارزیابى و بررسى کرد. از سوى دیگر، نباید موج نوى را که در حوزه‏ها، آغاز شده است، نادیده گرفت و به آن، کم بها داد. نادرست مى‏نماید که تکیه بر تاریخ گذشته، موجب شد که از حرکت سربازان گمنام تلاش امروز حوزه، غفلت شود و یا با دیده بدبینى و سؤ ظن نگاه گردد.

باور ما، آن است که هر گونه طرح و برنامه ریزى در زمینه تحول حوزه، بایستى بى نظیر و بى توجه به گامهاى مثبت جدید نباشد و از گام زنان آن وادى، طلب نصرت و اعانت کند و براى آنان، بهایى جدّى را بپذیرد. تنها تأکیدات مقام معظم رهبرى، نبایستى موجب بذل توجهى مقطعى به این عناصر شود، بلکه بایستى این سیاست، روشى مستمر و مداوم باشد.

مطلب یاد شده، یکى از اولى‏ترین و اساسى‏ترین گامهاى تحول حوزه است و اصلاح مناسب در گرو تلفیق دقیق ارزشهاى پایدار حوزه‏هاى قدیم و معاصر است. گذشته گرایى محض و یا نو گرایى خالص، ضرباتى جبران ناپذیر به سیر حوزه وارد خواهد ساخت .لطمات وخساراتى که جبران آن، چندان آسان نخواهد بود.

«حوزه»