پاورقىها :
با پوزش از خوانندگان محترم افتادگیهائى در مقدمه افتادگیهائى در مقدمه مقاله پیشین بوجود آمده بود که بگونه‌ى ذیل تکمیل مى شود:
1. در صفحه 32 ستون اول شماره .تعلیقه آشتیانى /04
2. در همان صفحه شماره .:2درالفوائد مقدمه آن مصباح الهدى ج 12 مقدمه . خدمات متقابل اسلام وایران .618 مهرتابان .147.
3. در صحفه 33 سخن استاد حسن زاده آملى را از کتاب[ یادنامه مفسر بزرگ علامه طباطبائى] چاپ قم .115 نقل کردیم .
4. در همان صحفه از سطر 21 بدینگونه تصحیح شود:استاد علامه طباطبائى در شرایطى که روى آوردن به فلسفه و حکمت جرم و کفر بود و پرداختن به قرآن و تفسیر نوعى[ خودکشى اجتماعى] تلقى مى شد(ر ک :به ده گفتاراستاد شهید مطهرى .190-189 که با تعبیراتى غم آلود و دردناک ازاینگونه کسان یاد کرده است ) پرشکوه واستوار و قد برافراشت و مشعل هدایت را بدست گرفت .
5. قسمت آخر سخن استاد شهیداست به نقل از یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبائى چاپ قم .62.
1. فلسفه که ریشه یونانى دارد در نزد پیشینیان به یک معناى عامى گفته مى شد که شامل جمیع علوم نظرى و علمى بود. آنان فلسفه را بدو قسم تقسیم مى کردند: حکمت عملى و حکمت نظرى .حکمت عملى عبارت بوداز: تهذیب اخلاق تدبیر منزل سیاست مدن . و حکمت نظرى عبارت بوداز فلسفه اولى : که در آن ازامورى بحث مى شد که ذهنا و خارجانیاز به ماده ندارند. دوم :اوسط که پیرامون امورى بحث مى کرد که در وجود خارجى بماده احتیاج دارد(ریاضیات ). سوم :ادنى که ازامورى بحث مى کند که مادى محض هستند(طبیعیات ) رک : کشف الظنون ج 1.677- 676. فرهنگ معین ج 2.2567. فرهنگ معارف اسلامى ج 2.465. تاریخ ادبیات درایران ج 1.87- 85.اصول فلسفه و روش رئالیسم .27. حکمه العین .27 چاپ دانشگاه مشهد. دره التاج .72 به بعد.مفاتیح العلوم ترجمه خدیوجم مقاله دوم
2.اقلیدس مهندس بزرگ یونانى که در حدود سال 285 قبل از میلاد در گذشت .اطلاع گشترده اى از تاریخ حیات و چگونگى هاى آن در دست نیست رک : تاریخ الحکماء.86(ترجمه ). تاریخ علوم عقلى .104.الفهرست .325. تاریخ مختصرالدول .38.
3.اصول اقلیدس : قفطى مولف تاریخ الحکماءمى گوید اسم رومى آن [ استقصات] است که مسلمانان بدان نام اصول نهادند. کتابى است جلیل القدر عظیم النفع که پیش از وى یونانیان را کتابى جامع در آن فن ماننداین کتاب نبوده است .یعقوبى به تفثیل پیرامون[ اصول الهندسه] و مباحث آن سخن گفته است .(ترجمه تاریخ یعقوبى ج 1.146 به بعد)(ترجمه تاریخ الحکماء.86). دراینکه اقلیدس مصنف و پدیدآورنده کتاب است یا نه سخن بسیاراست رک :احوال و آثار خواجه نصیرالدین .339.
حجاج بن یوسف بن مطر: وى از معاصران هارون الرشید و ماموران واز مترجمان بنام اواحر قرن دوم واوایل قرن سوم مترجم و مفسر[ المجسطى] و[ اصول الهندسه] اقلیدس بود.
حجاج بن یوسف نخست این کتاب را براى هارون ترجمه کرد و آنرا[ الهارونى] نام نهاد و بار دیگر براى مامون به عربى درآورد و[ المامونى] نامید. رک :الفهرست .325. ترجمه تاریخ الحکماء.87 تاریخ علوم عقلى .105 و75. انتقال علوم یونانى به اسلامى .245.
5.حنین ابن اسحاق از عیسویان حیره است . وى در ترجمه آثار یونان به عربى سهم بسزائى دارد.او در بغداد دانش پزشکى آموخت . ترجمه هاى وى را درستترین ترجمه هاى آثار سریانى و یونانى به عربى دانسته اند. الفهرست .352. ترجمه تاریخ الحکماء.234.انتقال علوم یونانى به عالم اسلامى .255. علم و تمدن دراسلام .39.تاریخ علوم عقلى .63. صوان الحکمه .280. عیون الانباء فى طبقات الاطباء. جز دوم چاپ بیروت .139.تاریخ مختصر الدول .144.4
6.ثابت ابن قره الحرانى : وى از مردم شهر حران واز صائبان آن دیار بود.برخى از محققان در میان مترجمان آثار یونانى وى رااز همه برجسته تر دانسته اند.او همانند بسیارى دیگرازافراد خاندانش در ریاضیات و نجوم تبحر داشت .ازاو آثار جاودانى در طب و فلسفه بر جاى مانده است رک :ترجمه تاریخ الحکماء.161. طبقات الاطبا والحکماء.151. تاریخ مختصرالدول .153. علم و تمدن دراسلام .41.انتقال علوم عقلى .75.عیون الانباء.295. روضات الجنات ج 2.162.
7.ابوعثمان دمشقى :ازاطباء مشهور بغداد واز مترجمان معروف و نیک روش اسلامى و صاحب نقلهاى بسیاراز کتب طب و سایر علوم به عربى بوده است .الفهرست .356 تاریخ علوم عقلى .79. عیون الانباء فى طبقات الاطباء جزء دوم .225.
8. منابع شرح حال این عالم بزرگ و دانشمند عظیم را پیشتر نگاشته ایم . رک : شماره 7.25.
9. چنانکه پیشتر یاد شد [ اصول هندسه] در دوران عباسى به تصدى چند نفراز مترجمان از یونانى به عربى نقل و ترجمه شده است .اما چون این ترجمه ها مشکل و فهم مطالب آن به آسانى میسر نبود جمعى به تحریر و ویرایش آنها همت گماشتند که مهمترینشان تحریر خواجه نصیرالدین طوسى است که کتابهاى پرارج خواجه بشمار میرود.این کتاب مشتمل بر15 مقاله است 13مقاله ازاقلیدس و دو مقاله الحاقى ازابسقلاوس اسکندرانى . جمعى از ریاضیدانان تحریر را شرح کرده اند.
خواجه نیز در شرح آن کتابى نوشته به نام[ البلاغ] . براى آگاهى از شرح ها و حاشیه هاى دیگر: تحریراقلیدس رک :الذریعه .ج 2ص 141 ج 6.33.احوال و آثار خواجه نصیرالدین .342
10. منابع شرح حال این عالم بزرگ را بیشتر نگاشته ایم رک : شماره 7 مجله .18.
11. محقق بزرگ حکیم متاله فقیه بزرگوار ملامهدى نراقى از جمله نوابغ علمى کم نظیر واز مفاخرحوزه هاى علوم اسلامى بشمار مى آید. مرحوم خیابانى تبریزى وى را اینگونه ستوده است:
از فحول علماى امامیه واز متبحرین فقهاى اثنى عشریه که فقیه و نقلیه بوده و در کلمات بعضى ازاجله به خاتم المجتهدین و لسان الفقهاء والمتکلمین و ترجمان الحکماء والمتالهین و نظایراینها موصوف و در حساب و هندسه و ریاضى و هیئت و علوم ادبیه خصوصا معانى و بیان ید طولانى داشته است . رک :روضات الجنات ج 7.200.الذریه ج 2.453. ریحانه الادب ج 6.164. فوائدالرضویه .669. مستدرک الوسائل ج 3.396. مکارم الاثارج 2.360. مقدمه[ اللمعه الالهیه و الکلمات الوجیزه] . مقدمه انیس الموحدین . مقدمه جامع السعادات .
12. دره التاج لغره الدباج کتابى است در چندین دانش حکمى و غیره حکمى .این کتاب همانند دائره المعارفى در علوم عقلى است .این کتاب به سبب اشتمال برابواب گوناگون علوم و شرح مستوفاى آنها[ انموذج العلوم] نامیده اند. کشف الظنون ج 1.738 تاریخ ادبیات درایران ج 3.240. مقدمه دره التاج .
13. منابع شرح حال این عالم بزرگوار را بیشتر نگاشته ایم . رک : شماره 7.32.
14. شمسیه الحساب: [الرساله الشمسیه فى الاصول الحسابیه] . کتابى است مختصر شامل مقدمه و دو فن . مقدمه در تعریف حساب و موضوع آن و صور اعداد و فن اول دراصول حساب و فن دوم در فروغ آن .این رساله را عبدالعلى بیرجندى شرح کرده است .( الذریعه ج 14.229.).
15. منابع شرح حال وى را بیشتر نگاشته ایم . رک : شماره 7 مجله .19.
16. مفاتیح الحساب مولف دراین کتاب به استنباط بسیارى از قواعد هندسى و حسابى و جبر نائل آمده است .این کتاب شامل یک مقدمه و پنج مقاله است . غیاث الدین خود خلاصه اى از آن به سال .824 ترتیب داد بنام: [تلخیص المفتاح] و آنگاه شرحى بر آن نگاشت با عنوان: [تنویرالمصباح فى شرح تلخیص المفتاح] .تاریخ ادبیات درایران ج 4.104
17. غیاث الدین جمشیدبن مسعود ریاضیدان محقق و منجم ماهر از عالمان بزرگ و ریاضیدانان بسیار مشهوراواسط قرن نهم هجرى است . رک : ریحانه الادب ج 4.256. فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران ج 4.866. تاریخ ادبیات در ایران ج 4.103. تاریخ فلاسفه ایرانى .483.
18. خلاصه الحساب کتابى است در حساب هندسه جبر و مقابه مباحث دیگر مختصر و جامع عمیق و پر مطلب .این کتاب از آغاز نگارش و نشرش مورد تعلیم و تعلم بوده است . عالمان و ریاضیدانان بسیارى بر آن شرح نوشته یا حاشیه زده اند.رک :الذریعه ج 7.225 ج 6.84 ج 2.493 ج 13.227. تاریخ ادبیات درایران ج 5.350.
19. منابع شرح حال این عالم بزرگ را بیشتر آورده ایم . رک :شماره 7.20.
20. جواد بن سعدالله کاظمینى بغدادى عالمى محقق و جامع معقول و منقول بوده است . وى از شاگردان برجسته شیخ بهائى بشمار مى رود.
تالیفات گرانبهائى در فقه واصول و تفسیر دارد. شرح وى را بهترین شرح[ خلاصه] دانسته اند.رک :روضات الجنات ج 2.215. ریاض العلماء ج 1.118.الذریعه ج 16.15 و 305.
21. فرهاد میرزا دانشمندى ارجمند و صاحب فضل بود وید طولائى در تالیف داشت . مرحوم مدرس در ریحانه الادب وى رااینگونه ستوده است : ادیبى است فاضل مورخ کامل جامع فنون بسیار. فرهاد میرزا شرحش را[کنزالحساب نامیده است که از جمله شرحهاى متقن و قابل توجه خلاصه] است . ریحانه الادب ج 5.331 الماثر والاثار.263 چاپ ایرج افشار. لغتنامه دهخدا[ف] .226.
22. هیئت فارسى بارها همراه خلاصه الحساب شیخ بهائى چاپ شده است .
23. منابع شرح حال ملاعلى قوشچى را بیشتر نگاشتیم . رک :شماره 7 مجله .31. و نیز تاریخ ادبیات درایران ج 4.165.
24. مصلح الدین محمدلارى عالمى است مفسر ریاضى دان منطقى و آشنا به مسائل فلکى و نجوم .وى که جامع دانشهاى زمان خود بود آثار بسیارى به فارسى و عربى بر جاى نهاده است که از آن جمله است شرح او به[هیئت فارسى] قوشچى به نام: [رساله فى علم الهیئه] .رک :تاریخ نظم و نثر درایران .356-355. تاریخ ادبیات درایران ج 5.305. 7
25الملخص فى الهیه] کتابى است مختصر در یک مقدمه و دو مقاله . مقدمه درباره اقسام اجسام و مقاله اولى بحثى پیرامون اجرام علوى و مقاله دوم در درارتباط با بسائط سفلى .(تاریخ ادبیات درایران ج 3.274).
26. محمودابن محمدابن عمر متوفى بسال 745 معروف به چغمینى ریاضى دان و طبیب معروف قرن هشتم هجرى است . رک :ریحانه الادب ج 1.448. هدیه الاحباب .119. تاریخ ادبیات درایران ج 3.274.الاعلام ج 8.59 . معجم المولفین ج 12.198.
27. موسى ابن محمود معروف به قاضى زاده رومى از ریاضى دانان بزرگ قرن نهم هجرى است که درایجاد رصد مراغه همکار غیاث الدین جمشید کاشى بوده است . شرح قاضى زاده بر[ملخص الهیه] مهمترین و بهترین شرح آن است .این شرح را معمولا چغمینى مى نامند.رک :ریحانه الادب ج 4104. تاریخ ادبیات درایران ج 4.104. معجم المولفین ج 13.47. تاریخ نظم و نثر درایران .388.
28.الغ بیک میرزا پسر شاهرخ درشمار دانشمندان و فاضلان بزرگ قرن نهم هجرى است .او شعر فارسى را نیکو مى سرود و به نشر دانش و فنون گوناگون علاقه اى وافر داشت الغ بیک که خود منجم شایسته اى بود رصدخانه سمرقند را بنا نهاد و بهترین ریاضى دانان زمان را در آن جمع کرد.رک :تاریخ حبیب السیر ج 4.21 و 34. تاریخ ادبیات درایران ج 4.131. علم و تمدن دراسلام .79-74.
29.عبدالعلى بیرجندى ریاضى دان و منجم بزرگ قرن دهم هجرى است خواندمیر مى گوید:مولانا عبدالعلى بیرجندى جامع اصناف علوم محسوس و معقولست و حاوى انواع مسائل فروع واصول در علم نجوم و حکمیات بى مثل و بدل است . رک :تاریخ حبیب السیر ج 4.615. ریحانه الادب ج 1.448. تاریخ ادبیات در ایران ج 3.274 نظم و نثر درایران ج 1.384 و ج 2.806.
30. براى آگاهى از شرح ها و حاشیه هاى [ الملخص فى الهیه] رک :کشف الظنون ج 2.1819. فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران ج 4.907. تاریخ ادبیات درایران ج 4.105.
31. تذکره نصریه : کتابى است مختصر به زبان عربى جامع مسائل علم هیئت و مشتمل بر چهار باب . محققان این کتاب رااز مهمترین کتابهاى این فن دانسته اند.این کتاب هماره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان مسائل هیئت بوده است .ازاین روى شرح ها و حاشیه هاى بسیارى بر آن نگاشته شده است رک :الذریعه ج 13.144. کشف الظنون ج 1.391.احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى .399.
32. محمدابن احمد خفرى از عالمان بزرگ و حکمت شناسان ارجمنداسلامى است . وى در نزد محقق کرکى جایگاهى رفیع داشت . محقق بهنگام مسافرت وى را جانشین خود مى ساخت و مردم را در مسائل دینى واموراجتماعى به وى ارجاع مى داد. رک : ریحانه الادب ج 2.154. معجم المولفین ج 9.282. مجالس المومنین ج 2.233. آثار عجم .344. فوائدالرضویه .391. تاریخ نظم و نشر درایران ج 1.385. روضات الجنات ج 7.194.
33.المجسطى : مجسطى را ترتیب مقدمات دانسته اند بیرجندى در شرح خود بر مجسطى گفته است : معناى مجسطى ترتیب است و اسم است از براى علم بقواعدى که در آن بحث مى شودازاثبات اوضاع فلکى بادله تفصیلیه ( احوال و آثار خواجه نصیرالدین .345). مجسطى در سیزده مقاله شامل اطلاعات وسیع راجع به نجوم و حاوى نظریه معروف بطلمیوسى در باب اجرام سماوى و کیفیت ترتیب و نظم آنهاست .این کتاب نزد منجمین اسلامى اهمیت بسیار داشته و چند بار ترجمه تفسیر شد. نخستین کسى که به ترجمه و تفسیر آن توجه کرد یحیى این خالد بن برمک است . وى پس از آنکه جماعتى را براى ترجمه این کتاب گمارد و ترجمه آنان را شایسته نیافت ازابواحسان و سلم صاحب بیت الحکمه تفسیر کتاب را خواست و آندو بااستعانت از بهترین مترجمان کتاب را بعربى در آوردند. رک :الفهرست .327. ترجمه تاریخ الحکماء.136. تاریخ علوم عقلى .109.احوال و آثار خواه نصیرالدین .344. یعقوبى به تفصیل پیرامون کتاب مجسطى و مباحث و محتواى آن سخن رانده است (ترجمه تاریخ یعقوبى ج 1.161164).
بطلمیوس : منجم و جغرافیائى بزرگ یونانى قرن دوم میلادى که قسمت اعظم زندگیش را دراسکندریه بسر برد. وى در نجوم و ابوابى از ریاضیات و جغرافیا و موسیقى و برخى دیگرازاقسام علوم تالیفات مهم که غالبا مدتها بعدازاو دنیاى متمدن را تحت تاثیر خود داشته است بوده است لا بطلمیوس از دانشمندانى است که در تمدن اسلامى و علماى این قوم اثر شگرف و ژرفى داشته است . رک : تاریخ علوم عقلى .108. ترجمه تاریخ الحکماء.134. صوان الحکمه .216. طبقات الاطباء والحکماء .100
35. تحریر مجسطى : مجسطى را پیش از آنکه خواجه تحریر نماید چند نفر از دانشمندان مختصر کرده واز بعضى زوائد آن را پیراسته اند. نخست محمدابن جابرالبتا آن را مختصر کرد و بعدازاوابوریحان بیرونى وابوعلى سینا و محمدابن احمد خوارزمى . خواجه طوسى در تحریر خویش از کتاب اصلى پیروى نموده و گاهى از نظریات بطلمیوس انتقاد کرده است . تحریر مجسطى همواره مورد توجه واستفاده محققان و دانشمندان اسلامى بوده است . حکماء و عالمان هیئت شناس شرح ها حاشیه هاى زیادى بر آن نگاشته اند. رک :الذریعه ج 2.276 احوال و آثار خواجه نصیرالدین .354.34.
36.این کتاب را بهترین کتب متوسطات بین اصول اقلیدس و مجلسطى دانسته اند.این کتاب داراى 3 مقاله و 59 شکل مى باشد و خواجه طوسى به تاریخ جمادى الاولى .651 هجرى از تحریر آن فراغت یافته است . الذریعه ج 3.383. آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسى .354. تحریرى دیگرازاین کتاب را مرحوم ملا مهدى نراقى نگاشته است . رک :الذریعه ج 11.103. مقدمه اللمعه الالهیه .39.این کتاب راافراد دیگرى نیز تحریر کرده اند. رک :الذریعه ج 3.383.
37.این کتاب در عصر خلافت مامون تعریب شده و یعقوب ابن اسحق الکندى آن رااصلاح آن رااصلاح کرده . خواجه نصیرالدین طوسى به تحریر آن پرداخته است .الذریعه ج 3.382.
38.این کتاب را بعداز نقل به عربى منصورابن على اصلاح نمود و خواجه طوسى آن را تحریر کرد.این تحریر را مرحوم ملامهدى نراقى شرح کرده است . براى آگاهى از چگونگى تحریر خواجه و نسخ این کتاب : الذریعه ج 3.384.احوال و آثار خواجه نصیرالدین .352.
39.این کتاب رااسحق ابن حنین به عربى ترجمه کرده ثابت این قره اصلاح نموده است . و نیز خواجه طوسى آن را تحریر کرده و در شوال 651 از تحریر آن فارغ شده است .این کتاب داراى 64 شکل است . رک : الذریعه ج 3.393.احوال و آثار خواجه .357.
40.این کتاب را ابن الهیشم در7 مقاله فراهم آورده است . رک : دائره المعارف القرن العشرین ج 10.609.
41ابوعلى الحسن بن الهیشم : بزرگترین فیزیکدان اسلامى است که به دعوت خلفاى فاطمى به مصر رفت . و پس از آنکه مورد بى مهرى فاطمیان قرار گرفت براى امرار معاش نسخه بردارى از کتابهاى ریاضى را حرفه خویش قرارداد. معروف است که ابن هیثم نزدیک دویست اثر در ریاضیات و فیزیک و نجوم و پزشکى و دیگر موضوعهاى علمى تالیف کرده است . رک : ریحانه الادب ج 8.280. علم و تمدن دراسلام .45. تاریخ مختصر الدول .182. دائره العارف القرن العشرین ج 10.598.
42.این کتاب رااحساق ابن حنین به عربى ترجمه کرده و ثابت بن قره بن اصلاحش پرداخته است . و خواجه طوسى آن را ویراسته و تحریر نموده است .این کتاب داراى 95 شکل است . رک :الذریعه ج 3.392.احوال و آثار خواجه نصیرالدین .355.
43.این کتاب را ثابت این قره و حنین ابن اسحاق ترجمه کرده اند و خواجه تحریر نموده است .ابن کتاب در بعضى نسخه هاى آن مشتمل بر 23 شکل و در برخى دیگر داراى 25 شکل است . رک :الذریعه ج 3.287 احوال و آثار خواجه نصیرالدین .360.
جموعه اى را که مرحوم تنکابنى بعنوان[ رسائل متوسطات] یاد کرد چنانکه یادآورى کردیم همه را محقق طوسى تحریر و تهذیب نموده است . بگفته برخى از پژوهشگران:[ زحماتى که محقق طوسى در تنقیح واصلاح و تحریر آثار ریاضى دانان بزرگ دنیاى پیش از خود کشید علوم ریاضى را براى علماى عهد وى و کسانى که بعدازاو سرگرم مطالعه و تحقیق در ابواب این علم بودند علمى سهل الوصول ساخت و آنانرا بى آنکه دچار موانع گوناگون و مشکلات لاینحل شوند از زلال حکمت ریاضى یونانى سیراب ساخت .و بعبارت دیگر خواجه همان کار را در حکمت انجام داده بود](تاریخ ادبیات درایران ج 3.270). درباره تحریرات خواجه نگاه کنید به یادنامه خواجه نصیرالدین طوسى .165-153.
44.اسطرلاب :اسطرلاب آلتى است که بیشتر براى کارهاى نجومى از قبیل تعیین ارتفاع خورشید و دانستن طول و عرض بلاد و معرفت بلندى کوه ها و پهناى رودها طبق اصول و قوانینى را که براى استعمال این آلت مقررداشته اند علم اسطرلاب نامیده اند.این علم از فروغ علم هیئت است . کشف الظنون ج 1.4106 آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسى .414. ا
عبدالرحمن ابن عمر معلم عضدالدوله دیلمى فاضلى اندیشمند واز علماى بزرگ قرن چهارم است . رک : تاریخ مختصرالدول .174. تاریخ ادبیات درایران ج 1.336.
46.ابوریحان محمدابن احمد بیرونى بزرگترین عالم ریاضیدان آخر قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم هجرى است .او به سال 362 در خوارزم از مادر بزاد و در سال .440 در غزنه زندگى را بدرود گفت . علامه سید محسن امین گوید: بیرونى حکیم ریاضى عالم به نجوم بود. و در فاسفه و طب و جغرافى و تاریخ وادب و شعر و لغت مهارت داشت ء ( اعیان الشیعه ج 45.99). صفدى مى گوید: [ابوریحان ... در دانش هاى فلسفه و ریاضى یگانه روزگار خود بود و در طب و نجوم بسیار کوشیده و ماهر گشته بود]. رک : عیون الانباء. جزء سوم .29. تاریخ ادبیات درایران ج 1.337. روضات الجنات 9 ج 7.351. بغیه الوعاه ج 1.50. ریحانه الادب ج 7.14. نامه دانشوران ج 1.61. تاریخ فلاسفه ایران از آغازاسلام تا امروز.254. و نیز رجوع کنید به کتاب :اندیشمند وانسان ابوریحان بیرونى . چهار مقاله عروضى .193. و مقدمه مفصل محققانه وارجمند مرحوم جلال ادلین همائى بر کتاب: [التفهیم لاوایل صناعه التنجیم] .458.
47. الاثارالباقیه رااز نظر محتوى سودمندترین کتابهاى بیرونى دانسته اند على قلى میرزااین کتاب را شرح کرده و آقاى اکبر داناسرشت نیز آن را ترجمه کرده است .
بیرونى دراین کتاب از ماه و روز و سال در نزداقوام مختلف بویژه ایرانیان بحث مى کند و آنچه از تعدیل و تغییر در تقاویم دقیق و درست است سخن مى گوید. جزاینها دراین کتاب از موضوعات مختلف و قابل توجهى سخن به میان آمده و بیرونى در هر قسمت اطلاعات سودمندى ارائه داده است . بیرونى این کتاب را براى قابوس ابن وشمگیر زیارى نوشته و حدود سال .390 هجرى از نگارش آن فراغت یافته است .ابوریحان به هنگام نگارش این کتاب هنوز به سى سالگى نرسیده بود. رک : کشف الظنون ج 1.9 اندیشمند وانسان ابوریحان بیرونى .49 تاریخ فلاسفه ایرانى .259 اعیان الشیعه ج 9.69 چاپ جدید.10 جلدى . .
48. بیست باب در معرفت اسطرلاب رساله کوچکى است به فارسى در معرفت اسطرلاب و راه و روش عمل به آن .
49. ملاعبدالعلى بیرجندى منابع شرح حال وى گذشت . گروهى از دانشمندان به این کتاب شرح نوشته اند. رک :الذریعه ج 13.130.احوال و آثار خواجه نصیرالدین .416. تاریخ نظم و نثر درایران ج 2.1140.
50. الصفیحه الاسطرلابیه کتابى است فشرده در فن اسطرلاب .این کتاب به پارسى برگردانده شده است . در برخى از منابع نام کتاب را [ الصفحیه]... ذکر کرده اند که اشتباه است و درست همان است که در متن آمده است . علامه متتبع شیخ آقا بزرگ تهرانى فرموده اند:این کتاب را بخاطرامکان ترسیمش بر صفحه اى از صفحات اسطرلاب صفیحه نامیده است ( الذریعه ج 15.16). محققانى چند براین کتاب شرح نوشته و حاشیه زده اند. رک :الذریعه ج 13.361 ج 15.16.
51.التحفه الحاتمیه :این کتاب مختصر بیست باب خواجه نصیرالدین طوسى است که در سال 1316 درایران به چاپ رسیده است .الذریعه ج 3.425. تاریخ فلاسفه ایرانى .510.
52.حکمه العین یا عین القواعد فى الحکمه را محققان مهمترین اثر کاتبى دانسته اند.این کتاب از زمان تالیف وانتشارش مورد توجه دانشمندان و حکمت شناسان بوده است و تاکنون دانشمندان بزرگى از معاصران و شاگردان کاتبى و متاخران از وى این اثر نفیس را مورد بررسى و تحقیق قرار داده و بر آن شرحها و حاشیه ها نگاشته اند. آقاى جعفر زاهدى که حکمه العین را همراه شرح ن با مقدمه و تصحیح به چاپ رسانده است گزارش مفصلى از شرحها و حاشیه ها و کارهاى انجام شده پیرامون [حکمه العین] ارائه داده است . (حکمه العین.1119 چاپ دانشگاه مشهد).
53. کاتبى از حکیمان و عالمان بزرگ اسلامى است که در منطق و ریاضى و نجوم و رصد متبحر بوده و در رصد مراغه با خواجه طوسى همکارى داشته است . علامه حلى درباره او مى نویسد:از فاضلان عصر واز دانشمندترین آنها به منطق است . واو را تصانیف زیادى است که من شرح کشف را پیش وى خواندم .اخلاق او نیکوست و مناظرات خوبى دارد واز دانشمندترین عالمان شافعى است و در حکمت تبحر دارد. بحارالانوار ج 104.66 چاپ بیروت .اجازه مفصل و معروف علامه به بنى زهره . منابع شرح حال کاتبى را پیشتر نگاشته ایم . رک : شماره 7 مجله حوزه
54. منطق العین یا[ عین القواعد فى المنطق] به ترتیب شمسیه و مفصل تراز آن است . کاتبى خود آن را شرح کرده است و بحرالفوائد نامیده است . مقدمه حکمه العین .20.
55. براى آگاهى از منابع شرح حال وى . رک : شماره 7 مجله .32.
56. شمس الدین محمدابن مبارکشاه معروف به[ میرک بخارى] از علماى بزرگ و حکماى نامى اواخر قرن هشتم هجرى است . وى شرحى آمیخته به متن فراهم آورده است .این شرح پیوسته مورد علاقه و توجه مدرسین و محصلین بوده و همیشه در حوزه هاى علمى از کتب درسى متداول بشمار مى آمد. رک : مقدمه حکمه العین .14. تاریخ ادبیات درایران ج 3.255.
57. میرزاجان باغنوى از حکمت شناسان سده دهم هجرى است . رک : رزضات الجنات ج /12/3 تاریخ ادبیات درایران ج 5.305. تاریخ نظم و نثر درایران ج 1.389.
58. طوالع الانوار کتابى است مختصر و متین و عمیق که همواره مورد توه علماء بوده و محققان بر آن شرح ها و حاشیه هاى بسیارى نگاشته اند. کشف الظنون ج 2.1116.
59. عبدالله ابن عمر مشهور به قاضى بیضاوى از علماى بزرگ فقه و تفسیر و منطق و تاریخ بود بیضاوى با علامه حلى و محقق طوسى معاصر بوده است و در سال 685 زندگى را بدرود گفته است . رک : روضات الجنات ج 5.136. بغیه الرعاه ج 2.15. ریحانه الادب 1.306. نامه دانشوران ج 8.136. فارسنامه ناصرى ج 2.18. مجمل فصیحى ج 2.365. تاریخ گزیده .706 باهتمام عبدالحسین نوائى .
60.مطالع الانظار فى شرح طوالع الانوار شرحى است مفید و ارجمند و متداول و مشهور و مورد تعلیم و تعلم و مرجع استفاده براى محققان و پژوهشگران .
61. منابع شرح وى را پیشتر نگاشته ایم . رک : شماره 7 مجله .31.
62.المواقف فى علم الکلام : عضدى این کتاب را براى غیاث الدین وزیر خدابنده نگاشته است . کتابى است ارزشمند و در مباحث کلامى جایگاهى رفیع دارد.این کتاب بسیار مورد توجه بوده و متکلمان و محققانى چند بر آن شرح ها و حاشیه هائى نگاشته اند. رک : کشف الظنون 18911894. مرحوم مدرس تبریزى فرموده اند:المواقف ... در رشته خود بى نظیر و بسیار جلیل القدر و محل توجه افاضل واکابر بوده و بارها دراستانبول و مصر و دهلى و غیره با شرح سیدشریف جرجانى بطبع رسیده است . ریحانه الادب ج
63. عضدالدین عبدالرحمن ابن احمدالایچى : حکیم اصولى متکلم ژرف اندیش و پژوهشگرى پرتوان بوده است آثار فراوان و نیکوئى بجاى نهاده است . عضدى بسیار متعصب و نسبت به امامیه در معاندت و دشمنى ضرب المثل بود. بالاخره فرجام کارش بدانجا کشید که والى کرمان در زندانش افکند و در زندان در گذشت . رک : شذرات الذهب ج 6.174. بغیه الوعاه 2.75. تاریخ گزیده .669. ریحانه الادب ج 4.144.الکنى والالقاب ج 2.472. فارسنامه ناصرى ج 2.138. روضات الجنات ج 5.49.
64. عقائدالنسفى :این کتاب با محتواى غنى واستوار همیشه مورد توجه فضلاء و محققان بوده است عالمان بسیارى بر آن شرح ها نوشته و حاشیه ها زده اند. رک : کشف الظنون ج 2.18911149.
65. نجم الدین عمر بن محمد نسفى از بزرگان و پیشوایان حنفیه در قرن ششم هجرى . قوه حافظه اواز نوادر و در فنون شعرى نیز ماهر بود. رک : ریحانه الادب ج 6.172. تاریخ ادبیات درایران ج 2.942.
66. منابع شرح حال وى در شماره 7 مجله 18.
67.العقائدالعضدیه : کتابى است مختصر و مفید این کتاب آخرین اثر عضدى است . عضدى 12 روز پس از نگارش این کتاب در گذشته است .
68. منابع شرح حال جلال الدین محمد دوانى در شماره 7 مجله .31.
)