نگاهى به منابع حدیث شناسى

درادامه تحقیق و تعلیق مقاله سودمند و مفید مرحوم میرزا طاهر تنکابنى اینک بخشى از مقاله وى درارتباط با[ علم حدیث و درایه] مى آیدامااز آن روى که آثار معرفى شده بخش بسیاراندکى ازاین تالیفات را شامل مى شود سعى شده است ضمن توضیح و تشریح موارد متن در تتمیم و تکمیل آن آثارى از شیعه و سنى را معرفى کنیم بدان امید که مفید واقع شود.

[حوزه]

نگاهى به منابع حدیث شناسى 
واما کتب احوال حدیث و خبر 1 که آن را علم درایه 2 خوانند آن هم کثیر و زیاداست 3 و ما بذکر آنها که متداول بین طلاب واهل تحصیل است اکتفا مى نمائیم .

اول:[ رساله بدایه فى علم الدرایه]: از تصانیف حضرت فقیه کبیر و عالم جلیل وحید شیخ زین الدین به على بن احمد بن محمد بن على بن جمال الدین بن تقى بن صالح بن اشراف جبعى عاملى شامى معروف به شهیدثانى 5 که در سال 6 966 بجرم تشیع در قسطنطنیه بقتل رسیده و این رساله در طهران بطبع رسیده است .

دوم:[ وجیزه] 7 :از مصنفات حضرت شیخ معظم خاتم المجتهدین بهاءالدین محمد بن حسین بن عبدالمصد معروف به شیخ بهائى 7 قدس سره . و نام مبارکش مکرر دراین رساله ذکر شده .این رساله در طهران بطبع رسیده .سوم:[ رواشح المساویه]: 8از مصنفات حضرت فقیه اعظم و فیلسوف معظم امیرالحکماء والعلماء على الاطلاق امیر محمد باقر داماد 9[ قدس روحه] . چون خواست شرح براصول کافى بنویسد در شرح دیباچه و مقدمه کتاب مزبوراحوال واحکام خبر و حدیث را على التفصیل مرقوم داشته و آنرا موسوم به رواشح السماویه فرموده .این کتاب در طهران بطبع رسیده است .

چهارم:[ نزهه النظرفى شرح نخبه الفکر] 10 : متن و شرح هر دواز مصنفات حافظ شهاب الدین احمد بن على بن حجر عسقلانى 11است که در سال 852 وفات کرده .این کتاب در کلکته هند بطبع رسیده واز قرارى که در کشف الظنون مسطوراست براین کتاب شروح و حواشى زیاد نوشتند 12 و بعضى از آن را بنظم در آوردند 13 ولیکن در بلاد ما مشهور و متداول نیست .

پنجم:[ الفیه]: 14 جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر سیوطى 15 که 11.9 هجرى وفات کرده که دراین ازمنه اخیره محیى الدین محمدابن عبدالحمید که از مدرسین جامع از هر بوده بر آن شرح نوشته . خود الفیه مزبوره مکرر و بااین شرح هم درمصر بطبع رسیده . ولیکن الفیه عراقى 16 که سیوطى در مقدمه الفیه خود بدان اشاره کرده و گفت :

[فائقه الفیه العراقىفى الجمع والایجاز واتساق] .
و صاحب کشف الظنون آنرا منسوب به شیخ زین الدین عبدالرحیم ابن حسین العراقى 17 دانسته و شروح و تعالیق بر آن را شماره کرده دراین بلاد مشهور و متداول نیست .

واز جمله مختصراتى که دراین موضوع نوشتند و بطبع رسیده ولى در ضمن مجامع و کتب دیگر بطبع رسیده چون منظومه ابن فرح شهاب الدین اشبیلى و منظومه بیقونى و منظومه صبان که هر سه در نهایت اختصار و ایجاز مى باشند و در ضمن کتابى که آن را[ مجموع المتون] نام نهاده اند و متون علوم متداوله را که در نهایت اختصار مى باشند در آن جمع کرده اند در مصر بطبع رسیده است .

*****

آنچه تا بدینجا آمد متن مقاله مرحوم میرزا طاهر تنکابنى بود در این بخش .اینک بعنوان تتمیم و تکمیل مقاله برخى از تحقیقات محققان را در[ علم الحدیث] و[ درایه الحدیث] معرفى مى کنیم بدان امید که براى دانش پژوهان و خوانندگان جستجوگر مجله مفیدافتد:

[منتقى الجمان فى الاحادیث الصحاح والحسان]: حسن ابن زین الدین - [صاحب معالم] . کتابى است گرانمایه در فقه اسلامى براساس روایات[ صحیح و حسن] . مولف بزرگوار آن در آغاز کتاب بخشى دارد (ج 1.447) در [درایه الحدیث] شامل دوازده بحث در مسائل این فن . درابتدا به دوازده بحث در مسائل این فن . درابتدا به تبیین و تعریف دقیقى از [صحیح حسن موثق ضعیف] پرداخته و سپس در فایده دوم تزکیه راوى را بحث نموده واینکه شهادت یک عادل در تزکیه راوى کافى است یا نه ؟ و در فایده سوم چگونگى ذکراسنادى که در کتابهاى[ مشایخ ثلاثه] آمده است و همچنین بحثهاى مفید و سودمند دیگر.

از[ منتقى الجمان] نسخه هاى خطى بسیارى موجوداست 18 و سالهاى پیش نیز درایران در دو جلد و با تحقیق و تصحیح مرحوم آیه الله خادمى و شیخ مرتضى اردکانى چاپ شده بود واینکه محقق خیبر آقاى على اکبر غفارى مشغول تحقیق تعلیق و نشر آن هستند که جلداول آن توسط دفتر انتشارات اسلامى منتشر شده است و جلد دوم در حال انتشاراست .

منابع شرح حال مولف منتقى الجمان را پیشتر نگاشته ایم . 19

وصول الاخبارالى اصول الاخبار:این کتاب یکى از آثارارزشمند و نوشته هاى پربار و سودمند فرهنگ اسلامى است . مرحوم میرزا عبدالله افندى مى گوید: وصول الاخبار کتابى است نیکو مفصل سرشاراز مطلب پرفایده در دانش درایه . مولف در آغاز کتاب دلائل امامت را به تفصیل ذکر کرده است .... واو در میان عالمان ما دومین کسى است که در دانش[ درایه] کتاب نوشته است . 20

کتاب پس از مقدمه مولف بااحادیثى در فضیلت حدیث ادامه مى یابد و پس از آن ضمن بحثهائى به فضائل ائمه و مسائل مربوط به لزوم رجوع به ائمه مطرح مى شود و پس از آن توضیحى است کوتاه از[ مجامع پنجگانه حدیثى] . و بالاخره تقسیمات اصطلاحات و بحثهاى دیگرعلم الدرایه .

وصول الاخیار ترتیبى نیکو و محتوائى سرشاراز تحقیقات دارد و متخصصان فن این اثر را دانسته اند. وصول الاخیار به سال 1306 به همت میرزا حسین کجورى و تصحیح محمد مهدى موسوى جزائرى منتشر شده بود.

واخیرا با تحقیق و تعلیق و تصحیح آقاى عبداللطیف حسینى کوه کمرى منتشر شده است .

محقق بجز مقدمه سودمندى در شرح حال مولف و شناسائى کتاب تمام احادیث متن را به منابع ارجاع داده واختلاف نسخه ها را یادآورى کرده و گاه توضیحاتى براى روشن شدن متن افزوده است .

مولف آن : عزالدین حسین ابن عبدالصمد عاملى پدر شیخ بهائى از عالمان بزرگ و دانشمندان و فقیهان و محدثان بزرگ اسلامى است که به سال 918 بدنیا آمد و در سال 984از جهان رخت بربست . شیخ حر عاملى مى فرماید:او عالمى ماهر محققى دقیق متبحر جامع ادیب نویسنده و شاعرى بلند مرتبه و والا منزلت و بسیار موثق بود. مرحوم مدرس تبریزى مى نویسد:ازاکابر و ثقات علماى طرازاول امامیه و عالمى است فقیه اصولى محدث رجالى حکیم متکلم محقق مدقق ریاضى مفسر ادیب متبحر منشى شاعر ماهر در تواریخ و سیر وامثال نوادر و لغات مشکله باخبر. بالجمله حاوى فروع واصول جامع معقول و منقول .این عالم بزرگوار در موضوعات مختلف اسلامى آثار بزرگ وارجمندى به جاى گذاشته است . 21

الفوائدالرجالیه: این کتاب که گاه با عنوان[ رجال سید بحرالعلوم] شناخته مى شود کتابى است ارجمند و سرشاراز تحقیقات رجالى و شرح حال نگارى . دراین کتاب ابتداءرجال برخى از خاندانها شناسائى شده اند مثلا[ آل ابى رافع] یا بنوالحرالجعفى و پس از آن شناسائى رجال حدیث و فقهاء و محدثین آغاز شده و درارتباط با برخى از آنان پژوهش بى ارجمند بحث پیش رفته است از جمله در شرح حال نجاشى و کتاب وى . در پایان کتاب . بخشى دارد با عنوان:[ الفوائد الرجالیه] با 33 عنوان در مباحث مربوط به حدیث شناسى که شامل مباحثى است سودمند با تحقیقى شایسته .این کتاب در چهار جلد با تصحیح و تحقیق و پانوشتهاى بسیار مفصل و سودمند علامه محقق رجالى توانمند مرحوم سیدصادق بحرالعلوم و سید حسین بحرالعلوم بچاپ رسیده است

محققان مقدمه ارزشمندى پیرامون زندگانى آیه الله بحرالعلوم نگاشته اند که شامل : ویئگیهاى اخلاقى علمى عرفانى موقعیت اجتماعى مناظرات علمى استادان شاگردان نشستهاى ادبى آن مرحوم . و نیز گزارشى اجمالى از خاندان بحرالعلوم و شخصیتهاى علمى آن و شرح اجمالى از رجال این خاندان مى گردد. پانوشتها واین مقدمه طولانى و سودمند برارج عظمت کتاب افزوده و آن را پربارتر نموده است مجلدات چهارگانه کتاب همراه است با فهرست اعلام منابع و فهرست مطالب متن و حواشى.

مولف آن فقیه بزرگوار نادره دهر مرحوم آیه الله بحرالعلوم است که منابع شرح وى را پیشتر آورده ایم . 22

رجال الخالقانى: محقق بزرگ فقیه توانمند درهم شکننده همینه دروغین اخباریان مرحوم وحید بهبهانى تعلیقاتى 
 بر[ منهج المقال] میرزا محمداسترآبادى نگاشت و در سرآغاز آن مسائل و مطالبى مربوط به حدیث شناسى را آورد با عنوان:[ الفوائدالخمس الرجالیه] و در آن نیاز به دانش رجال شناسى واصطلاحات متداول در حدیث شناسى و درایه امارات وثاقت راوى و تبیین اصطلاحات خودش در تعلیقات را بحث و بررسى کرد. تعلیقات وحید بهبهانى بر[ رجال کبیر]استرآبادى بویژه [فوائد پنجگانه] آن پس از وى بعنوان مرجع و منبعى براى پژوهش دراین زمینه تلقى شد.ازاین روى بر آن حواشى و تعلیقات زیادى نگاشته شد 23از میان این شرحها و حاشیه ها شرح محقق عالیقدر فقیه و رجالى پراطلاع شیخ على خاقانى نجفى ازاهمیت ویژه اى برخورداراست . وى قبل از شروع در شرح و تفصیل متن[ الفوائد] ضمن 6. عنوان مسائل و مباحث مهمى از قبیل عدالت اعتبار قانون رجالى اصحاب اجماع شناخت فرقه ها و نحله هاى منحرف را مطرح کرده و پیرامون آنها بگونه اى تحقیقى و مفصل بحث کرده است آنگاه شرح متن را شروع کرده است بگونه اى تحلیلى با نقد و بررسى آراء علامه وحید بهبهانى . و راستى به شایستگى از عهده بر آمده است .

کتاب[ رجال خاقانى] و در پایان آن متن[ الفوائد] با تحقیق و تعلیق علامه سیدصادق بحرالعلوم و با مقدمه اى مفصل و سودمند پیرامون زندگانى و ثار مولف به قلم نوه مولف .اخیرا توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى بطورافست چاپ و منتشر شده است .

مولف آن : فقیه محقق رجالى پژوهشگر شیخ على خاقانى نجفى حدود سال 1255 در نجف بدنیا آمد. مقدمات علوم رااز پدر دانشمندش آموخت و براى تکمیل تحصیلات خود در محضر درس شیخ انصارى میرزاى شیرازى و دیگراستادان و محققان حوزه نجف حضور یافت . و با سختکوشى واستوارى درابعاد مختلف دانشهاى اسلامى به جایگاهى بلند رسید.

مرحوم شیخ آقا بزرگ دراین باره مى فرمایند: وى از دانشمندان بزرگ و فقهاى جلیل القدرى است که در فقه اصول حدیث رجال و دیگر علوم معقول و منقول جایگاهى رفیع و منزلتى بلند یافت .او به ورع تقوى زهد و روى گردانى از مظاهر دنیا شناخته مى شد و با تمام وجود متوجه خداوند بود... من مدتى طولانى در محضرش بودم و به خانه اش آمد و شد داشتم ...از سیر و سلوک او شگفت زده مى شدم که مردى بود در گفتار و کردار صریح در راه حق گوئى و حق گسترى - گر چه علیه خودش از سرزنش ملامتگران هراسى بدل راه نمى داد. 24 شیخ آقا بزرگ درادامه گفتار وى را بسیار ستوده و درابعاد گوناگون او را مردى کارآمد و بزرگوار دانسته است . مرحوم خاقانى درابعاد مختلف 

فرهنگ اسلامى آثارارجمندى به جاى نهاد و بالاخره عصر روز دوشنبه 26 رجب سال 1334 جهان را بدرود گفت . 25

سماءالمقال فى تحقیق علم الرجال :[ سماءالمقال] در دو جلد نگارش یافته که شامل مباحث مهم در[ علم الرجال] است . علامه کلباسى که بگفته فرزندش این اثر را در طول 30 سال به رشته تحریر کشیده راستى را در تمامت مباحث ن سنگ تمام گذاشته است . وى دراین کتاب از[ اصول اربعه رجال و دیگر منابع رجالى کهن] به تفصیل و تحقیق سخن گفته و داوریهاى گوناگون پیرامون اصول رجالى را به دایره ریخته و با نقد و تحلیل حق را بر کرسى نشانده است . آنگاه بحث را به مشترکات و مشتبهات شانده و با پژوهشى شایسته ابعاد بحث را کاویده و آنگاه بحث اصاحاب اجماع است واقسام حدیث تعریف اصطلاحات رجالى و تحقیق پیرامون آنها. کتاب سماءالمقال از آثار کم مانند دانش رجال است . که در دو جلد با مقدمه اى از فرزند مولف در شرح حال وى به سال 1272 چاپ شده است .این کتاب با محتوى عالى و تحقیقات ارزشمندى که دارد شایسته چاپى نوین تحقیقى و زیباست که امیداست انجام شود. در پایان این معرفى گونه اجمالى بجاست سخن علامه صدر را درباره کتاب بیاوریم وى در مقدمه اى که بر آن نگاشته چنین فرموده است :

با ژرف اندیشى و تعمق دراین کتاب براستى آن را در موضوع خود بى نظیر و در میان همگنانش یگانه یافتم . کتابى که تحقیقاتش همانند ستاره گان درخشنده و ژرفنگریهایش چنان ماه تابان و بیانات بسنده آن همانند آفتاب نمایان و مشعشع است . بارى این کتاب در میان کتابهاى رجالى جایگاهى بلند دارد 26

مولف آن : فقیه دانشمند رجالى محقق میرزاابوالهدى کلباسى از شخصیت هاى برجسته و عالمان پراطلاع قرن چهاردهم هجرى است وى دراصفهان بدنیا آمد و در همانجا تحصیل را در محضر پر فیض پدر بزرگوارش آغاز کرد و پس از رحلت پدر با نجف هجرت نموده تحصیل راادمه داده واز محضر استادان و عالمان آن حوزه پر فیض بهره ور گردیده و در علم و عمل به جایگاه بلندى دست یافت .

در میان علوم اسلامى به رجال اهمیت ویژه اى قائل بود این فن شریف را درس مى داد و در تمامت دوران تعلیم و تدریس از تحقیق و ژرف کاوى پیرامون آن باز نایستاد. مرحوم صدر که خودازاساتید مسلم واز متخصصان کم ماننداین فن به شمار مى آید در ضمن اجازه اى که براى وى مرقوم داشته است نوشته اند:[...و هو من افضل علماءالدرایه و فقهاء الاحکام والهدایه]... . مرحوم ابوالهدى در[ علم الحدیث و علم الدرایه] و مسائل مربوط به این دو فن آثار گرانقدرى بجاى نهاد و بالاخره در.27 ربیع الثانى 1356 رخت از جهان بربست . 27

[علم الحدیث] و[ درایه الحدیث] در میان مطبوعات فارسى برخى از نویسندگان و محققان در دانش حدیث شناسى آثارى پدید آورده اند که کتاب مذکوراز آن میان داراى ارزش ویژه اى است . مولف این دو کتاب را که در چاپ جدید در یک مجلد تجلید شده است بعنوان متن درسى دانشگاه تدوین نموده و پس از آن با بازنگرى واضافات براى استفاده عموم منتشر کرده است . در[ علم الحدیث] ازاهمیت حدیث تعریف[ علم الحدیث] چگونگى تدوین حدیث متون حدیثى از شیعه و سنى انواع حدیث و مولفات در زمینه آنها و دیگر مسائل مربوط به تحقیق و تتبع شایسته سخن گفته است . و در[ درایه الحدیث] تاریخ تدوین[ درایه] تعریف آن و مسائل و موضوعات مربوط به دقت و براساس متون کهن بررسى و نقد و عرضه شده است بهرحال این دو کتاب نیزاز مجموعه هاى بسیار سودمند و پربارى است که در زبان فارسى جاى خالى چنین اثرى تحقیقى روان و سلیسى را پر کرده است .

آنچه تا بدین جا آوردیم، معرفى اجمالى از برخى از آثار محققان و عالمان و رجالیان شیعى در موضوع یاد شده بود، آثار ارزشمند ، تحقیقى ، و پر ثمر دیگرى در این زمینه است که ، ضیق مجال را ، از آوردن آنها خوددارى مىشود. و اینک در تتمیم و تکمیل این کار به برخى از منابع (علم الحدیث و درایة الحدیث) اهل سنت اشاره مىکنیم بدان امید که مفید افتد:

[ المحدث الفاصل بین الراوى والواعى] این کتاب اولین مجموعه ایست که در دانش درایه تدوین یافته است. [المحدث] با تبیى جایگاه حدیث و روایان آن در فرهنگ اسلامى مى آغازد و با فضیلت دانش آموزى و حدیث شناسى ادام همى یابد. و در فصلهاى دیگر ویژگیهاى دانشجو آداب دانش اندوزى شایستگیها و بایستگیهایش . و بالاخره مسائل مربوط به مصطلح الحدیث آمده است . کتاب سرشاراست از آثار نبوى واقوال متفکران اسلامى .المحدث از آن رو که دراین فن اولین اثراست داراى نواقص و کاستیهائى است که پس از وى محدث بزرگ و محقق سختکوش و پراطلاع حاکم نیشابورى [ مهرفه علوم الحدیث] را نگاشت و با ترتیبى نوین و افزودن اطلاعات و مباحثى دیگر کار را مهرمزى را به کمال نزدیک ساخت .بهرحال این کتاب براى اولین بار به سال .1391 براساس چهار نسخه بوسیله محمد عجاج خطیب تصحیح شده و باافزایش پانوشتهاى سودمند و پر فایده اى منتشر شده است .

محقق کتاب در ضمن مقدمه مفصل و تحقیقى خود پیرامون مولف عصر وى استادان و آثاراو کتاب و جایگاه آن دراین فن سخن گفته و در پانوشتها به شرح حال استادان رامهرمزى پرداخته واحادیث را به منابع ارجاع داده و تاثیر کتاب را بر مولفان بعدى نشان داده است . افزون براینها لغات اصطلاحات را شرح کرده و موارداختلاف را بدقت نشان داده است . و در نهایت کتاب را با فهرست منابع مراجع نامهاى استادان مولف اعلام احادیث اشعار امثال و ... به پایان برده است . محقق این کتاب در تحقیق تعلیق و عرضه شایسته کتاب رنج گرائى را متحمل شده است و کوشیده تا کتابى منقح و پرثمر عرضه کند.او با پانوشتها و تلاشهاى خودارزش کتاب را دو چندان نموده است . بجا و شایسته است که کسانى که دست به تحقیق کتابى مى زنندازاین نمونه هاى عالى درس بگیرند و آثار گرانسنگ عالمان سلف را که محصول یک عمر تلاش آن بزرگواران است تباه نسازند. بگذریم ... که این رشته سر دراز دارد.

مولف آن : قاضى ابومحمد حسن بن عبدالرحمان بن خلاد رامهرمزى محدث شاعر و نویسنده اى پرتوان و نیک نگار بوده است .ابى ندیم او را به حسن تالیف و زیبائى تصنیف ستوده است . وى براى فرا گرفتن دانش و جمع آورى حدیث محضر بیش از دویست تن از محدثان و مشایخ را درک نموده واز آنها حدیث فرا گرفت . رامهرمزى مردى پرکار و در نگارش توانمند بوده است آثار مختلفى از خود بجاى نهاده که گویا بجز کتاب:[ المحدث]... کتاب دیگرى از وى نشر نیافته است . مرحوم سید محسن امین در کتاب گرانقدراعیان الشیعه شرح حال تفصیلى وى را آورده واز برخى آثار و روابط وى شیعه بودن او را استظهار کرده است . رامهرمزى به سال .360 جهان را بدرود گفت . 28

[ الکفایه فى علم الروایه] پس از رامهرمزى و حاکم نیشابورى خطیب بغدادى وارد میدان نگارش در دانش درایه و حدیث شناسى شد و با تالیف[ الکفایه] و[ الجامع] این دانش را به کمال رساند. مولفان و محققان پس از وى ازاى ندواثر بهره برده و تحقیقات و تالیفاتشان را بر پایه کتابها و پژوهشهاى وى استوار ساخته اند. خطیب بغدادى در این کتاب از جایگاه سنت در فرهنگ اسلامى تقسیم خبر و حدیث اصطلاحات محدثان در احادیث آغاز کرده و باابحاث گوناگون مربوط به این فن بحث راادامه داده است . او در[ الکفایه] از قوانین این علم و در[ الجامع] از آداب راوى سامع و مسائل مربوط به آن آنسان گسترده و تحقیقى بحث کرده که عالمى پر اطلاع چون ابن جحر سخن ابن نقطه را تصدیق کرد که گفته بود:[ حدثان بعداز خطیب بر سر خوان دانش و کتابهاى خطیب نشسته اند].

الجامع گویا هنوز بچاپ نرسیده است اما[ الکفایه] ابتداء در حیدرآباد به سال 1357 هجرى با تصحیح و تحقیق چاپ شده است با موخره اى در شرح حال آثار و مشایخ خطیب بغدادى و پس از آن در مصر با مقدمه اى پیرامون سنت لزوم عمل به آن مسائل دیگر و نیز شرح حال مولف با مراجعه و تحقیق دو تن از محققان مصرى . ولى بااندک تحقیق معلوم مى شود که چاپ مصر بجز همین مقدمه و تجدید چاپ جیز شایسته اى افزون بر چاپ حیدرآباد ندارد.

مولف آن :احمد بن على معروف به[ خطیب بغدادى] محدث مورخ ادیب حافظ فقیه واز نویسندگان و پژوهشگران پرکار و سختکوش فرهنگ اسلامى است که به سال 392 از مادر بزاد و در سال 463 رخت از جهان بر بست . مرحوم مدرس تبریزى مى نویسد:از مشاهیر حفاظ و فقهاء مى باشد که دراکثر علوم متداوله دستى توانا داشت در فقه و حدیث و نحو و لغت و مانند آن تالیفات منیفه بسیارى دارد که زیاده بر شصت بوده بلکه بنوشته بعضى در حدود صد کتاب مى باشد .

ابن خلکان مى گوید: خطیب از دانشمندان متبحراست که اگر بجز[ تاریخ بغداد] که نشانگراطلاعات عظیم اوست کتابى نمى داشت درارائه عظمت وى بسنده بود 29 او نزدى به صد کتاب دارد و شایستگى و برترى وى مشهورتراز آن است که به وصف آید. خطیب بغدادى درابعاد مختلف فرهنگى اسلامى دست به تالیف زده است و در حدیث شناسى موضوعى نیست که در آن کتابى نپرداخته باشد 30 .

[تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى ]: نووى کتاب[ علوم الحدیث] ابن صلاح را مختصر کرد و[ التقریب والتیسیر لمعرفه سنن البشیر النذیر] نامید. پس از وى سیوطى براین مختصر شرحى مفصل روان و پربار نگاشت و[ تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى] نام نهاد. سیوطى در هر موضوعى که نووى بدان اشاره اى دارد به تفصیل سخن گفته و کتاب راازاطلاعات سودمند و مطالب مفید آکنده واثرى شایان توجه و ارزشمند عرضه کرده است .

در ضمن فصول کتاب از نگارندگان علم الحدیث درایه صحاح سته و مولفان مسندنگارى واولین مسند سخن به میان آمده است . سیوطى در بسیارى از موضوعات ضمن تبیین و تشریح موضوع آثار نوشته شده در آن را معرفى مى کند مثلا فصل .52 در شناخت القاب محدفثین و روایان و نوشته ها دراین زمینه و ... سیوطى در مباحث مختلف کتاب به نقل اقوال و بررسى آراء پرداخته وازاین رهگذر کتاب جامعى ساخته است.[ تدریب الراوى] در دو جلد به سال .1392 به تحقیق تصحیح و تعلیق عبدالوهاب عبداللطیف انتشار یافته است . محقق در ضمن مقدمه مفصل و سودمند خود سیر تدوین و تالیف پیرامون درایه و گزارشى از آثار علمى دراین زمینه را مطرح ساخته و پس از آن به شرح حال سیوطى پرداخته و جنبه هاى مختلف علمى او را تحلیل کرده و به برخى از خرده گیران آثار سیوطى به تفصیل پاسخ گفته است . و بالاخره گزارشى است از آثار سیوطى و شرح حالى نووى و معرفى نسخه ها.

در پانوشتها برخى ازاصطلاحات مبهم را توضیح داده اسماء والقاب را به دقت ضبط کرده و برخى از رجال را به اجمال معرفى کرده است . چاپ [تدریب الراوى] منفح تعلیقات و مطالب افزوده شده محقق شایان توجه و قابل تقدیراست .

منابع شرح حال مولف[ تدریب الراوى] سیوطى را پیشتر آورده ایم 31 .

[قواعدالتحدیث من فنون مصطلح الحدیث ]: این کتاب یکى از آثار پر ارج و سودمند[ فن درایه] است . مولف کتاب را با بیان اهمیت حدیث و نشر آن آغاز کرده و پس از آن به معناى حدیث پرداخته و سپس علم الحدیث درایه الحدیث موضوع واهداف اینها را بحث کرده است وى ضمن یک بحث عمیق و مفصل به جریان وضع تحریف و جعل پرداخته که بحثى است پر ماده و ژرف با نمونه هائى از روایات جعلى باب پنجم جرح و تعدیل است و پس از آن اسناد حدیث و چگونگى آن . سپس مولف بحثى در اجازه تاریخ وانواع آن و بالاخره چگونگى نقل روایت و آداب نقل حدیث و نگارش و درباب نهم کتابهاى حدیثى طبقات آن و بحثهاى مفید و سودمند دیگرى را طرح کرده است .

این کتاب همراه دو مقدمه چاپ شده است : 1از رشید رضا در نقد و تحلیل کاب . 2از ظافرالقاسمى فرزند مولف . پیرامون شرح حال مولف بااشاره اى ازاندیشه ها وافکار وى تحلیلى ازاوضاع اجتماعى و سیاسى زمان او

مولف آن : سید محمد جمال الدین قاسمى دمشقى متفکر وادیب اسلامى وى در دمشق از مادر بزاد و در همانجا رشد کرد و دانش آموخت و با تلاش و کوشش به مقام شایسته اى دست یافت . وى در موضوعات مختلف اسلامى داراى آگاهیهاى شایسته و لازمى بود و آثار مفید و سودمندى از خود بجاى نهاد.

[علوم الحدیث و مصطلحه]: صبحى صالح این کتاب در میان آثار متاخران ازاهل سنت از یکسواز جهت پژوهش و تحقیق اثرى ممتاز و قابل توجه است واز سوى دیگر برخى از ننگ نظریها و خفه ذهنیهاى بعضى از مولفان معاصر را ندارد. صبحى صالح در فصل اول به تفصیل پیرامون تاریخ حدیث بحث کرده است .از جمله حدیث و سنت و فرق بین این دو خبر واثر و تبیین معانى آنها حدیث قدسى و ... پس از آن مباحثى پیرامون تدوین حدیث و سنت دیر پاى جستجو براى فرا گرفتن حدیث نقش و آثار آن چگونگى فراگیرى حدیث و مراتب آن علم الحدیث [روایه و درایه] . معرفى شاخه هاى علم الحدیث . کتابها حدیثى و مراتب و ویژگیهاى آنها شروط راوى اقسام حدیث و جایگاه حدیث در تشریع لغت ادبیات و ... نویسنده پژوهشگر و محقق کتاب براى سامان بخشیدن به این کتاب از کهنترین آثار بهره گرفته امااز تحقیقات و پژوهشهاى معاصران نیز غافل نمانده است . کتاب وى آکنده است از آگاهیهاى سودمند مطالب مفید و تحلیلهاى راهگشا وارزشمند.

این کتاب که شامل دو شاخه[ علم الحدیث] و[ مصطلح الحدیث] مى باشد در هر دو موضوع به گستردگى و شایستگى بحث نموده است .

*****
آنچه تا به اینجا نگارش یافت تنهاارائه بخشى از خدمات گرانسنگ و قابل توجه محققان و پژوهشگران فرهنگ اسلامى است . سلف صالح ما در ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى براساس نیازهاى زمان آثار پر بار و ارزشمندى عرضه کرده اند. واینک مسئولیت مشعلدارى و پاسدارى از ارزشها به دوش نسل هوشمند وانقلابى حوزه هاست که با بهره ورى ازاین معارف در یاوار و آثار پرمایه و راهگشاى عالمان و محققان درابعاد مختلف علوم اسلامى دست به تحقیق و و پژوهش زده آثار همسوى با زمان و هماهنگ با نیازها عرضه کنند