نوع مقاله : مقاله پژوهشی
امام صادق: لایلسع العاقل من ججر مرتین خردمنداز یک لانه دوبار گزیده نمى شود! 1
توجه به[ حرکت هاى اجتماعى] و پندآموزى از آن مورد نظر[ شریعت اسلامى] است .اندوختن تجربیات از گذر حوادث راهگشاى راه آینده بشمار مى رود.
امام على(ع) این حقیقت را چنین بیان نموده است :
لولاالتجارب عمیت المذاهب ..
بهره گیرى از تجربیات دواثر مشخص دارد: 1ایجاد مصونیت نسبت به تاثیر پذیرى از خدعه هاى مشابه :
من لم یجرب الامور خدع (امام على (ع) )
- کسى که حوادث و مسائل را ندیده و تجربه نکرده باشد فریب مى خورد. 2
2 آمادگى فکرى و روحى براى مقابله با مشکلات جدید:
من عرف الایام لم یغفل عن الاستعداد ( امام على[ ع] )
- آنکس که روزگار و حوادث آن را بشناسد از[ آمادگى] خویش غافل نباشند. 3
براى بهره گیرى از تجربیات [ سیستم مقایسه اى رخدادهاى اجتماعى] پیشنهاد شده است و به بیان زیباى امام على(ع):
استدل على مالم یکن بماقد کان فان الاموراشباه
حوادث گذشته را راهنماى حوادث آینده قرار ده . زیرا [رخدادها] مشابه یکدیگرند. 4
از میان حوادث اجتماعى جامعه ما نهضت مشروطیت نقش ویژه اى را بر عهده دارد. نزدیک بودن زمان حوادث آن به زمان حال و تاثیرات مشخص جنبش مشروطیت در رویدادهاى سده اخیر کشورمان ( از جنبه هاى فکرى سیاسى و ...) موجب مى شود که با دید عمیقترى به ابعاداین حرکت توجه شود.
ازاینرو بر آن شدیم که در آستانه انتخابات دومین مجلس شوراى اسلامى با دیدى اجمالى بر[ حوادث مجلس در دوران مشروطیت] نظرى افکنده تا تاانشاءالله در جهت سیرانتخاباتى مفید قرار گیرد.
زمینه نهضت مشروطیت
تحلیل خاستگاه و زمینه نهضت مشروطیت نیازمند بررسى گسترده اى است .امااین نکته را نمى توان انکار کرد که این نهضت با[ حمایت هاى مردمى] واستفاده از[ نفوذ رهبریت دینى و تلاش علماء شریعت] اوج گرفت . گرچه دراین میان[ اندیشه ههاى وارداتى] نضج مى گرفت و رهبریت مذهبى مشروطیت گاه و بیگاه رنگ باخته و بتحت تاثیر[ خودباختگى غربگرایان] قرار مى گرفت اما نمى توان حضور دیانت را به عنوان[ نقشى مستقل] نادیده گرفت . روح عدالتخواهى اسلامى نهضت ضد فساد واستبداد را پیش مى راندو در قالب در خواست[ مجلس عدلیه] خود را نشان مى داد. در تهران - مرکزاولیه جنبش مشروطه - شیخ فضل الله نورى طباطبائى بهبهانى پرچمداراین حرکت بشمار مى رفتند و پس ازافتتاح اولین دوره مجلس جنبش مشروطه در قالب یک[ نظام سیاسى] بر مسند قدرت نشست .
دراولین دوره مجلس نقش و نفوذ دیانت و حفاظت از مصالح ملت در شعاعى محدود جریان داشت . به گفته یکى از نویسندگان تاریخ مشروطیت [بدون تایید قبلى دو نفراز برجسته ترین مجتهدین یعنى سیدمحمد طباطبائى و سیدعبدالله بهبهانى هیچیک از مسائل مهم حل و فصل نمى شد]
این حضور عظیم دیانت در نهضت مشروطیت در یک واقعه تاریخى نمایان مى شود که ارمنى ها و یهودیان کسى را به وکالت انتخاب نکرده و دو سید (طباطبائى - بهبهانى ) را به نمایندگى برگزیدند. 6
دراین دوره از مجلس است که علیرغم همه مشکلات و نارسائیها چون : وجود منحرفان از دین واستبدادطلبان قاجارى در مجلس و دیکتاتورى مطلقه محمد علیشاه و ... مجلس به یک سرى ازاصلاحات - هر چند ناقص - دست مى یازید. واز مهمترین آنها رد قرضه ایران از دولتین انگلیس و روسیه اعتراض به قرارداد 1907 و تعدیل بوده مملکت را مى توان به حساب آورد... کمیسیون مالیه مجلس تمام کار هفت ماهه اش تقلیل و حذف مستمرى ها بود. 7
مجلس بعداز دوران استبداد صغیر:
بعد از به توپ بسته شدن مجلس و گذشت دوران پرطلاطم استبداد و ورود مشروطه خواهان به تهران مجلس[ دوره دوم] باز مى شود. دراین عصراست که مجاهدین[ روز شنبه] به حاکمیت مى رسند. 8اما رهبران مردمى دینى نهضت به فراموشى سپرده مى شوند. لکن هنوز چراغ مشروطیت نورافکنى خویش را گاه و بیگاه در مجلس و ... نشان مى داد. و دراین میان نقش [مدرس] به عنوان عضو قانونى نظارت مجتهدین بر مجلس و در دوره هاى بعد به عنوان وکیل مردم تهران نمایان مى شود
روزى وکلاى مجلس ازاصفهان براى شرکت دوم جلس دوم حرکت مى کردند دیده شد که سیدى ضعیف اسباب هاى ساده و مختصر خود را در گارى تک اسبه اى نهاده و خود هم بر آن مرکب ساده سوار شد و به طرف تهران براى .شرکت در مجلس حرکت کرد.این مرد عجیب[ سیدحسن مدرس] بود. 9
و چنین است که مجلس دوره دوم و چند دوره بعد به واسطه پاکمردانى چون مدرس و ... تطهیر مى شد. مجلس در دوره اولتیماتوم روس 10 را رد مى کند.اما تحت فشارایادى بیگانگان حدود سه سال تعطیل مى گردد.
مورگان شوستر در کتاب معروف خویش به نام[ اختناق ایران] جریان مجلس را در داولتیماتوم چنین نقل مى کند:
روزاول دسامبر قبل ازاینکه 48 ساعت اولتیماتوم روس پایان پذیرد دولت نظیر خود را در مجلس اظهار کرد همه منتظر مجلس بودند. صمصام السلطنه در آخرین لحظات از مجلس خواست تا به کابینه در جهت قبول اولتیماتوم اختیار بدهند. 76 نفر وکلاى حاضر در مجلس در سکوت فرو رفته بودند. یک عالم محترم اسلامى ایستاد و در موقعى که به سرعت مى گذشت گفت : شاید قسمت خداوند براین امر تعلق گرفته باشد که آزادى واستقلال ما به زوراز ما سلب شود ولى سزاوار نیست که ما خودمان به امضاا خود آن رااز دست داده و ترک کنیم .الفاظ و عبارات او ساده و مختصر بود ولى مثل اینکه پر و بال داشت . وکلاى دیگر بهمین ترتیب ازاو متابعت کردند و بالاخره راى عمومى گرفته شد واولتیماتوم روس رد شد11 .
مجلس و کودتاى رضاخان
با گذر زمان اوضاع نهضت مشروطیت اسفناکتر مى شد. مردم ازانقلاب بدور مانده و مایوس فرصت طلبان بر مسندها مشغول زد و بندهاى سیاسى بودند جریان کودتا نضج مى گرفت . و سرانجام رضاخان میر پنج به دست ایادى انگلیس رشد مى کند. مقام فرماندهى قزاق وزارت جنگ ریاست وزراء فرماندهى کل قوا و... را دراختیار مى گیرد. دراین میان مجلس نیز تحت تاثیر سیاست هاى خارجى رنگ مى باخت . معروف است وقتى بعضى از نمایندگان منتخب دولت حاضر نمى شدند بر بعضى لوائح راى بدهند وزیر پیشنهاد کننده مى گفت این لائحه با نظر رئیس دولت (رضاخان ) تنظیم شده و آنگاه فورى تصویب مى شد. 712 با خلع سلطن قاجار و تفویض !! آن به رضاخان - در دوره پنجم مجلس - مجالس مشروطیت چیزى جز تشریفات نبود و گویا رسم براین بوده است که نمایندگان منتخب دولت روزهاى دوشنبه به پیشگاه ملوکانه شرفیاب شده اعلیحضرت (رضاخان )اشاره اى کنند وآنان اطاعت کنند!!
تقریبا تنها فریاداعتراضى که از مجلس دوره ششم بر مى خاست از مدرس بود
اما تحمل وى را هم نیاوردند و در دوره هفتم انتصابش نکردند!
گویند که یکى از محارم شاه بعدازانتخابات پیش وى آمد که شاه گفته چون در تهران انتخاب نشدید کاندیداى یکى از شهرستانها بشوید تا دستور دهم که انتخاب شوید!! مدرس با نهایت تندى گفت : به سردار سپه بگواگر مردى مردم را آزاد بگذار تا ببینى من از چند شهرانتخاب مى شوم والا مجلسى که بدستور تو من نماینده اش گردم باید درش را لجن گرفت . 14
البته این شهامت هاابراز شجاعت ها برایش - به ظاهر - گران تمام مى شود. ولى وى را چه باک که دل را به وظیفه بسته بود نه به آخور!! آنگونه که حتى یاران نزدیکش چنین کردند.
عوامل انحراف در جنبش مشروطیت :
دور شدن علما از صحنه سیاست
گفته شد که علما و طلاب در پیدایش نهضت و بسیج توده ها تلاشى اساسى از خود نشان دادند. علماى نجف به زعامت (آخوند خراسانى شیخ عبدالله مازندرانى حاج میرزاحسین میرزاخلیل ) تهران (نورى طباطبائى بهبهائى )اصفهانى (حاج آفا نورالله آقا نجفى و...) تبریز (چون ثقه الاسلام تبریزى شیخ على اصغر لیلاوى شیخ محمد خیابانى و...) و سائر علماء در شهرستانهاى دیگر همت خویش را در پیشبرد مشروطیت گماردند.اما آنگاه که درخت مشروطیت به بار نشست باغبانان آن یا به چند دستگى پرداخته و یا به کار[ حوزه اى] خویش مشغول گشته واز پاسدارى دستاوردهاى مشروطیت غافل ماندند.اصل دوم متمم قانون اساسى - که محصول تلاش پیگیر شیخ فضل الله نورى بشمار مى رفت . و نظارت 5 مجتهد را بر مصوبات مجلس شرط مى کرد به فراموشى سپرده مى شود. فقط در [دوره دوم] مدرس بااین عنوان در مجلس شرکت مى کند. هر چنداز اختیارات قانونى خود بى بهره است .
بى توجهى و غفلت حوزه هاى علمیه نسبت به دستاوردهاى نهضت مشروطیت به جاى برخورد فعال باانحرافات آن - موجب شد که مجلس وسیله ترکتازى هاى دسته بندى هاى وابسته به قدرت هاى خارجى قرار گیرد. و در این میان با کنار کشیدن علمااز میدان سیاست توده هاى مردم نیزاز بسیج شدن در[ مواقع حساس] و حضور در صحنه بى بهره بمانند. و در نتیجه در مواجه با پدیده شومى چون رضاخان مدرس و یارانش از حمایت فعال علماء و مردم برخوردار نشده و کودتاگر بیسواد به پشتیبانى قدرت هاى خارجى و و یارى اراذل واوباش به قدرت مى رسد .
. 2 سستى گرفتن حمایت مردم :
نقش مردم در[ جنبش ها]انکار ناپذیراست .این حمایت گسترده مردمى درابتداء نهضت مشروطیت با شعاع وسیعى خود را نشان مى داد. مثلا دراولین دوره انتخابات از بین وکلاى تهران که 60 نفر بودند 32 نفر آنها به عنوان نمایندگان اقشار پائین شهرى واصناف به مجلس راه یافتند و در مجموع 26 درصد کرسى هاى مجلس متعلق به اصناف بود. 15 گر چه به سبب ناواردى واطلاع نداشتن کامل از بند و بست هاى سیاسى برخى ازاینان جذب جریانات مى شدند واز حالت انفعالى برخوردار بودند اما در عین حال طپش انقلاب را - در محدوده اى بهمراه داشته و حضور مردم را در مجلس مى رساند.
در جریان طرح استقراض از دولتین انگلیس و روسیه مردم به مخالفت همه جانبه بااین امر پرداختند. و در[ تبریز] نمایندگان انجمن ایالتى به اتفاق[ ستارخان] پیشنهاد دادند که اگر دولت از خود کشور وام بخواهد آذربایجان سهم بزرگى را خواهد پرداخت . 16
اوج این جنبش مردمى را در دوران[ استبداد صغیر] در تبریز و دیگر شهرها مى توان یافت لا دورانى که به اعتراف کسروى :
[ از شگفتى هاى تاریخ مشروطه است که چون محمدعلى میرزا مجلس را برانداخت و مشروطه خواهان و سردستگان هر کجا بودند گریختند و یا بخاموشى گرائیدند ناگهان از میان توده یک ستارخان بیسواد بزرگشده بیابان بپابرخاسته با جان بکوشش پرداخت واز هر گوشه صدها مردان از میان توده بیارى او شتافتند و جانبازانه زبر درفش او گرد آمدند... کشیدن و بى تفاوتى معتمدان ملت ( علما)از جنبش و ... زمینه هاى حمایت مردمى را سست کرده و راه را براى کودتاچیان انگلیسى باز کرد. سیزده ماه رشته کارها در دست این برخاستگان از میان توده انبوه بود که هم ریشه خودکامگى را کنده بار دیگر مشروطه را به ایران برگردانیدند و هم با سیاست همسایگان بر آمدند. ولى همینکه محمد على میرزا برفتند و بار دیگر وزیران و بزرگان و دانشمندان واینگونه برجستگان !!! بمیان افتادند و رشته کارها را به دست گرفتند در سایه خودخواهى و ناشایستگى و دغلکارى نه تنها کارى از پیش نبرده شور را دچار آشفتگى گردانیدند... 17ْ
واین چنین است که حمایت مردم رو به افول مى نهد. عکس العمل مسندنشینان نهضت اطلاع نداشتن از حوادث پشت پرده جهت آمادگى و مقابله با آن کنار کشیدن و بى تفاوتی معتمدان ملت (علما) از جنبش و... زمینه هاى حمایت مردمى را سست کرده و راه را براى کودتاچیان انگلیسى باز کرد.
3- رخنه فرصت طلبان :
خوشه چینى از ثمرات انقلاب مخصوص[ مجموعه جامعه و مردم] است و پدران انقلاب حافظان آن براى مردم .اما در بسیارى از جنبش هاى مردمى فرصت طلبان پس از پیروزى نهضت دستاوردهاى آن را درانحصار خویش در آوردند. و جنبش مشروطیت چنین حادثه اى را پشت سرگذرانده است . به گفته یکى از مولفین تاریخ مشروطیت[ آقازاده ها و گل هاى سرسبد باغشاه] دوباره مجلل تراز پیش زندگى مى کنند ولى مجاهدان که در راه رژیم مشروطیت فداکارى کرده بودند و شاه رااز تخت پائین کشیده بودند به نان شب محتاج مانده و مورداعتناء نبودند. 18
در چنین زمانى است که[ سرداراسعد] و[ سپهدار] فرماندهان فتح تهران و سرسپردگان دولتین انگلیس و روسیه [ فعال مایشاء] شده اند.
شیخ فضل الله نورى به دار آویخته مى شود.اما براى محمد علیشاه مقررى قابل توجهى (در حدود صد هزار تومان در سال ) تعیین مى شود. 19
ستارخان و باقرخان از تبریز تبعید مى شوند 20 و ظاهرا به تهران فراخوانده مى شوند اما حضور آنان در تهران نیز خوشایند فاتحین و مسندنشینان تهران نیست !! سعى در تبعید محترمانه آنان به نجف مى شود!!! 21 و خلاصه به گفته یکى از فرصت طلبان روشنفکرماب : حالا که جنگ خاتمه یافته باید کارى کرد که این روساى مجاهدان از قبیل سردار (ستارخان ) و سالار (باقرخان )از بین بروند و سپس قرایشان را امامزاده کرد!! 22اما شمشیر[ لیاخوف] - فرمانده هجوم قزاق به مجلس توسط سرداراسعد به کمرش بسته شد و دو مرتبه فرمانده قزاق ها شد و امنیت شهرها بدست وى سپرده مى شود!!! 23ق
مجلس در دوران مشروطیت - در جنبه هاى فکرى از ضعف هاى متعددى برخوردار بود. البته این ضعف ها در تمام دوره هاى مجلس یکسان نبود اما وجود داشت - واجمالا مى توان مواردى را ذکر کرد: 1 سرسپردگى به دولت هاى خارجى . در بسیارى موارد سیاست هاى خارجى انگلیس روسیه و بعدا آمریکا بر شکل راى وابستگان آنان در مجلس اثر مى گذشت . مسئله انتخاب[ رضاخان] به سلطنت نمونه بارزى دراین جهت به شمار مى رود. 4
2 منافع طبقاتى : بسیارى از شاهزادگان و ملاکین و نمایندگان طوایف وایلات در تصویب لوائح در مجلس دراندیشه محکم کردن منافع و بدست آوردن منافع جدید براى پایگاههاى انتخابى خود بودند.این امر موجب مى شد که مصالح عمومى جامعه قربانى مصالح طبقاتى نمایندگان گردد.
3 منافع فردى : در بسیارى از موارد مصالح نماینده و پر کردن جیب خویش از[ خزانه کشور] همت عمده وى در دوران نمایندگى بود. رشوه خوارى نمایندگان مجلس امرى معمول و متعارف بشمار مى رفت . ذکراین واقعه خالى از لطف نیست که[ قرار داد نفت شمال] به یک شرکت آمریکائى به این جهت رد مى شود که نمایندگان مجلس ازاین قرارداد سهمى براى خود مشاهده نمى کنند. واین علت را برخى از نمایندگان تصریح کرده بودند.24
4 برخوردار نبودن ازاندیشه مستقل : برخى از نمایندگان در مجلس هاى دوران هاى مشروطیت بودند که نمى توان اتهام وابستگى خارجى و یا پیروزى تام از مصالح طبقاتى فردى را به آنان نسبت داد.اما به واسطه نداشتن اندیشه مستقل جذب بازى هاى سیاسى بین المللى شده و آتش بیاران ناآگاه سیاست خارجى شدند. کسانى که سکوى پرش[ دیکتاتورى رضا خانى] بودند اما خود طعمه آن دیکتاتورى شدند.
و در نهایت کلام :
چنین شد که مشروطیت در سیر نزولى تاریخى خویش با شعار [عدالت خواهى و مجلس عدلیه] آغاز کرد اما به توجیه گر دیکتاتورى مرئى بیست ساله و[ دیکتاتورى مرئى و نامرئى سى واندى ساله] مبدل شد!!
براى شکستن استبداد فریاد کشیده شد اما خود کانالى براى استبداد گردید.
براى از بین بردن دزدها و چپاولگران به وجود آمد اما در نهایت ارث دزدى ها به یک دزد رسید!!
و بالاخره به گفته مدرس: ما تخم کبوتر کبوتر گذاشتیم کلاغ پر گرفت !!! 25
واینک گر چه پر تو نهضت اسلامى مان در داخل و خارج کشور نورافشانى مى کند و رهبر و مرادمان پیامبر گونه امت را به پیش مى راند!!
گرچه اوج حماسه ها و موج ایثار مردم شهیدپرورمان حمایت و نصر کامل الهى را نویدمان مى دهد!
گر چه تلاش پیگیر دراولین دوره مجلس بارقه هاى امید را در[ دل هاى پرامیدمان] زنده تر مى دارد!
گر چه[ دولت مکتبى] با تمام توان خود در صدد رفع نابسامانیها گام بر مى دارد!
گر چه ...
اما نبایستى خطرات احتمالى - هر چند دور - رااز نظر دور داشت . بایستى به اتکاء تجربه ها و تعمق در حوادث انقلاب را مصونیت بخشید و با توکل بر حضرت احدیت امید مستضعفان جهان را بارور ساخت . انشاءالله
)