کتب درسى حوزه هاى قدیم

کتب درسى حوزه هاى قدیم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

اصل مقاله

مرحوم میرزا طاهر تنکابنى
یادآورى :
دو قسمت از مقاله فیلسوف عالى مقام میرزا طاهر تنکابنى را در شماره هاى پیش خواندید.اینک سومین قسمت آن را همراه با پانوشتهاى مربوط به آن مى خوانید.

چنانکه مى نگرید سعى بر آن است که در هر شماره بخشى از مقاله را که مربوط به موضوع خاصى است نشر یابد تا با حفظ تسلسل مقالات موضوعات کاملا ممتازاز یکدیگر باشند.

[حوزه]

توضیح و تکمیل :
در قسمت پیشین از متن مقاله کتابهاى فلسفى مورد تعلیم و تعلم در حوزه هاى قدیم همراه با پاورقیهاى آن طرح گردید.اینک و قبل از ارائه توضیحات این قسمت در تکمیل کتاب هاى حکمت و منطق یادآورى مطالب زیر ضرورت دارد:

1- مرحوم تنکابنى در قسمت منطق از[ منظومه و شرح آن] یاد کرد. ما نیز در پانوشتها کارهاى انجام شده درارتباط با منطق منظومه را نگاشتیم .اینک توضیحى درباره قسمت حکمت آن مى افزائیم :

قسمت حکمت را مرحوم سبزوارى[ غررالفرائد] نامیده و خود آن را شرح کرده است که اینک در حوزه هاى علوم اسلامى شرح منطومه به عنوان یکى از کتابهاى درسى مطرح است .

حاجى خود بر شرح حاشیه زده است . مجموعه این متن و شرح و حواشى یکجا چاپ شده است . منظومه و شرح آن از همان آغازانتشار مورد توجه حکمت شناسان و محققان بوده است .

ازاین روى بر آن شرحها و حاشیه هاى بسیارى نگاشته اند که به برخى از آنهااشاره خواهد شد.

1- تعلیقه فیلسوف بزرگ معاصر مرحوم میرزاى مهدى آشتیانى این تعلیقه در دو جلد مى باشد که جلداول آن بهمت دکتر مهدى محقق و دکتر عبدالجواد فلاطورى منتشر شده است . و جلد دوم آن زیر چاپ است . 1

2- شرح و تعلیقه فقیه عالیقدر و فیلسوف بزرگوار مرحوم آیه الله شیخ محمد تقى آملى به نام[ دررالفوائد] که آن را یکى از نفیس ترین آثار فلسفى دانسته اند.

مرحوم آملى از علماى برجسته و چهره هاى منور اخلاق معارف حکمت و فقه است . 2

3- علامه عالیقدر استاد شهید آیه الله مطهرى نیز بر منظومه سه شرح نگاشته اند:

الف : شرح مختصر منظومه شامل شرح و تفسیر سه مقصداز مقصدهاى هفتگانه منظومه در دو جلد منتشر شده است .

ب : شرح مبسوط منظومه در چهار جلد که جلداول آن چاپ شده است .

ج : شرح عربى منظومه که نتیجه هفت سال تدریس آن بزرگوار در مدرسه مروى تهران است .

آقاى جعفر زاهدى نیز منظومه را ترجمه و شرح نموده و با نام [خودآموز منظومه] منتشر کرده است .

منظومه و شرح آن پس از چاپ ناصرى معروف و متداول قسمت جواهر و اعراضش به ضمیمه حواشى مولف حکیم هیدجى و گزینشى از حواشى مرحوم آملى بهمت [ موسسه مطالعات اسلامى] منتشر شده است .

همین قسمت شرح منظومه یا گزینشى از حواشى مرحوم آملى و تعلیق هاى دیگرى در مشهد بوسیله[ دارالمرتضى] چاپ و نشر یافته است .

2- در تکمیل آنچه تا بدینجا معرفى شد یادآورى مى کنیم که اینک در حوزه هاى علوم اسلامى دواثر گرانقدر علامه طباطبائى [ بدایه الحکمه] و [نهایه الحکمه] از کتب متداول درسى فلسفى است .

حضرت استاد حسن زاده آملى درباره این دو کتاب فرموده اند:این دو کتاب[ بدایه و نهایه] از متون فلسفى بسیار مهم است که عالى ترین سیر تکاملى فلسفى الاهى از قلم وزین و سنگین چون صاحب المیزان تدوین شده که بحمدالله تعالى اکنون در حوزه علمیه قم از کتب درسى طالبان حکمت است . 4 نهایه الحکمه اخیرااز سوى دفترانتشارات اسلامى بصورت نیکوئى چاپ و منتشر شده است .

[بدایه الحکمه] را آقاى محمدعلى گرامى ترجمه کرده اند که با عنوان [آغاز فلسفه] منتشر شده است .

آقاى محمد تقى مصباح طى سالهاى تدریس[ نهایه الحکمه] بر قسمتهاى مختلف آن تعلیقات مفیدى نگاشته اند که اخیرا با عنوان[ تعلیقه على نهایه الحکمه] نشر یافته است .

استاد علامه طباطبائى آشناتر و معروف تراز آن است که ما بخواهیم درباره شخصیت والاى وى چیزى بنگاریم .استاد علامه در شرایطى که روى آوردن به فلسفه و حکمت جرم و کفر بود و پرداختن به قرآن و تفسیر نوعى[ خودکشى اجتماعى] تلقى مى شد پرشکوه واستوار قد برافراشت و مشعل هدایت را بدست گرفت و کرسى تدرسى معارف الاهى و حکمت متعاله و تفسیر قرآن را در حوزه بوجود آورد بگفته اندیشمند گرانقدر آقاى خامنه ئى در پیام زیبایش به مناسب یکمین سالگرد رحلت آن عالم ربانى [ چهره معنوى او سیماى پرصلابت مردى بود که ایمانى استوار و عرفانى راستین را با دانش گسترده و عمیق توام ساخته و با آمیزه شگفت وجود خویش ثابت کرده بود که اسلام مى تواند سوز درون دلسوختگان شیفته را با عقل راسخ فرزانگان فرهیخته یکجا گرد آورد].

ازاین مناسبت استفاده کرده نسل هوشمند و مومن حوزه ها و دانشگاهها را به اندیشیدن و بهره ور شدن از آثار گرانقدر و والا و خلق و خوى الاهى انسانى علمى آن بزرگوار سفارش مى کنیم . بى گمان علامه عالیقدر [اسوه حسنه اى] است در تعلیم و تعلم و تخلق با خلاق الله مردى که استاد شهید درباره وى فرمود: او به راستى مجسمه تقوى و معنویت است . در تهذیب نفس تقوى مقامات بسیار عالى را طى کرده (حق و باطل به ضمیمه احیاى تفکراسلامى .86)است حضرت آقاى طباطبائى از نظر کمالات روحى به حد تجرد برزخى رسیده اند و مى توانند صور غیبى را که دیدافراد عادى از مشاهده آنها ناتوان است مشاهده کنند.

اما کتب تصوف و عرفان
اول : کتاب التمهید فى شرح قواعدالتوحید: 1 متن کتاب که قواعد التوحید باشد رساله ایست مختصر محتوى بر دو مسئله از مسائل عالیه مهمه صوفیه .

یکى :اثبات توحید خاص الخاص و توحید وجودى یعنى وحدت وجود و موجود بطریق برهان و بحث اهل نظر.

دوم : در بیان آنکه انسان کامل خلیفه الله است غیرازانسان هیچ موجودى از موجودات عوالم علوى و سفلى صلاحیت این خلافت واستخلاف ندارد.این رساله از مصنفات عارف فاضل و محقق کامل صدرالمله والدین ابوحامد محمداصفهانى 2 معروف به ترکه است . واین عالم بزرگ دراول بر مشرب حکماى مشاء بوده بعد سالک مسلک تصوف گشته و مصنفات زیاد در علوم عقلیه و عرفان دارد. واین مختصرازاحوال او در کتاب جامع الاسرار 3 محقق فاضل و عارف کامل سید حیدر آملى 4 ذکر شده و شرح این رساله از فاضل محقق و عارف مدقق خواجه صائن الدین على بن محمد بن محمد ترکه 5است وازاحفاد مصنف رساله است . چنانچه در دیباچه شرح که موسوم بتمهیداست اشاره بدین معنى کرده واحوالات این فاضل در کتاب مجالس المومنین قاضى نورالله شوشترى مذکوراست . واین کتاب تمهید فى شرح قواعد توحید در طهران بطبع رسیده و مرحوم استاد فاضل آقا محمدرضاى قمشه اى 6اصفهانى را بر آن حواشى زیاداست .

دوم : کتاب شرح فصوص الحکم است .
متن یعنى فصوص الحکم 7 از مصنفات عارف کامل و محقق واصل شیخ محیى الدین محمدبن على معروف به ابن عربى حاتمى طائى اندلسى 8 متوفاى در سال 638 مى باشد. واین شیخ بزرگوار اشهر واعرف از آن است که محتاج بشرح و بسط دراحوال او باشیم . واین کتاب را شروح بسیاراست و دراطراف این کتاب از مخالف و موافق سخن بیشمار ولیکن از شروح معروفه که متداول سخن بیشمار ولیکن از شروح معروفه که متداول بین اهل تحصیل و تحقیق است شرح 9 شیخ داود بن محمود قیصرى 10است که در سال 751 وفات نموده واین شرح در طهران و هند بطبع رسیده واساتید و فضلا را بر آن حواشى زیاداست . 11 و متداول در درس و بحث افاضل این شرح است واستاد کامل آقا محمد رضاى قمشه متوفاى در سال 12 واستاد فاضل میرزا ابوالحسن جلوه 13 متوفاى در سال 1314 براین کتاب خصوص بر مقدمات آن مشتمل بر دوازده فصل است حواشى زیاد دارند. واز جمله شروح شرح کمال الدین عبدالرزاق کاشى 14 متوفاى در سال 730 مى باشد که در مصر بطبع رسیده .

واز جمله شرح عبدالرحمن جامى 15 متوفاى در سال 898 است

واز جمله شرح عبدالغنى نابلسى 16 که این دو با هم در مصر نیز بطبع رسیده

و دیگر شرح شیخ بالى 17 خلیفه صوفى که در سال 960 در گذشته و این کتاب دراسلامبول بطبع رسیده .

سوم : شرح مفتاح الغیب
18 که متن از مصنفات ه عارف کامل و محقق فاضل صدرالدین محمد بن اسحق قونیوى 19 تلمیذ ربیب شیخ محیى الدین عربى و متوفاى در سال 672 مى باشد. و شرح 20 آن از شمس الدین محمد 21 بن حمزه فنارى که نامش پیش ذکر شده واین کتاب در طهران بطبع رسیده و بعضى از فضلاى معاصر را بر آن حواشى 22است که در حواشى کتاب مزبور بطبع رسیده

اما علم طب
اگر چه تدریس و مباحثه طب قدیم دراین عصر متروک و مهجور شده و لیکن تا چند سال قبل بعضى از کتب این فن که مورد بحث و دقت اطباى فاضل کامل بوده بنحواختصار ذکر مى شود.

اول - شرح نفیسى : متن این کتاب [موجز] 23 از مصنفات حکیم فاضل و طبیب کامل علاءالدین 24 على بن ابى الحزم قرشى متوفاى در سال 687 مى باشد که بعقیده مصنف کتابش موجز و ملخص کتاب قانون ابوعلى بن سینااست و بر[ موجز] شروح زیاد نوشتند. شرحى که محل درس و مباحثه اطباى فاضل بوده و در طهران بطبع رسیده شرح 25 نفیس 26 بن عوض کرمانى است که در سال 841 در سمرقند این شرح را باتمام رسانده . تاریخ وفات این شارح معلوم نیست . شرح جمال الدین آق سرائى 27 که موسوم به بحل الموجزاست و شرح سدیدالدین 28 کازرونى ( است ) و سایر شروح بطبع نرسیده .

دوم : شرح اسباب : متن کتاب اسباب 29 و علامات از حکیم فاضل نجیب الدین محمد بن على سمرقندى 30است که علل واعراض و علامات امراض جزئیه از سر تا قدم را بنحو استقصاء با علاج هر یک ذکر کرده پس از آن اقسام تبها واورام و بشور و قروح و جراحات وامراض جلدى را مشروحا با علاج هر یک بیان نموده . واین کتاب فقط نفیس بن عوض کرمانى سابق الذکر در سمرقند در سال 827 بنام الغ بیک گورکان شرح کرده و در طهران به طبع رسیده .

سوم : کتاب قانون : 31از مصنفات فائقه حکیم مشهور در همه آفاق و استاد على الاطلاق ابو على حسین بن عبدالله بن سینااست که نام نامى واسم سامى ایشان مکرر ذکر شده . براین کتاب شروح کثیره نوشته شده بعضى بر تمام کتاب قانون که پنج جزءاست :

اول - کلیات .

دوم - معرفت ادویه مفرده .

سوم - ذکرامراض اعضاءاز سر تا قدم و علامات هر یک ازامراض و علاج آن .

چهارم امراض و عللى که بعضو معینى اختصاص ندارد از قبیل حمیات واورام و بثور و بحرانات و منذرات و سموم امراض جلدى .

پنجم - درادویه مرکبه از قبیل معاجین و حبوب وایارجات و غیرها وامام فخرالدین رازى که ذکرش مکرر شده بر قسم کلیات شرح دارد که بر حسب شیمه و دیدنش شرحش جز جرح واعتراض بر مطالب شیخ چیز دیگر ندارد. و قطب الدین ابراهیم بن على مصرى 32 که از شاگردان فخرالدین رازى است و در سال 618 وفات کرده قدرى از کلیات قانون و قدرى از کلیات شرف الدین 33 ایلاقى را شرح کرده ایتمام بامام واقتفا باستاد علام خود نموده همان طریقه جرح واعتراض را پیش گرفته

علاءالدین قرشى که نامش پیش ذکر شده شرح بر تمام اجزاء[ قانون] ذکر وایشان در شرح خود شرح تشریح اعضاء مفرده را که در قسم کلیات قانون مذکوراست با شرح اعضاء مرکبه که در کتاب قانون درابتداى ذکر هر مرضى ازامراض اعضاء مرکبه تشریح آن عضو مذکوراست در یکجا جمع کرده که مباحث متعلقه بتشریح پراکنده و متفرق نباشد ولیکن ایشان هم در شرح کلیات پیروى از فخرالدین 34 رازى نموده اعتراضات او را تایید نموده . ولیکن قطب الدین علامه شیرازى 35 که نامش پیش مکرر ذکر شده بر کلیات شرح مبسوطى نگاشته واغلب اعتراضات معترضین را جواب داده .الحق شرح این بزرگوار شرح جامع و کاملى است در طب که کمتر کتابى باین اتقان و جمع و تحقیق نفع دیده شد. و دیگر شرح بر کلیات شرح محمد بن 36 محمود آملى است . واز جمله شرحى که بر تمام اجزاء قانون نوشته شده شرح حکیم على گیلانى است . ولیکن شرح ابن قف مسیحى 37 وافضل الدین 38 خونجى و سایر شروح در دست نیست و دیده نشده .

کتاب قانون بالتمام اول در مملکت رم یعنى ایتالیا بضمیمه کتاب نجاه 39 از مصنفات شیخ رئیس که در منطق و فلسفه است بطبع رسیده و کلیات قانون در طهران بطبع رسیده و تمام کتاب قانون نیز دراین اعصاراخیره در طهران به طبع رسیده و مورداستفاده علمى و عملى اطباى بزرگ ایران بوده .

چهارم - فصول 40 بقراط 41 : تاریخ شخص حکیم بزرگ در عیون الانباء موفق الدین معروف به ابن ابى اصیبعه و تاریخ جمال الدین قفطى و تاریخ الحکماء شهر زورى مذکوراست و شهرت این طبیب بزرگ مغنى از آن است که ما در مقام ذکراحوال او چیزى بنگاریم . واین حکیم بزرگ را مصنفات زیاداست و آن قدرى را که مترجمین در دوره اسلامى بعربى ترجمه نموده اند نیز قریب دوازده کتاب از مطولات و مختصرات بااسامى هر یک در عیون الانباء 42 مذکوراست . و کتاب فصول از کتب مشهوره این حکیم بزرگ است و آن را شروح بسیاراست مشهورازاین شروح :

اول - شرح حکیم حاذق عبدالرحمن بن على معروف بابن ابى 42 صادق است .

دوم - شرح مبسوط و مفصل ابى الفرج یعقوب بن اسحق معروف بابن قف مسیحى است .

سوم - شرح علاءالدین على بن ابى الحزم قرشى ( است ). واین کتاب در طهران بطبع رسیده و مورد بحث اساتید بوده

مراجع

پاورقى ها
1. التمهید فى شرح قواعدالتوحید شرحى است تحقیقى و عمیق بر رساله[ قواعد].این کتاب از کتب محکم و معتبر عرفان نظرى به شمار مى آید. برخى از محققان و عارفان بر آن حاشیه زده اند استاد سیدجلال الدین آشتیانى[ تمهیدالقواعد] را با حواشى آقا محمدرضا قمشه اى و آقا میرزا محمود قمى با تصحیح و تعلیق و مقدمه اى مفصل و عمیق به چاپ رسانده اند.

2. آقاى آشتیانى وى رااینگونه ستوده است : [ الامام الفاضل والحکیم العارف صدارالحق والمله والدین ابوحامد محمدالاصفهانى مولف[ الحکمه المنیعه] و[ الحکمه الرشیدیه] و [ الاعتمادالکبیر].

3. جامع الاسرار و منبع الابرار از کتب دقیق و عمیق عرفان نظرى است.[ جامع الاسرار] بهمراه رساله[ نقدالنقود فى معرفه الوجود] با تصحیحات و فهرستهاى فنى با همیارى هنرى کربن و عثمان یحیى منتشر شده است .اشاره ئى به ابوحامداصفهانى در همین چاپ .496 آمده است .

4. سیدحیدر آملى عارف نامداراز محققین عرفاست . وى بگفته مرحوم مدرس تبریزى:[ فقیهى است جلیل و عارفى است نبیل و جامع علوم شریعت و فنون طریقت ...است] . رک : روضات الحنات ج 2.377. ریاض العلماء ج 2.218.اعیار پیعه ج 29.25. مقدمه اسرارالشریعه واطوار الطریقه .35 - 6. محیى الدین ابن عربى .386 و 432. مقدمه جامع الاسرار و منبع الانوار.

5. صائن الدین على ابن محمد معروف به[ ابن ترکه] عالم و عارف بزرگ اسلامى واز مدرسان مقتدر عرفان است . رک : تاریخ ادبیات درایران ذبیح الله صفا ج 4.489.

مجموعه سخنرانیها و مقاله ها درباره فلسفه و عرفان .99 مقاله مفصل آقاى دکتر موسوى بهبهانى در شرح حال وى . محیى الدین ابن عربى .433. خدمات متقابل اسلام وایران .661. مجالس المومنین ج 2.41. سبک شناسى مرحوم بهار ج 3.228.

6. آقا محمد رضا قمشه اى ازاعاظم حکماء واساطین عرفاى قرون اخیره است . وى مردى به تمام معنا وارسته و عارف مشرب بود (خدمات متقابل .606) برخى او را آخرین فرد شاخص از پیروان و شارحان ناشران واستادان عرفان ابن عربى درایران اسلامى دانسته اند. محیى الدین ابن عربى .437). مجله یادگار سال سوم شماره اول .75. مقدمه رساله ولایت حکیم قمشه ئى . حکماء و عرفاء متاخرین بر صدرالمتالهین .45. خدمات متقابل .606. محیى الدین ابن عربى .437. ریحانه الادب ج 3.344. تاریخ .234. فلاسفه اسلام

7.این اثر گرانسنگ دقیقترین و عمیق ترین متن عرفانى است.[ فصوص] در جهان کتاب از جمله کتابهاى بسیار موفق و تصوف و عرفان اسلامى بسیار مهم و موثراست .این کتاب از زمان نگارش و نشرش همواره مورد توجه موافقان و مخالفان قرار گرفته است . عده اى بشدت از آن انتقاد کرده و کتابهائى در رد آن نوشته اند گروهى دیگرا ز آن ستایش کرده بر آن شرحها نوشته حاشیه ها زده اند. بالاخره تاثیراین کتاب در سیراندیشه معنوى و عرفانى مسلمانان غیر قابل انکاراست.[ فصوص الحکم] سالیان دراز در جامعه پهناوراسلامى به ویژه درایران مورد تعلیم و تعلم بوده است . و در حوزه هاى علوم اسلامى استادان و مدرسان بزرگى در سطوح بسیار عالى به تدریس تعلیم آن پرداخته اند. و حکیمان و عارفان ارجمند با نهایت علاقه و دقت بر آن شرحها نگاشته حاشیه ها زده اند آقاى عثمان یحیى در مقدمه تحقیقى وارزشمند خود بر کتاب [ المقدمات من کتاب نص النصوص] عارف عالى مقام سیدحیدر آملى سیر شرحهاى[ فصوص] را براساس قرون معرفى کرده و فهرستى از شرحها و ردیه ها و کارهاى انجام شده پیرامون کتاب و مولف راارائه داده است .

در همین زمینه از جمله نگاه کنید به : مقدمه[ نقدالنصوص] از ویلیام چیتیک .3844.الذریعه ج 13.381. کشف الظنون ج 2.1261. ذیل کشف الظنون .192. لغتنامه دهخدا حرف[ ف] .563.

[فصوص الحکم] را ابوالعلاء عفیفى با تعلیقات مفصلى به چاپ رسانده است .

بسیارى از عالمان و عارفان معاصر نیز فصوص را شرح کرده یا بر آن حاشیه نوشته اند. رهبر کبیرانقلاب حضرت امام خمینى نیز بر[ فصوص] حاشیه زده اند (آثارالحجه ج 2.45).

8.ابن عربى از عرفا واندیشمندان بزرگ اسلامى است استاد شهید مرتضى مطهرى نوشته اند:ابن عربى مسلما بزرگترین عرفاى اسلام است . نه پیش ازاو و نه بعدازاو کسى به پایه او نرسیده است . (خدمات متقابل .657). رک : روضات الجنات ج 8.51. شذرات الذهب ج 5.190. میزان الاعتدال ج 3.659.الکنى والالقاب ج 1.343.الوافى بالوفیات ج 4.173. معجم المولفین ج 11.40. طبقات المفسرین .38. و نیز براى آگاهى گسترده از شرح حال وافکار و عقایدابن عربى رک : محیى الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى دکتر محسن جهانگیرى ارزش میراث صوفیه .109120.

9.استاد سیدجلال الدین آشتیانى پیرامون این شرح فرموده اند: قیصرى این شرح را بر فصوص گویا زمان قرائت فصوص نزداستاد بزرگ خود رزاق کاشى نوشته است . ظاهرا تقریرات استاد را ضبط مى نموده و بصورت شرح در آورده است .

قیصرى چون شرح خودرا بعداز شرح تحقیقى و کامل صدرالدین قونیوى و شرح کامل استاد خود کاشانى نوشته است واز مزایا و دقایق این دو شرح استفاده کرده است قهرا مزایا و خواص این دو شرح

را در بر دارد. شرح قیصرى سالیان متمادى جزء کتب درسى این علم بوده است . (شرح مقدمه قیصرى .16). استاد آشتیانى بر مقدمه قیصرى شرح مفصلى نگاشته اند که چاپ دوم آن با تجدید نظر واضافاتى بزودى منتشر مى شود.

10. قیصرى رااستاد آشتیانى اینگونه ستوده است . مصنف این شرح از راسخان در تصوف و محققان عرفان و مروجان طریقه محیى الدین است . و در علم فقه و حدیث از بزرگان عصر خود بوده است . (شرح مقدمه قیصرى .14 ). و در جاى دیگر فرموده اند: قیصرى مردى دقیق النظر و با فهم و داراى حدت فکر وجودت واستقامت سلیقه است . (شرح مقدمه قیصرى .12). رک : ریحانه الادب ج 4.501 معجم المولفین ج 4.142 محیى الدین ابن عربى .432 شرح مقدمه قیصرى .15.

11.الذریعه ج 6.126.

12.این عارف بزرگ و حکیم الاهى در سال .1306 جهان را بدرود گفته است . (مقدمه رساله ولایت حکیم قمشه اى .21).

میرزاابوالحسن جلوه حکیم فرزانه و مدرس نامدار فلسفه دراواخر قرن سیزدهم در تهران است . رک : ریحانه الادب ج 1.419. علماى معاصرین .377. خدمات متقابل .608. حکماء و عرفاء متاخر بر صدرالمتالهین .159. تاریخ فلاسفه اسلام .2935.

وى از عرفاى بزرگ واز محققان گرانقدر قرن هشتم هجرى است . آقاى آشتیانى فرموده اند: قونیوى از بزرگترین اساتید فن تصوف و عرفان است و کتب زیادى در ترویج افکار و عقایداستاد خود محیى الدین تالیف کرده است واز خود نیز تحقیقات ارزنده اى دارد. (شرح مقدمه قیصرى .13). رک . ریاض العلماء ج 3.116.اعیان الشیعه ج 37.192. مجالس المومنین ج 1.69. روضات الجنات ج 6.197. ریحانه الادب ج 6.34. خدمات مقتابل .659.13.

از عبدالرحمن جامى پیشتر یاد کردیم ( همین مجله شماره 2122/07/).اینجااضافه مى کنیم که وى شاعر و نویسنده و عارف نام آور قرن نهم بزرگترین استاد سخن بعداز عهد حافظ و بنظر برخى از پژوهندگان خاتم شعراى بزرگ پارسى گوى است . (تاریخ ادبیات ج 4.347 خدمات متقابل .663). در شرح حال وى بجزاز منابعى که در شماره پیشین نوشته ایم . رک:[ جامى] کتابى مستقل در شرح حال و آثار وافکار عبدالرحمن جامى از على اصغر حکمت . تاریخ ادبیات درایران ج 4.347. سبک شناسى مرحوم بهار .223.3 14.

تذکراین نکته دراینجا مناسب است که برخى از نویسندگان از جمله مرحوم بهار (سبک شناسى ج 3.226). شرح فصوص جامى را همدان [نقدالنصوص] پنداشته اند.اما باید دانست که[ نقدالنصوص] که ممزوجى از عربى و فارسى است شرح کتاب دیگراز محیى الدین به نام[ نقش الفصوص] است جامى 33 سال پس از نگارش این کتاب دست به شرح[ فصوص الحکم] مى زند این شرح بزبان عربى است و دست کم دوبار به چاپ رسیده است . رک : مقدمه النصوص .25 و 42.15

16. عبدالغنى نابلسى که شرحش را[ جواهرالنصوص فى حل کلمات الفصوص] نام نهاده است ادیبى توانا عالمى آشنا به معارف الهى بوده است . رک : سلک الدرر فى اعیان القرن الثانى عشر ج 3.3041. هدیه العارفین ج 1.590.الاعلام ج 4.158. معجم المولفین ج 5.273271.

17.از عالمان و عارفان نامدار ترک است معروف به[ بالى خلیفه صوفى] . به دانشهاى گوناگون زمانش آگاهى داشت . رک : کشف الظنون ج 2.1261. هدیه العارفین ج 1.230. معجم المولفین ج 3.38. و بالاخره بایداز شرح[ مویدالدین الجندى] یاد کرد.این شرح رااستاد جلال الدین آشتیانى با تعلیق و تصحیح به چاپ رسانده اند. مویدالدین جندى یکى از بهترین شاگردان و مریدان صدرالدین قونیوى است که پس ازاستاد خوداز جمله بزرگترین شارحان اندیشه هاى ابن عربى نیز به شمار مى آید. (مقدمه[ شرح فصوص الحکم] مویدالدین .40). رک : محیى الدین ابن عربى .430.

18. مفتاح الغیب .این کتاب یکىاز آثار گرانقدر عرفان نظرى است . مفتاح الغیب را مى توان تبیین کننده اندیشه هاى محیى الدین عربى دانست . بحث مربوط به انسان کامل در این کتاب ازاهمیت ویژه اى برخورداراست .

19. صدرالدین قونیوى عارفى بزرگ و محققى توانمند بوده است . وى مباحثاتى با خواجه نصیرالدین طوسى داشته است . خواجه طوسى در پاسخ یکى از[ رساله هاى] صدرالدین وى رااینگونه ستوده است : صدرالمله والدین حجه الاسلام والمسلمین لسان الحقیقه برهان الطریقه ... (طرائق الحقائق ج 2.358).استاد شهید مرتضى مطهرى فرموده اند: قونوى بهترین شارح افکار واندیشه هاى محیى الدین است . شایداگراو نبود محیى الدین قابل درک نبود (خدمات متقابل .658). رک : طبقات الشافعیه ج 5.19.الاعلام زرکلى ج 6.254. ریحانه الادب ج 3.431 محیى الدین ابن عربى .424.

20.استاد آشتیانى فرموده اند: بر مفتاح الغیب دو شرح دیده ام یکى شرح عارف محقق حمزه فنارى حنفى که علاوه بر علوم باطنى در علوم ظاهرى نیز متبحر بوده و دیگر شرح عارف محقق[ شیخ سعدالدین فرغانى] معروف به شارح فرغانى که از شروح تحقیقى است و به طبع نرسیده است شرح او را براوایل مفتاح دیده ام . شرح مقدمه قیصرى .17. و نیز رک : کشف الظنون ج 2.1768. ش 19.

21. محمدابن حمزه فنارى از علماى کشور عثمانى است مردى جامع و محققى پراطلاع و ادیبى زبر دست بوده است . رک : بغیه الوعاه ج 1.97. روضات الجنات ج 8.113. شذرات الذهب ج 7.209. ریحانه الادب ج 4.354. خدمات متقابل .662.

22.از جمله : حواشى فیلسوف و عارف بزرگ مرحوم میرزا هاشم اشکورى که تهران همراه مصباح الانس چاپ سنگى شده است . (خدمات متقابل .662). و حواشى جمال العارفین و قدوه السالکین حضرت امام خمینى که مرحوم آیه الله فکور درباره آن فرموده اند: آقاى خمینى مطالبى را که بعنوان حاشیه بر کتاب مصباح الانس (که از متون اصیل کتب عرفان علمى است ) مرقوم فرموده اند درک بسیارى از آنها بر محققین فعلى مشکل و یا نامفهوم است . مجله (پاسداراسلام شماره 2.46).

23.موجز خلاصه فشرده[ قانون] ابن سیناست . که همیشه مورد توجه و مراجعه اطباء بوده است . بر موجز شرحهاى زیادى نوشته اند: (کشف الظنون ج 2.1899. لغت نامه دهخدا حرف الف .357.الذریعه ج 14.95).

24. على ابن ابى الحزم طبیب ماهر و دانشمندى صاحب نظر بود. در فلسفه حدیث ادبیات نیز تبحر داشته است .او را[ ابن سینا ثانى] دانسته اند.رک : کشف الظنون ج 2.1899. لغتنامه دهخدا حرف الف .357. طبقات الشافغیه ج 5.129. شذرات الذهب ج 5.401. ریحانه الادب ج 8.258 روضات الجنات ج 5.290. حسن المخاضره ج 1.542 معجم المولفین ج 7.58.

25. شرح ابن نفیس از مشهورترین شروح[ موجز]است . حاجى خلیفه آن را بهترین شرح[ موجز] دانسته است . (کشف الظنون ج 2.1900).

26. نفیس ابن عوض کرمانى ازمعروفترین پزشکان قرن نهم هجرى است رک : ریحانه الادب ج 6.122. هدیه العارفین ج 2.498.الذریعه ج 13.82.

27. محمدابن محمدآق سرائى طبیب محقق و عارف مدقق که در دانشهاى گوناگون اسلام آگاهیهاى گسترده اى داشت . رک : کشف الظنون ج 2.1900. الاعلام ج 7.270. هدیه العارفین ج 2.166. معجم المولفین ج 11.192. لغتنامه دهخدا حرف الف . 357. ریحانه الادب ج 1.58. 28. سدیدالدین کازرونى : طبیبى ماهر و عالمى بزرگ بود. شرح وى به نام[ المغنى] یکى از بهترین شرحهاى[ موجز]است .سدیدالدین در همین زمینه تالیفات دیگرى نیز دارد رک : کشف الظنون ج 2.1313 و 1900.ایضاح المکنون ج 2.46. معجم المولفین ج .169.4

[ اسباب] از جمله آثار گرانقدر طبى پزشکان اسلامى است . برهان الدین نفیس این عوض او را شرح کرده است . حاجى خلیفه مى گوید:ابن نفیس به نیکوئى از عهده شرح این کتاب بر آمده و با تحقیق دقیق مطالب و مشکلات آن را واضح نموده است .

30. محمدابن على سمرقندى ازاطباى مشهور و از عالمان برجسته معاصر با فخررازى بود رک : کشف الظنون ج 1.177. الاعلام زرکلى 7.169. هدیه العارفین ج 2.110. عیونه الانباء فى طبقات الاطباء تحقیق دکتر نزار رضا.472 معجم المولفین ج 11.287. ریحانه الادب ج 3.72. لغتنامه دهخدا حرف[ س[ .29 .625.

31. قانون ابن سینا در واقع دایره المعارف طب اسلامى بشمار مى رود. متن عربى این کتاب ابتداء در روم چاپ شده است و ترجمه هائى از آن به زبانهاى عبرى لاتینى اردوئى انگلیسى منتشر شده است . (حجه الحق ابو على سینا[ .(619 620 .قانون] از آغاز نگارش وانتشار آن به سبب اهمیت واعتبارى که در طب اسلامى دارد مورد توجه علماى اسلامى واقع شد و بهمین جهت شروح متعدد بر آن نگاشتند و آن را گاه مختصر کرده که چندین مختصر تنظیم شده و باز آن مختصرات را شرح کردند و یا حواشى متعدد بر آن نوشتند

( الذریعه ج 13.389 و ج 6.168. کشف الظنون ج 2.1311 لغتنامه دهخدا حرف الف .657 و نیز دف ق .121.)اینک برخى از مترجمان با همیارى گروهى از متخصصان مشغول ترجمه کامل وانتشار آن هستند که 2 جلد آن بهمت انتشارات[ سروش] چاپ و منتشر شده است . جشن نامه ابن سینا ج 1.101. فهرست نسخه هاى مصنفات ابن سینا.195189.

قطب الدین ابراهیم بن على مصرى . وى از بزرگترین شاگردان فخررازى بوده است . در آخر عمر در نیشابور توطن اختیار کرد و در آنجا به تدریس و تالیف مشغول گشت رک : عیون الانباء فى طبقات الاطباء.47. شذرات الذهب ج 5.423.احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى .167.

33. شرف الدین ایلاقى یکى از شاگردان برجسته ابن سینا بود [ الفصول الایلاقیه فى کلیات الطب] را براساس قانون بوعلى با گزینش از آن نوشته که کتابى قابل توجه است . براین کتاب شروحى نوشته اند کشف الظنون ج 2.1266. در شرح حال وى رک : صوان الحکمه .75. ریحانه الادب ج 1.311.الذریعه ج 2.509. طبقات الاطباء.459. . 32.

34. در منابع شرح حال فخررازى نگاه کنید به شماره پیشین مجله .25.

35. در منابع شرح حال قطب الدین شیرازى نگاه کنید به مدرک پیشین .32.

36. محمدابن محمود آملى محققى توانمند و عالمى بزرگ بود. تالیفات نیکوئى به جاى گذاشته است . رک : هدیه العارفین ج 2.159. مجالس المومنین ج 2.213.

37.امین الدوله بن یعقوب معروف به[ ابن قف] مسیحى طبیبى ماهر و عالمى ارجمند بوده است .از حکماى شام است و کتب زیادى در[ طب] تالیف کرده است رک : عیون الاتباء فى طبقات الاطباء.767. هدیه العارفین ج 2.545. معجم المولفین ج 3.16. لغتنامه دهخدا حرف الف .340. ریحانه الادب ج 7.235.

38.افضل الدین محمد بن ناماور عالمى است متبحر در طب منطق حکمت و فقه رک : شذرات الذهب ج 5.236. عیون الانباء.586. حسن المحاضره ج 1.312. معجم المولفین ج 12.73. هدیه العارفین ج 2.123. طبقات الشافعیه ج 5.43.

39. نجاه :این کتاب در حقیقت خلاصه فشرده[ شفا]است این کتاب به فرانسه ترجمه شده فخررازى بر آن شرح نوشته است (حجه الحق ابوعلى سینا.636) شروح دیگر را نگاه کنید به :الذریعه ج 24.56 ج 14.100.

40.فصول درباره فصول و شروح و دیگر کارهاى انجام شده پیرامون آن رک : کشف الظنون ج 2.1268.

41. بقراط طبیب نام آور و بزرگترین پزشک قدیم است وى در .460 قبل از میلاد متولد شده است . رک : عیون الانباء فى طبقات الاطباء.43. پزشکان نامى .27. لغتنامه دهخدا حرف ب : بخش دوم .186. تاریخ الحکماء.126. ترجمه . طبقات الاطباءابن جلجل .71 ترجمه .

42. عیون الانباء فى طبقات الاطباء.54 55 فهرست ابن ندیم .346.

43. عبدالرحمن ابن على معروف به ابن ابى صادق نیشابورى پزشکى فاضل آشنا به علوم معارف پژوهشگرى بلند پایه است . رک : عیون الانباء فى طبقات الاطباء.461. لغتنامه دهخدا حرف الف .218.