الجمل

لسیّد العترة فى حرب البصرة

لأبى عبدالله محمّد بن النعمان العکبرى

البغدادى الشیخ المفید تحقیق : سید على

میر شریفى دفتر تبلیغات اسلامى

600 صفحه .
از حوادث مهم تاریخى که از دیر باز از سوى اهل نظر به بوته نقد و بررسى گذارده شده جنگ جمل است که در ناحیه بصره بین دو لشکر یکى به رهبرى على (ع ) امام مسلمین و دیگرى به رهبرى گروه ناکثین : طلحه زبیر و عایشه به وقوع پیوست .

مسلّم است شورش علیه امام عادل و برگزیدهء مردم خلاف شرع مبین است و شورشگر محارب و مهدور الدم و مسلمانان لازم که از چنین فرد یا گروهى اعلام برائت کنند.

امّا على رغم این حکم صریح دیده مى شود در جریان ناکثین برخى از اهل نظر و مورّخان راه دیگر پیموده اند و در نوشته هایى که عرضه کرده اند چهرهء واقعى این ناراستان را ننمایانده اند و براى بسیارى این حادثه مهم تاریخ اسلام را مشتبه ساخته اند. در چنین حال و هوایى شیخ مفید دست به کارى مى شود و از لابه لاى متون حقایق را بیرون مى کشد و بااستدلالات قوى چهرهء ناراست کرداران را مى شناساند.

کتاب وى در دو بخش تنظیم شده بدین شرح :

بخش اوّل : بیان آراى متکلّمان اسلامى در جنگ جمل اثبات حقانیّت دیدگاه شیعه در انحراف ناکثین بررسى آراى حشویه معتزله خوارج و شیعه در این موضوع بیعت مردم با على (ع ) سرباز زنندگان از بیعت با وى مباحثى در واداشتن مردم به اکراه بر بیعت با ابابکر بیعت مردم علیه عثمانى و قیام علیه وى و پاسخ به اشکالاتى که به على (ع ) شده بخش پایانى این بخش را تشکیل مى دهد.

بخش دوم : حوادث تاریخى جنگ جمل از آغاز تا فرجام گزارش شده است . در خاتمه از سبب کینه ورزى عایشه نسبت به على (ع ) سخن مى رود.
این کتاب نخستین بار به همّت محمد کاظم کتبى در مطبعهء حیدریّهء نجف اشرف چاپ شده که بسیار اشتباه دارد. این اشتباهات موجب گردیده که آقاى سید على میر شریفى به مناسبت هزار مین سال رحلت شیخ مفید به تحقیق و تصحیح این کتاب پر ارزش همت گمارد. اساس تصحیح و تحقیق وى نسخهء چاپى و دونسخه خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى مى باشد.

تصحیح تخریج ترجمهء رجال و اعلام کتاب تشریح و تبیین کلمات مشکل نقل مصادر اقوال و نظرات عنوان گذارى مطالب و... کارنامهء تحقیقى محقق محترم را تشکیل مى دهد.

وى براى سامان دادن به این کار سترگ علاوه بر تجربیات شخصى و بهره ورى از منابع گونه گون از محضر برخى اساتید براى حلّ مشکلات بهره جسته است .

کتاب با فهرستهاى گونه گون چاپى زیبا و در خور و... در ایّام مبارک برگزارى کنگرهء بزرگداشت شیخ مفید در قم زیب قفسه ء کتابفروشیها شد و در دسترس اهل نظر قرار گرفت .

براى محقق محترم در به کمال رساندن چنین تحقیقاتى از خداوند بزرگ خواهان توفیقیم .

اینک چند نکته را متذکر مى شویم به امید آن که مفید افتد:

1 بنابر تحقیق ابو رافع فرزندى داشته به نام : عبید الله این که در جاى جاى کتاب < الجمل > آمده < عبدالله بن ابو رافع > در استنساخ اشتباه رخ داده و نسخه برداران به جاى < عبید الله > نوشته اند: < عبد الله > که به خاطر شباهت این دو اسم بعیدنمى نماد که چنین اشتباهى رخ نموده باشد. ممکناست سر منشأ اشتباه کتب عامه باشند که در ضبط به خطا رفته اند. امّا در کتب رجالى شیعه از جمله : رجال نجاشى 6 اعیان الشیعه ج 2 88 درست ضبط شده و براى ابو رافع فرزندى به نام عبدالله ذکر نکرده اند. بایسته بود محقّق محترم در ترجمه عبد الله ذکر نکرده اند. بایسته بود محقّق محترم در ترجمه عبد الله بن ابى رافع صفحهء 48و در متن صفحه 232 به این مطلب اشارت و این اشتباه را اصطلاح مى کردند.

3 در صفحه 232 واژهء < جند > به فتح جیم < جند > به ضم جیم ضبط شده که اشتباه است < و کان یعلى بن منیه التمیمى حلیف بنى نوفل عاملاً لعثمان على الجند > .

یعلى بن منیة کارگزار عثمان در ( منطقهء ) جند بود.

محقق محترم پنداشته < جند > به ضم جیم و به معناى لشکر مى باشد. از این روى به ضم جیم ضبط کرده است این احتمال که منظور وى مکان بوده و اشتباه رخ داده در ضبط درست نیست ; زیرا امکنه که در متن نامى
از آنها برده شده محقق در پاورقى توضیح داده است . بدین جهت اگر منظور وى مکان بود حتماً توضیح مى داد آن هم چنین مکان ناشناخته اى . درفهرست اماکن نیز < جند > ذکر نشده است .

منطقهء یمن داراى سه ایالت بوده به نامهاى : صنعاء جند و حضرموت . رسول خدا(ص ) و پس از رحلت ایشان خلفاء به این منطقه اهمیّت ویژه اى مى داده اند و معمولاً در این ایالات سه گانه کار گزارانى مى گمارده اند.

ازطرف پیامبر (ص ) معاذبن جبل به منطقه < جند > مى رود و به نمایندگى از آن حضرت به حلّ و فصل امور مى پردازد. در دوران اقامت خویش مسجدى مى سازد که به نام وى خوانده شده است : < معجم البلدان ج 2 169; تاج العروس ج 7524

همچنین از طرف آن حضرت على (ع ) به صنعاء مى رود و به حلّ و فصل امور مى پردازد و مردمان را با معارف اسلامى آشنا مى سازد. از سوى عثمان عبد الله بن ابى ربیعه به آن ناحیه مى رود و در صنعا یکى از سه ایالت بزرگ یمن مستقر مى شود.

طبق نقل شیخ مفید ( الجمل 231) وى از جمله کسانى است که به کمک ناکثین بر مى خیزد.

از سوى وى حبیب بن منتجب مأموریت مى یابد که به حضر موت برود وکار مردمان آن سامان را سامان دهد. وى را على بن ابى طالب (ع ) نیز وقتى به خلافت مى رسد در مقام خود ابقاء مى کند. بنابراین باقى ماند یکى از سه ایالت یمن به نام جند که طبق این نقل :

< و کان یعلى بن منیة التمیمى حلیف بنى نوفل عاملاً لعثمان على الجند.> .

یعلى بن منیة به عنوان کارگزار عثمان در آن ناحیه (جند) گمارده مى شود.

جند پنجاه و اندى فرسخ از یمن فاصله داشته وبنا به گفته یاقوت حموى <جند> بزرگترین ایالت یمن بوده و حضرموت کوچکترین آن .

این بى توجهّى به مناطق سه گانهء یمن باعث تحلیلهاى نادرستى شده است .

در کتاب فروغ ابدیت ج 2 453 در بررسى علت اعزام على (ع ) به یمن مى خوانیم .

< گویا معاذ به احاطه اى که به کتاب و سنّت داشت با این حال به سؤالى که از وى دربارهء حقوق شوهر بر همسر پرسیده بودند جواب کافى نداده بود. از این جهت پیامبر تصمیم گرفت شاگرد ممتاز مکتب خود امیر مؤمنان را روانهء یمن سازد تا در پرتو تبلیغات پى گیر و بیانات مستدل ... نفوذ اسلام گسترش یابد. > این تحلیل اشتباه در انگیزهء اعزام على (ع ) به یمن از فروغ ابدیت به کتابهاى دیگر سرایت کرده از جمله کتاب : < سیرقضاوت در ادوار مختلف تاریخ > نوشته على حجّتى کرمانى 448 در این تحلیل یمن که نام کل منطقه : صنعا حضرموت وجند بوده به عنوان شهر فرض شده و بر اساس آن نتیجه گیرى شده که اعزام على (ع ) با اعزام معاذ به یمن سازگار نیست

پس معاذ به یمن سازگار نیست پس معاذ ناتوان بوده لذا پیامبر(ص ) على (ع ) را به آن منطقه اعزام داشته است . ولى طبق شواهد تاریخى منطقهء مأموریت داشته اند علاوه در روایتى که مربوط به اعزام امیر المؤمنین به یمن است به هیچ وجه به ناتوانى وعزل معاذ اشاره نشده بلکه نوشته اند:

< معاذ در هنگام رحلت پیامبر (ص ) در جند بوده است > .

اسد الغابه ج 5 195 دربارهء اعزام حضرت امیر(ع ) به منطقه یمن نوشته اند:

< مدتى که از مأموریت خالد بن ولید نمایندهء اعزامى پیامبر به یمن گذشته بود پیامبر (ص ) على را اعزام کرد و مردم همدان به دست وى ایمان آوردند. >

بحار الانوار ج 21 36به بعد اعیان الشیعه ج 141

در تراتیب الاداریه کتّانى آمده :

< پیامبر(ص ) خالد بن ولید را بر صنعا و معاذبن جبل را بر جند گمارد.>

دراسات فى ولایة الفقیه ج 2 131 به نقل التراتیب الاداریه ج 1 245

بنابراین على (ع ) به جاى خالد به صنعا اعزام شده است .

در سیره ابن هشام مى خوانیم :

< پیامبر(ص ) امراء و عمال صدقات را به مناطق مختلف فرستاد از جمله مهاجرین امیه را به صنعا و زیاد بن لبید را به ضرموت و على بن ابى طالب را به نجران . >

سیرهء ابن هشام ج 4 246 روشن شد که پیامبر(ص ) به سه ایالت یمن نماینده اعزام داشته و طبق شواهد تاریخى اعزام على (ع ) در دو مرحله انجام گرفته :یک مرتبه به صنعا و مرتبه دیگر براى جمع آورى صدقات به نجران . پس به هیچ وجه آن حضرت به منطقه مأموریت معاذ بن جبل اعزام نشده است .

والسلام