با پژوهشگران و محققان

کنزالدقائق و بحرالغرائب

تحقیق : حاج شیخ مجتبى عراقى
در میان تحقیقات و پژوهشهاى متفکران واندیشمندان شیعى پیرامون ابعاد گوناگون فرهنگ اسلامى نگاشته هاى تفسیرى و نوشتار پیرامون علوم و موضوعات قرآن از جایگاهى بلند و گستره اى شگرف برخورداراست . مولفان و مفسران با دیدگاههاى گونه گون به سراغ قرآن رفته اند و آثار عظیم و گرانقدرى پدید آورده اند. چنانکه پیشتر نیز گفته ایم 2 در میان جریانهاى مختلف تفسیرى جریان تفسیر نگارى[ منقول] و به تعبیر دیگر[تفسیر به ماثور]اولین جریان تفسیرى است یعنى : تفسیر آیات قرآن به روایات پیامبر وائمه معصومین[ ع] . درادامه تالیف و تحقیق پیرامون قرآن تفسیر به ماثور گسترش یافت و در واپسین قرنهاى اسلامى مبدل به جریانى گشت که معتقد به عدم جواز تفسیر قرآن به راى بوده است . که اینگونه کسان را عمدتااخباریان و ظاهریان تشکیل مى دادند.اما در میان محققان فقیهان و محدثان نیز بوده اند کسانى که با توجه به عظمت اهل البیت[ ع] و جایگاه بلند بیانات آن بزرگواران در تفسیر و تبیین آیات قرآنى آیات الاهى را با تکیه به روایات معصومین[ ع] تفسیر کرده اند. که مهمترین دقیق ترین و گرانقدرترین این آثار تفسیرى است با عنوان[ کنزالدقائق و بحرالغرائب] . مولف بزرگوار آن در مقدمه کتابش در چگونگى کار خود چنین نگاشته است .

[برترین چیزى که عمرها در دست یافتن به آن سپرى شده واندیشه ها در راه رسیدن به آن به کار گرفته شده است دانش تفسیراست که رئیس علوم اسلامى و بنیاد پایه هاى شریعت اسلامى و بنیان آن است . دانشى که بهره مندى از آن و در نگریستن و سودجستن از آن جز با تسلط به علوم دینى و دانشهاى ادبى میسر نمى گردد. و من در زمانهاى گذشته تعلیقاتى به تفسیر مشهور زمخشرى[ کشاف] نگاشتم . و چون به آنچه نوشته بودم نگریستم و به حواشى علامه تحریر شیخ بهاءالدین عاملى حاشیه بر تفسیر بیضاوى توجه کردم به اندیشه نگارش تفسیرى افتادم که شامل دقایق اسرار تنزیل و دربرگیرنده نکات بکر تفسیر و تاویل باشد همراه با نقل روایات ائمه اطهار[ ع] !در تفسیر و تاویل آیات قرآن به توفیق خداوند تفسیر را آغاز کردم و چنین مى اندیشم که پس از پایان یافتن آن را[ کنزالدقائق و بحرالغرائب] بنامم تا لفظ مطابق با معنى باشد واسم همسان آنچه این تفسیر دربردارد]. 2

صاحب روضات الجنات در ضمن شحر حال مولف درباره ابن تفسیر چنین نوشته است .

[ از تالیفات اوست کتاب بزرگى در تفسیر با تکیه به احادیث اهل البیت که حدود یکصدوبیست هزار سطراست .این کتاب تفسیرى است بى مانند و هیچکس از عالمان از متقدمان و متاخران - همانندش را ننوشته است . برترى این تفسیر بر[ نورالثقلین] از آن روست که مولف آن اسناد را حذف کرده و به ارتباطالفاظ آیات همت نگماشته و چیزى ازاعراب و لغات و قرآن را یادآورى نکرده است وافزون براینها از کتاب[ تفسیرالایات الباهره فى شان العتره الطاهره] و برخى دیگراز تفاسیر کمیاب نقل نکرده است و حال آن که تمام آنچه گفتیم دراین تفسیر مورد توجه است] .

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى نوشته اند:

[ این کتاب در تفسیر آیات همانند[ نورالثقلین] بر روایات ائمه[ ع] بسنده کرده است .اما بجهاتى بر آن برترى دارد اول آن که اساتید روایات را آورده دو دیگر آن که به ربط آیات هم توجه کرده واعراب آیات را بر اساس قرائت قراء سبع ضبط کرده است و سه دیگر آن که ابتداء نسبت به تمام آیات شرحى مزجى آورده آنگاه به ذکر روایات پرداخته است] 4 .

مرحوم شیخ عباس قمى نوشته اند: این تفسیراحسن تفاسیر واجمع واتم از همه است وانفع است از تفسیر[ صافى] و[ نورالثقلین] واز خداوند عالم مسئلت مى نمایم که وادارد یکى ازاهل خیر را که این کتاب شریف را طبع نماید تا نسخه اش منتشر و نفعش عام گردد. 5

برخى از فهرست نگاران محقق نیز در ضمن معرفى نسخ خطى آن دراهمیت و چگونگى تدوین آن نوشته اند:

این تفسیر به طرز بسیار خوبى تالیف شده و چون اعراب و قراآت و معانى لغات مشکله و شرح و تفسیر آیات به طریق مزج بیان نموده و بیشتر مطالب را به احادیث صحیحه و مرویه ازائمه اثنى عشر[ ع] با ذکر روایت آنها موید و مستحکم نموده است. 6

تفسیر[ کنزالدقائق] هماره مورد توجه توجه عالمان مفسران و محققان اسلامى بوده است واز آغاز تالیف و نشر آن توجه محققان بزرگ و محدثان و مفسران اسلامى را جلب کرده است . فقیه بزرگوار مرحوم آقا جمال خوانسارى محدث جلیل القدر علامه مجلسى در نسخه اى از تفسیر (که اینک در تحقیقى که از آن سخن خواهیم گفت مورد استفاده است .) ضمن تجلیل بسیاراز مولف کتاب را در فن خود بى نظیر و در تالیف و تنظیم اشتمال برحقایق قرآنى و مباحث تفسیر بى مانند دانسته اند7 .

بهرحال تفسیرى به این گران ارجى و والائى تاکنون نسخ آن در زوایاى کتابخانه ها بوده و جز معدودى از محققان و پژوهشگران را به این دریاى ژرف ناپیداکرانه امکان دست یابى نبود. که اینک بهمت والاى دانشمند متنبع حضرت آیه الله حاج شیخ مجتبى عراقى در حال تحقیق تعلیق و نشراست .

شیوه تحقیق :
محقق بزگوار تفسیر را با عرضه به نسخ معتمد بویژه با نسخه اى به خط مولف که تفریظ علامه مجلسى و مرحوم آقاجمال خوانسارى را بهمراه دارد به دقت تصحیح مى کند.

روایات منابع رااستخراج کرده و باارجاع به منابع اصلى تصحیح و ضبط مى نمایند. مولف مسائل ادبى را غالبا با[ قیل] آورده اند و بدون استناد به منابع آن محقق محترم سعى کرده اند ضمن استخراج منابع اقوال منقولات به منابع عرضه شود واگر جائى به قولى اشاره اى شده است سعى براین است که مطلب از منبع اصلى بیاید. رجال استاد بازنگرى شده و به اجمال معرفى شده اند راویان و رجال غیر معروف به دقت شناساى شده و نسبت به توئیق تعدیل آنها مطالبى آمده است . احادیث مشکله را توجه به شحر ملا صالح مازندرانى به کافى مرآت العقول و وافى و دیگر متون مورد شرح توضیح قرار گرفته اند.

مولف کتاب را در چهار جلد قرار داده است براساس تجزیه محقق احتمالا بالغ بر ده جلد باشد. جلداول آن چاپ شده و در حال نشراست و جلد دوم آماده چاپ سوره آل عمران را بر گرفته است .

تلاش پى گیر و رنج گران حضرت محقق دراحیاى این اثر گرانمایه بسیار ستودنى است . با توجه به این که دراینگونه آثار غالبا روایت نقل شده از تفاسیر از ذیل آیات معهود نیامده و دراین تفسیر بویژه مولف بااطلاعات وسیع و کم مانند خود به منابع حدیثى و تاریخى نیز فراوان مراجعه کرده است . سنگینى تحقیق در چنین متنى واستخراج و عرضه روایات و اقوال آن به منابع روشنتر مى شود.

حضرت حاج شیخ مجتبى عراقى که ازاساتید و محققان بنام حوزه علمیه قم هستند با کهولت سن با تلاشى ستودنى و عظیم دست به احیاى آثار سلف صالح و محققان اسلامى زده اند. تلاش وى دراحیاى[ غوالى اللئالى] اثر گرانقدرابن ابى جمهوراحسائى با پانوشتهاى مفصل و تخریج احادیث و توضیح روایات و عرضه نکات دقیق و سودمند در شناخت روایات که عنوان کتاب سال را به سال(1362) در زمینه تحقیق و پژوهش متون به خوداتخصاص داد بسیارارزشمند و ستودنى است . تحقیق و تصحیح و تعلیق اثر فقهى و گرانمایه ابن فهد حلى[ المهذب البارع] که در شماره پیشین از آن سخن گفتیم نیز بسیار محققانه وارزشمنداست . خداوند به ایشان سلامت توان و توفیقات روزافزون عنایت فرماید.

مولف[ کنزالدقائق] :
محمد بن محمدرضا مشهدى قمى از مفسران فقیهان محدثان وادیبان بزرگ قرن یازدهم هجرى واز شاگردان یازدهم هجرى واز شاگردان علامه مجلسى است .

مرحوم شیخ عباس قمى درباره وى نوشته اند:

[عالم جلیل و مفسر نبیل و محدث کامل و متبحر فاضل کشاف دقایق المعانى یفکره الثاقب و نقاد جواهرالحقایق برایه الصائب صاحب تفسیر[ کنزالدقائق] ...از شاگردان علامه مجلسى ره است و علامه مذکور ثناء بلیغى ازاو واز تفسیراو نموده واو رااجازه داده] 8 .

مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده اند.

[ ملا میرزا محمدابن ملا محمدرضا قمى طوسى مشهدى عالمى است عامل جامع ادیب فاضل بارع فقیه مفسر محدث موثق ازاعاظم علماى عهد مجلسى و محقق سبزوارى و فیض کاشانى است] 9 .

شرح نگاران درباره چگونگى تعلیم و تعلم تحصیلات استادان و شاگردان وى اطلاعاتى بدست نداده اند.اما عالمانى که از وى یاد کرده اند. معاصران وى و دیگر همه وى را به گستردگى اطلاعات دقت در پژوهش و تحقیق فقاهت و وثاقت توصیف کرده اند. وى بجزاین تفسیر آثار دیگرى نیز دارد.از جمله :اثرارزشمندى با عنوان[ اعمال السنه] به فارسى به کتابى فقهى واستدلالى در[ صید و ذباحه] .