تاریخ

تحقیق در تاریخ اسلام و شناخت تحلیلى و درست آن و سپس ارائه آن از وظایف عالمان متعهد است; چرا که موضع گیرى درست و بجا شناخت صحیح مسائل و امور تا حدود زیادى متوقف است بر شناخت وقایع و حوادث صدر اسلام. و نیز شناخت چهره ها در آن ایام و علل آنچه در آن روزگار رُخ داده است در روشن بینى و شناخت بسیارى از مسائل تأثیرى بسزا دارند.

شیخ مفید به این مهم پرداخته است منتهى با چهار ویژگى:

1 . تحلیل تاریخ.

2 . مراجعه به منابع اصیل.

3 . پژوهش و انصاف.

4 . صداقت وسعه صدر.

* تحلیل تاریخ: شیخ مفید در قرن چهارم براى شناخت تاریخ عقل را به کار گرفت و روایات تاریخى را نقادانه بررسى کرده.

شیخ مفید بر این باور است که تاریخى سودمند است و عبرت انگیز که افزون بر نقل حوادث علل و نتائج آن نمایانده شود. او از نخستین کسانى است که به جاى نقل حوادث به تحلیل آن نیز پرداخته است.
* مراجعه به منابع اصیل. شیخ مفید درنگارش تاریخ از منابع اصیل و کهن بهره مى گیرد. او منابع اطلاع از تاریخ اسلام را منحصر به کتب تاریخ اصطلاحى نمى داند و براى نگاشتن تاریخى مستند مراجعه به منابع دیگرى را لازم مى داندکه یکى از مهمترین آنها کتب حدیث است. او با تسلّطى که بر احادیث فریقین داشته در نگارش تاریخ به کتب حدیث بویژه منابع حدیثى اهل تسنّن مراجعه کرده و پس جدا کردن سره از ناسره از آنها بهره برده است.

* پژوهش و انصاف. مورّخ باید پژوهش و انصاف را در ثبت وقایع تاریخى وتحلیل آن قرین یکدیگر سازد و از غرض ورزى و اعمال تعصب دورى گزیند. متاسفانه بسیارى از تاریخ نگاران بویژه آنان که درباره فرق و مذاهب اسلامى و وقایع مربوط به آن سخن گفته اند این مهمّ را مراعات نکرده اند و به گفته شلتوت:

(بیشتر آنان تحت تأثیر روح پلید تعصّب بوده اند و تنها از یک زاویه به مخالفان خویش مى نگریسته اند. و مطالب و سخنانى را که باعقاید ومذهب خودشان سازگار است نقل مى کنند و با اشاره یا با نقل ناقص سخن دیگران به بطلان آن حکم مى کنند.)

الامام الصادق والمذاهب الاربعه ج319/6 ـ 392.

شیخ مفید در این زمینه نیز نمونه است. او از هرگونه مغالطه و دورغ پردازى اعمال تعصب وغرض ورزى دورى جسته است و براساس گفته قرآن کریم:

(لایجر منکم شنأن قوم الاّ تعدلوا)
مائده آیه 8
با مراجعه به مدارک و مآخذ فریقین گفتار و دیدگاههاى گوناگون آنان را نقل مى کند و سپس منصفانه و با رعایت آداب نقد و تحلیل به بررسى و سپس داورى مى پردازد.

* صداقت و سعه صدر در نقل وقایع تاریخى. قرآن کریم سخنان مخالفان پیامبراسلام(ص) را در صدر اسلام نقل مى کند و بدان پاسخ مى د هد و در برابر منطق آنان که منطق سانسور بود (لا تسمعوا لهذا القرآن... فصلّت آیه 26) به مسلمانان سفارش مى کند که گفتار آنان را بشنوند ونیکوترین آن را انتخاب کنند. الزمر آیه 18. شیخ مفید با تاسّى به قرآن پرواندرد که گفتارمخالفان انتشار یابد. خود سخنان آنان را با صداقت و امانت کامل و بدون دخل
و تصرف نقل مى کند. حتّى از نقل سخنان توهین آمیز برخى از چهره هاى صدر اسلام همانند: عبداللّه زبیر و عایشه و... به على(ع) ابائى ندارد.

مفید با این ویژگیها و جز اینها آثارى گرانبها و ارزشمند درتاریخ اسلام از خود به یادگار گذاشت که نمونه اى از آن را در ذیل معرفى مى کنیم.

الارشاد فی معرفة حجج اللّه على العباد
شیخ طوسى نجاشى ابن شهر آشوب و دیگران این کتاب را از تألیفات شیخ مفید شمرده اند.فؤاد سزگین یازده نسخه خطّى از این کتاب را معرفى کرده است. این اثر چندین مرتبه در نجف و تهران چاپ شده است. یکى از مدارک علاّمه مجلسى در تألیف بحارالانوار است

این اثر را مولى محمّد مسیح کاشانى ترجمه کرده و به نام: تحفه سلیمانیه در 1303 هجرى ق. در ایران به چاپ رسیده است. ترجمه دیگرى از آن که اکنون در دسترس است به خامه آقاى رسولى محلاتى صورت گرفته و انتشارات علمیه اسلامیه تهران آن را چاپ و منتشر کرده است. آقاى رسولى در ترجمه این اثر از دو نسخه چاپى و کتابهاى حدیث تاریخ و تفسیر از قبیل: اصول کافى بحار الانوار مجمع البیان و سیره ابن هشام استفاده کرده است.

مترجم ابواب و فصول و همچنین روایات را شماره گذارى کرده است. این کار کمک خوبى است براى تنظیم فهرست و سهولت ارجاع مطالب به آن. هرکجا متن حدیث و یا عبارت مؤلف مجمل بوده توضیحاتى آورده است و براى آن که با متن ترجمه کتاب اشتباه نشود آن را در میان پرانتز قرار داده و یا با واژه (توضیح) و (شرح) در ذیل حدیث آورده است.

اهمیت این اثر
شناخت دقیق زندگانى ائمه معصومین(ع) و چگونگى رفتار آنان در ابعاد گوناگون براى امت اسلامى سودمند و راهگشاست. بر این اساس کتاب یاد شده که از قدیمى ترین مآخذ مستقل در شرح حال امامان مى باشد در خور توجّه است.

این اثر علاوه بر این که در تاریخ جایگاه بلندى دارد کتاب کلامى نیز به شمار مى آید. زیرا در آن امامت امامان شیعه به بهترین وجه اثبات شده است بنابراین
ارشاد براى مورخان دقیق و بى پیرایه است و براى جستجوگران عقائد سرچشمه اى است زلال و گوارا..

انگیزه تألیف و محتواى کتاب
این کتاب به درخواست. شخصى که نام او روشن نیست. تألیف شده است. شیخ مفید در مقدّمه این کتاب پرارزش مى نویسد:

(با آرزوى توفیق و یارى از خداوند آنچه را درخواست کرده بودى از نامهاى امامان(ع) و مدّت زندگانى شهادت فرزندان و بخشى اززندگانى آنان که سبب آگاهى بر احوالات آنان است در این کتاب آورده ام تا درباره آنان شناخت کامل پیدا کرده و اظهار نظرها و عقائد گوناگونى که درباره آنان شده است روشن گردد و مطالب شبهه ناک از حقائق جدا گردد. تا همانند انسانهاى با انصاف و دیندار در این باره برگفتار حقّ و درست تکیه کنى. من به یارى خدا به درخواست تو پاسخ مثبت داده و چنانکه خواسته اى ایجاز و اختصار را نیز مراعات خواهم کرد.)

این کتاب داراى دو بخش است. بخش نخست آن که حدود نصف کتاب را در بر گرفته درباره زندگانى على(ع) است شیخ مفید در ابتداء به اختصار به فضائل على (ع) فضائلى که مورد اتفاق فریقین است اشاره مى کند. و پس از آن حوادث پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) و اختلاف مردم را در جانشینى آن حضرت نقل مى کند. به عقیده شیعه و امامت على(ع) با استناد به روایات مشهور و مورد پذیرش فریقین اشاره مى کند. و تفصیل ادّله را به دیگر نوشته هایش احاله مى دهد.

در نخستین فصل از این باب زندگانى سى ساله على(ع) را پس از پیامبر(ص) به دو دوره تقسیم مى کند:

1 . بیست و چهار سال و شش ماه از عمر شریفش را در دوره حکومت خلفاء ثلاثه سپرى کرده است.

2 . پنج سال و شش ماه دیگر را که در رأس حکومت اسلامى قرار گرفت گرفتار جنگ با ناکثین قاسطین و مارقین شد.

در فصلهاى دیگر این باب به تاریخ شهادت پیش گوییهایى که آن حضرت درباره شهادت خویش داشته و کیفیت شهادت و کیفیت دفن آن حضرت اشاره شده است. درباب دوّم از این بخش برخى از
فضائل و مناقب على(ع) شرکت آن حضرت در جنگهاى مختلف قضاوتهاى شگفت انگیز ایشان در زمان خلفاى ثلاثه و در زمان حکومت ظاهرى ایشان آمده است.

در باب سوّم از این بخش به سخنان حکمت آمیز آن حضرت در مسائل گوناگون: اعتقادى سیاسى اخلاقى و... و برخى از وقایع و حوادث تاریخى همچون: پیمان شکنى طلحه و زبیر جنگ جمل و حوادث و مسائل مربوط به آن جنگ صفّین و مسائل مربوط به آن و... و برخى از مطالب غیبیّه و مطالب بسیارى دیگر که حتى فهرست آن در این مقال نمى گنجد آمده است. در بخش دوّم این کتاب درباره زندگانى دیگر امامان(ع) به اختصار بحث شده است. از صفحه 1 ـ 24 به شرح زندگانى امام حسن مجتبى (ع) اختصاص دارد.

شیخ مفید در این صفحات تاریخ ولادت دلائل امامت مدّت امامت شهادت محل دفن تعداد فرزندان و برخى از روایات مأثوره از آن حضرت را آورده است.

از صفحه 24 ـ 138 به شرح زندگانى امام حسین (ع) و حوادث کربلا اختصاص یافته است. این بخش به استثناى بخش مربوط به زندگانى على(ع) از مفصّل ترین بخشهاى کتاب است. این بخش از مهمترین منابع مهم و معتبر حماسه حسینى است. مطالب این بخش; بدین شرح اند:

دلائل امامت آن حضرت داستان فوت معاویه ارسال نامه از طرف کوفیان به آن حضرت و پاسخ وى خروج از مدینه ورود به مکّه آمدن عبیداللّه بن زیاد به کوفه کشته شدن هانى و مسلم حرکت امام از مکّه به سوى عراق گرفتارى قیس بن مسهر صیداوى خبر شهادت مسلم بن عقیل به امام(ع) و سپس ماجراهاى تاسوعا و عاشوراء.

از صفحه 138 تا 155 زندگانى امام زین العابدین(ع).

از صفحه 155 تا 173 زندگانى امام محمّد باقر(ع).

از صفحه 173 تا 207 زندگانى امام جعفر صادق(ع).

از صفحه 207 تا 238 زندگانى امام موسى بن جعفر(ع).

از صفحه 238 تا 260 زندگانى امام رضا(ع).

از صفحه 260 تا 284 زندگانى امام جواد(ع).
از صفحه 284 تا 296 زندگانى امام هادى(ع).

از صفحه 296 تا 321 زندگانى امام حسن عسگرى(ع).

چون بناى ما بر معرفى اجمالى است و عناوینى که مى توانست در معرفى زندگانى این امامان(ع) بیاید تا حدودى مشابه عناوینى بود که در شرح زندگانى امام حسن مجتبى(ع) آمد از تکرار آن صرف نظر کردیم. بخش آخر کتاب را نیز که درباره امام دوازدهم(ع) و غیبت آن حضرت است در بخش غیبت امام دوازدهم(ع) معرفى کردیم.

الجمل او النصره فى حرب البصره
شیخ طوسى و نجاشى در موضوع نبرد جمل سه کتاب از مفید ثبت کرده اند:

1 . الجمل یا کتاب فى احکام الجمل.

2 . النّصره لسید العتره یا النّصره لسید العتره فى احکام البغاة علیه بالبصره.

3 . المسأله الکافئه فى تفسیق فرقه الخاطئه.

کتاب اخیر پاسخ به کسانى است که مى گویند: عایشه طلحه و زبیر از جنگ با على(ع) پشیمان شده و توبه کرده اند.

این رساله در نزد علامه مجلسى موجود بوده از آن در تدوین بحارالانوار استفاده کرده است (ج7/1) و مطالبى از آن نیز نقل کرده است. (ج171/32 276) سیّد حسن موسوى خرسان در مقدمه تهذیب آن را در شمار رساله هاى چاپ شده مفید آورده است.

کتاب دیگر شیخ که مکتبه داورى قم چاپ کرده است بر پشت جلد آن نوشته شده: الجمل او النّصره فى حرب البصره. مارتین مکدر مورت در اندیشه هاى کلامى شیخ مفید زیر عنوان: 157 و 24 دکتر مهدوى دامغانى در ترجمه کتاب یاد شده مقدمه 14/ معتقدند که کتاب چاپ شده دو اثر دیگر شیخ درباره جنگ جمل است.

بخش اوّل آن النّصره و بخش دوّم آن الجمل است.

مقدمه کتاب شاهد بر آن است که بخش نخست النّصرة است. زیرا جملات اوّلین کتاب با این عبارت آغاز مى شود: الحمد للّه الّذى ضمن النّصرةلنا صریه. بخش دوّم آن با عنوان: فتنة الجمل آغاز مى شود و مباحث تاریخى نبرد جمل را در آن آورده شده است. 119.

با توجه به این که علامه مجلسى این
کتاب را در مدارک بحارالانوار نگنجانیده است و یا مؤلف ریاض العلماء در آن جا که کتابهاى باقى مانده شیخ مفید را نام مى برد از این کتاب نام نبرده است (ج178/5 میرزا عبد اللّه افندى) معلوم مى شود که تا همین اواخر نسخه هاى خطى این اثر در دسترس نبوده است. چنانکه ناشر در مقدمه چاپ نجف این موضوع را یادآورى کرده است.

این اثر نخستین بار به همت محمد کاظم کتبى در مطبعه حیدریه نجف اشرف به چاپ رسیده است. بنا به اعتراف ناشر چون درخواستهاى زیادى در نشر آن بوده تحقیق و تصحیح کتاب با شتابزدگى انجام گرفته است. پس از نایاب شدن چاپ اوّل ناشر با استفاده از محققان و مقابله آن با نُسخ دیگر از جمله نسخه شیخ على کاشف الغطاء و مراجعه به دیگر کتابهایى که در این زمینه نگاشته شده است آن را به چاپ سپرده و تعلیقات سودمندى را نیز به آن اضافه کرده است. مقدمه6/.پس از آن مکتبه داورى قم همان چاپ نجف را بامقدّمه آن افست کرده است.

در سال 1336 شمسى متن چاپ شده نجف را دکتر محمود مهدوى دامغانى به فارسى ترجمه کرده و در تیرماه 1367 به همت نشر نى منتشر شده است.

مترجم ضمن استفاده از مقدمه چاپ نجف مقدمه اى بر این کتاب نوشته و پاورقیهاى آن را نیز ترجمه کرده و خود نیز پاورقیهایى به آن افزوده است. در کتابهایى که چاپ جدید دارند به منابع جدید آدرس داده و نیز توضیحاتى درباره اعلام تاریخى و جغرافیایى و احیانا مآخذ اشعار عربى داده که با اضافه (م) مشخص شده است. ترجمه تاحدودى خوب است ولى همان گونه مترجم به آن اعتراف دارد چون نسخه مطبوع نجف داراى اغلاطى بوده در ترجمه نیز تاثیر گذاشته است.

انگـیزه تألیف
پیش از شیخ مفید چندین اثر به نام جمل تألیف شده است ولى اوضاع و احوال سیاسى آن زمان تسلّط خاندان زبیر امویان مروانیان و سپس عباسیان و از سوى دیگر دیدگاههاى مختلف در مسأله امامت وقیام بر ضدّ امام عادل باعث شده که نویسندگان نبرد جمل تنها از زاویه دید خود به این مسأله بنگرند. افزون بر این به جز خوارج همه فرق اسلامى على(ع) را در
شمار خلفاى راشدین و پیشواى عادل مسلمانان دانسته اند; ازاین روى خروج بر آن حضرت را نمى توان مسأله اى ساده پنداشت. از طرفى دیگر عایشه طلحه و زبیر نیز از طبقه اى نیستند که قابل مقایسه با معاویه و امثال وى باشند. زیرا عایشه امّ الموٌمنین و در اذهان عمومى داراى احترام ویژه اى است و زبیر پسر عمه رسول خدا(ص) و على(ع) است و صحابى پیامبر(ص). و از زبیر نیز در روایات به عنوان شهید زنده یاد شده است.

به همین علّت قضاوت درباره آنان در عین حالى که بر امام عادلى همچون على(ع) خروج کرده و سبب کشته شدن گروه زیادى از مسلمانان شده اند براى بسیارى دشوار بوده است. با توجه به جهات یاد شده و اقوال گوناگونى که در مسأله از سوى عالمان فرق اسلامى اظهار شده است شیخ مفید برخود لازم دیده که درباره این نبرد تالیفى انجام دهد تا شکّ و تردید را بزداید و حقّ را بنمایاند. نبرد جمل مقدمه 13 ـ 14.

شیخ مفید این اثر شریف را در پاسخ به درخواست فردى که از وى خواهش کرده که کتابى درباره نبرد جمل و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن بنویسد نگاشته است. در مقدّمه کتاب در این باره مى نویسد:

(خداى تاییدت کند. درخواست نموده اى که اختلاف بین اهل قبله را درباره فتنه بصره و آنچه را بین على(ع) و عایشه و طلحه و زبیر در جنگ و کشتار واقع شده بیان کنم و مذهب همه فرقه هاى اسلامى را شرح و تبیین نمایم و سبب این فتنه و اخبار و گزارشهاى آن را توضیح دهم.

چون هر کتابى که در این فنّ نوشته شده است اخبار و گزارشهایى را جمع آورى کرده اند که معناى آن براى عامه مردم مشتبه است و هیچ یک از مصنفان اخبار این جنگ را با ترتیب و نظم نیاورده اند بلکه اخبار را چنان در هم آمیخته اند که به روشنى نمى توان از این حادثه آگاهى پیدا کرد. من آنچه بین على(ع) و عایشه و طلحه و زبیر از گفتار و رفتار واقع شده گردآورده و در این کتاب ثبت کردم با استدلال و برهان. به گونه اى که هر کس در آن بنگرد اعتقاد درستى درباره حکم این گروه پیدا کند. و نیز مشخصات کامل و گفتار و اعمال آنان را آورده ام و کفر و ایمان و طاعت و عصیان هدایت و گمراهى هر یک را
مشخص کرده ام.

تو نیز خداى تأییدت کند با دقت بدان بنگر تا از آن پندگیرى و از تقلید گمراه کننده بیرون آیى و به حق برسى و شبهات از تو بر طرف گردد. اینک با توکل به خداى عزوجل و طلب یارى از درگاه وى و درخواست توفیق و هدایت براى تو خواهشى را که نموده اى اجابت مى کنم و پرسشى را که کرده اى پاسخ مى دهم. 18/ ـ 19.

اهمیّت و ارزش این اثر علمى
از آنچه مفید در مقدمه کتاب آورده است به خوبى مى توان ارزش و اهمیت این کتاب را دریافت. مؤلّف محترم آنچه را وعده داده به خوبى از عهده برآمده است. نویسنده با بیانى شیوا و تیزبینى خود به تفصیل درباره جنگ جمل بحث کرده و به تمامى پرسشهاى درباره آن پاسخ گفته است.

این کتاب در موضوع خود از جامعیتى کم نظیر برخوردار است. مطالب بسیار مهمّ تاریخى کلامى فقهى این حادثه به طور شایسته اى تحلیل و بررسى شده است. آنچه شایان توجّه است این که: مولّف در این اثر ارزشمند بیشتر با استناد به منابع اهل سنّت قضایا را به بحث گذاشته و با گفتار خود آنان دیدگاههاى آنان را ردّ و نقض و حقّ را اثبات کرده است. همان گونه که اشاره کردیم در این زمینه کتابها نوشته اند اما هیچ کدام آنها ویژگیهاى کتاب مفید را ندارند. افزون بر این که آن کتابها در دسترس نیستند. اگر از بین نرفته باشند چاپ هم نشده اند. این کتاب جامع ترین و مفصل ترین کتابى است که در این زمینه به دست ما رسیده است.

شیخ مفید در این اثر در نقل اقوال و گزارشهاى جنگ امانت را مراعات کرده و حتى سخنان عایشه و خطبه اى که عبداللّه زبیر در روز جنگ خوانده و به مقام على(ع) توهین کرده آورده است.

دکتر مهدوى مترجم کتاب پس از اشاره به محتواى کتاب و برخى از ویژگیهاى پسندیده آن در طرح مباحث از قبیل: رعایت ادب و نزاکت دورى از شتم و ناسزا و نفرین و... ترجمه آن را از جهاتى از جمله امور ذیل ضرورى دانسته است:

1 . این کتاب پاسخ گوى بسیارى از پرسشها و شبهات درباره نبرد جمل است.

2 . مؤلف کتاب از چهره هاى درخشان علمى جهان اسلام و از بزرگان عالم تشیع است.
3 . مباحث طرح شده در آن بر مبناى بررسى و شکافتن اخبار و مقایسه و نتیجه گیرى منطقى است و مولّف گرانقدر هرگز از دایره انصاف قدم بیرون ننهاده است.

4 . این کتاب نشان دهنده گوشه اى از مظلومیّت امیرالموٌمنین على(ع) است.

محتواى کتاب
چنانکه اشاره کردیم این اثر از دو کتاب یا دو بخش فراهم آمده است. در بخش نخست شیخ مفید اختلاف آراء فرقه هاى مسلمان را درباره جنگ جمل بیان مى کند و دیدگاه معتزله حشویه و اشاعره را بررسى مى کند. تسلّط کامل شیخ بر کلام فقه تاریخ در این بخش به گونه اى اعجاب آمیز رخ مى نماید. او در این بخش اعتراضات گروههاى مختلف را در مورد چگونگى بیعت با على(ع) طرح کرده و پاسخ مى دهد. علل قیام مردم بر ضدّ عثمان و ریشه آن را با استناد به روایات اهل سنّت بررسى کرده و شکافته است و بسیارى از شبهات را بر طرف کرده و به سوٌالات فراوانى پاسخ گفته است.

و در بخش دوّم فتنه جمل و چگونگى آن را از شروع جنگ تا پایان با استناد به مأخذ فریقین و بیشتر اهل سنّت بدون اعمال تعصّب و با کمال ادب و احترام گفتار دیگران را نقل کرده است. چنانکه خود در مقدّمه نگاشته چهره ها را نمایانده گفتار و رفتار على(ع) را در مقابل عایشه طلحه و زبیر آورده است و در پایان نیز به دلائل دشمنى عایشه طلحه و زبیر با على(ع) پرداخته است.