اخلاق اسلامى و حدیث

در معارف و تعالیم دینى تزکیه و تهذیب نفس از اهمیّت ویژه اى برخوردار است. دین اسلام دستورات اخلاقى بسیارى دارد. اهمیّت و ارزش اخلاق تا به آن جاست که از اهداف بعثت پیامبر گرامى اسلام(ص) تکمیل اخلاق و تزکیه شمرده شده است. سوره جمعه آیه2. سفینة البحار ج411/1.

بنابراین باید آثار این اخلاق در سراسر جامعه اسلامى و در میان مردم مسلمان به خوبى دیده شود بویژه اخلاق باید در عالمان و دانش پژوهان ظهور و تجلّى بیشترى داشته باشد; چرا که مردم از آنان الگو مى گیرند.

این مسائل باعث شده که بخش عمده اى از آثار اسلامى به اخلاق اختصاص داده شود و کتابها و یافصلهایى در ضمن کتابهاى دیگر درباره اخلاق نوشته شود. چنانکه در گذشته یادآور شدیم از عوامل موفقیت مفید در جامعه و دانشهاى گوناگون و تألیفات ارزشمند تقوى و اخلاق او بوده است. چرا که قرآن خود مى فرماید: (اتقوا اللّه ویعلمکم اللّه).

قرار گرفتن تقوى و تعلیم در کنار یکدیگر بى حساب نیست بلکه اشاره است به رابطه این دو با یکدیگر. شیخ مفید به گفته
عالمان فریقین از لحاظ اخلاقى نیز سر آمد اقران خود بوده است.

ذهبى در کتاب العبر خود مى نویسد:

(مفید بیش از اندازه فروتن بود. بسیار صدقه مى داد و فراوان نماز مستحبى مى گذارد و روزه مى گرفت و جامه خشن مى پوشید.)

ر . ک: مقدمه تهذیب الاحکام وامالى.
ابن حجر نیز مى نویسد:

(مفید مردى بود که در راه امور مستحبى خود را سخت به زحمت مى انداخت. بسیار فروتن بود. خود را به خاک پاى علم و دانش در افکنده بود و چنان در بیان عقائد و کلام شیعه ورزیده بود که مى گفتند او را بر هر امامى حقّ نعمت است.)

تهذیب الاحکام 33/ مقدمه نقل از لسان المیزان ج368/5.

عالمان شیعى نیز از اخلاق حسنه شیوه زندگى و کیفیت برخورد وى با دیگران بسیار سخن گفته اند. افزون بر آن او را از معدود افرادى مى دانند که افتخار دریافت نامه هایى از حضرت حجة ابن الحسن(ع) داشته است.

شیخ مفید دانش پژوهان را به اخلاق اسلامى فراخوانده و بسیارى از روایات اخلاقى را در موضوعات گوناگون براى شاگردانش املاء کرده است. در معرّفى کتاب امالى به برخى از عناوین اخلاقى که مفید بدانها اهمیت مى داده است. اشاره خواهیم کرد.

حدیث
علم حدیث پس از علوم قرآنى از والاترین و ارجمندترین علوم اسلامى بلکه بشرى است. در اهمیّت و ارزش حفظ احادیث نقل احادیث فهم آن و... سخنان بسیارى از معصومین(ع) آمده است. شهید ثانى برخى از آنها را در منیة المرید آورده است. 182/. ر . ک اصول کافى ج50/1 ـ 51 این علم به دو بخش روایت و درایت تقسیم مى شود.

علم روایت عبارت است از آگاهى از گفتار و رفتار و تقریر معصومین(ع).

علم درایه عبارت است از شناخت و آگاهى از معانى حدیث متن و طرق روایت و اطلاع از حدیث درست از نادرست و شرائط راوى و انواع منقولات و روایات.

در روایات مأثوره به فهم روایات بیش از نقل آن اهمیّت داده شده است.
منیة المرید 181/.
شیخ مفید در آثار و تالیفاتش چه کلامى و چه فقهى به عنوان محدثى خبیر و دقیق رخ مى نماید. او با تبحر و تسلطى که به مبانى اسلام و مذهب تشیع داشت به آیات و روایات معصومین(ع) رجوع کرد و در آثار خود بدان استناد جست. در جاى جاى نوشته هاى او استناد به آیات و روایات دیده مى شود. رجوع وى به حدیث رجوعى عالمانه توأم با تامل و تشخیص است نه در حدّ نقل روایت.

امامان(ع) فرموده اند: تنها راوى نباشید بلکه روایت را با درایت همراه کنید. مفید نیز این چنین بود.

امام صادق(ع) مى فرماید:

(خبر تدریه خیر من الف ترویه.)
منیة المرید 181/.
خبرى که آن را بفهمى بهتر است از هزار حدیث که آن را روایت کنى.

در جاى دیگر مى فرماید:

(علیکم بالدرایات لاالروایات).
همان مدرک
فهم روایات را وجهه همت خویش قرار دهید نه تنها نقل آنها را.

براساس سخنان فوق عالمان شیعه موظفند قدرت درک و شناخت خود را در راه فهم احادیث به کار ببرند. و پس از آن در آثار خود در موضوعات گوناگون بدان استناد کنند. از این روى مفید معتقد است که استناد به احادیث از هر کس ساخته نیست. این کار مقدمات و شرائط مى خواهد. وى در پاسخ شخصى که سؤال مى کند در تعارض احادیث چه کنیم مى گوید:

انسانهاى عادى نمى توانند خود درباره احادیث متناقض تصمیم بگیرند. آنان باید در این زمینه به حدیث شناسان مراجعه کنند و پس از آن درباره احادیثى که استادش صدوق و اهل حدیث نقل کرده چنین اظهار مى دارد:

(ابو جعفر آنچه را شنیده روایت کرده و آنچه را حفظ داشته نقل کرده است بدون آن که درستى آن را تضمین نماید. اصحاب حدیث درست و نادرست را نقل کرده اند. آنان اهل نظر و اندیشیدن و تمییز گذاشتن بین درست و نادرست و آنچه روایت مى کنند نیستند; بدین جهت اخبار ایشان مختلف و مخلوط است و شناخت درست آنها جز از طریق نظر کردن در اصول و متّکى شدن
به نظر و استدلال که سبب رسیدن به درستى منقول است میسّر نمى شود.)

المسائل السرویه56/.
شیخ مفید در عبارت فوق و در جاهاى دیگر که به بخشى از آنها در معرفى تصحیح الاعتقاد اشاره کردیم مرحوم صدوق و اهل حدیث را از آن جهت مورد حمله قرار مى دهد که آنان به عقیده ایشان در طرق حدیث و محتواى آن دقت نمى کنند و عقل خود را براى رسیدگى به محتواى حدیث به کار نمى اندازند.

شیخ مفید اصول و قواعدى را براى بازشناسى احادیث آورده و لزوم ارجاع برخى از احادیث را به کارشناسان حدیث ضرورى مى داند.

المسائل السرویه 57/; تصحیح الاعتقاد123/.
در این باره مى نویسد:

(من به بسیارى از پرسشهاى که درباره احادیث مورد اختلاف از شهرهاى: نیشابور موصل فارس و مازندران از من شده بود پاسخ داده ام... درباره انواع گوناگون احکام شرعى در میان مردم اخبارى وجود دارد که در ظاهر با یکدیگر اختلاف دارند. من در کتاب التمهید جوابهایى در برابر پرسشهاى گوناگون آورده ام که در ضمن آنها اخبارى از ائمه معصومین(ع) آمده است... در هر مورد فتواى خود را مستند به دلایلى که تردید در آنها راه ندارد بیان کرده ام و معناى بسیارى از گفته هاى ائمه(ع) را که مردم آنها را متناقض با یکدیگر پنداشته اند گردآورده ام و نشان داده ام که در معنى با هم توافق دارند. شبهه هاى کسانى را که این اخبار را ضعیف مى پنداشته اند از میان برده ام. از این گونه امور در کتاب: مصابیح النور فى علامات اوایل الشهور یاد کرده ام. راهى نشان داده ام که از آن راه مى توان در آن جا که میان اصحاب ما از جهت اخبار اختلاف وجود دارد به شناختن حقّ دست یافت.)

المسائل السرویه 57/ ـ 58.

کتاب الامالى
از آثار ارزشمند شیخ مفید کتاب الامالى است. این کتاب مهمترین اثر حدیثى بر جاى مانده از مفید به شمار مى آید. داراى 387 حدیث از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) در مباحث گوناگون است.
شیوه روایت در آن به گونه املاء بوده است بدین معنى که روایات آرام آرام خوانده مى شده و همه شنوندگان و یا برخى از آنان مطالب را یادداشت مى کرده اند.

در آن زمان املاء از طرق انتقال حدیث و دانش بوده است. املاء کنندگان غالباً از بزرگان بوده اند. در اسلام نخستین املاء کننده پیامبر گرامى اسلام(ص) بوده است.

على(ع) مى گوید: روزى پیامبر(ص) به من فرمود:

(اى على! بنویس آنچه را براى تو املاء مى کنم. گفتم: آیا مى ترسید که گفته هاى شما را فراموش کنم؟ پیامبر فرمود: نه. من از خدا خواسته ام که ترا حافظ قرار دهد. ولى بنویس تا براى امامانى که از فرزندان تو هستند باقى بماند.)

امالى شیخ طوسى ج56/2.
علامّه بزرگوار شیخ آقا بزرگ تهرانى مى نویسد:

(الامالى للشیخ... المفید. و عبّر عنه النجاشى بالامالى المتفرقات ولعلّ وجهه انه املاه فى مجالس فى سنین متفرقه اوّل سنه 404 و آخرها سنه 411 و مجموع مجالسه ثلاثه واربعون مجلساً...)

الذریعه ج315/2 شماره 1252.
کتاب امالى از شیخ مفید است. نجاشى از این کتاب با عنوان: الامالى المتفرقات یاد کرده است. توصیف به متفرقات شاید بدین جهت باشد که آن مجالس در سالهاى گوناگون برگزار شده است. این مجالس از سال 404 تا 411 ادامه داشته است. در مجموع 43 مجلس مى باشد.

این کتاب از مدارک علامّه مجلسى در تالیف بحارالانوار است. وى از آن به عنوان: مجالس یاد کرده است.همان مدرک.

این مجالس در ابتداء خصوصى بوده و در منزل برخى از شیعیان از جمله: ضمره ابى الحسن على بن محمّد بن عبد الرحمن الفارسى در منطقه زیّارین برگزار مى شده و پس از آن به مسجد شیخ مفید انتقال یافته و عمومى تر شده است.

این کتاب در نجف و ایران به چاپ رسیده است. اخیراً از سوى انتشارات جامعه مدرسین با تحقیق: حسین استاد ولى و على اکبر غفارى تجدید چاپ شده است.
آقاى غفّارى در مقدمه گفتار برخى از عالمان و فهرست نگاران را درباره شیخ مفید آورده است و پس از آن تحت عنوان: مشایخه الذین روى عنهم رحمهم اللّه فى هذا الکتاب به تفصیل مشایخ حدیثى مفید را در این کتاب نام برده و تعداد آنها را 36 نفر دانسته است. و با عنوان: مشایخه المذکورون فى غیر هذا الکتاب بیست و پنج نفر از مشایخ او را آورده است. پس از آن اسامى شانزده تن از شاگردان و فهرست آثار وى را با توجه به مقدّمه تهذیب الاحکام و منهج المقال نقل کرده است.

مصحح این کتاب را با چندین نسخه خطّى و چاپى مقابله کرده و پاورقیهاى سودمندى نیز بر آن افزوده است. کتابى که هم اکنون در دسترس است داراى چهل و دو مجلس است.

اهمیّت و ارزش این اثر
این کتاب از محکم ترین و استوارترین کتب حدیثى است; زیرا روایات آن به دست ایشان گزینش شده اند و سره از ناسره مشخّص شده است.

این مجالس به جز مجلس بیست و سوّم از راویان مختلفى نقل شده است. بر خلاف امالى طوسى که روایات گزینش شده در هر مجلسى از یک راوى است ولى امالى شیخ مفید روایات گزینش شده در هر مجلس از یک راوى نیست بلکه از راویان متعدد است.

محدثان امالى در موضوع امامت کسانى هستند که در نزد اهل سنّت از اعتبار ویژه اى برخور دارند. شیخ مفید در این موضوع روایات مورد پذیرش فریقین را نقل کرده است. اکثر روایات این کتاب درباره دو موضوع مهم و اساسى ذیل است:

1 . اعتقادات امامت و فلسفه سیاسى در اسلام.

2 . اخلاق اسلامى و فضائل انسانى.

محتواى کتاب
روایات امالى روایاتى است. اعتقادى اخلاقى تاریخى قرآنى و... البتّه مفید در این مجالس به مقتضاى زمان به دو موضوع امامت و اخلاق بیشتر اهمیّت داده است وى در نخستین مجلس با روایتى درباره ثبت کارهاى انسان در نامه اعمال همه آنان را به محاسبه نفس فرا مى خواند. در دوّمین روایت پذیرش اعمال
را مشروط به ولایت ائمه معصومین(ع) مى داند.

در روایاتى که ایشان گزینش کرده موضوع امامت از سه زاویه مطرح شده است:

1 . اهمیّت ولایت اثبات امامت على(ع) و ائمه معصومین(ع).

2 . عدم شایستگى دیگران براى خلافت.

3 . پاسخ به برخى از سؤالات و شبهاتى که در این موضوع مطرح شده است.

عناوین مهمّ عبارتند از:

* اهمیت ولایت لزوم پیروى از امام ذکر فضائل و مناقب على(ع) و دیگر ائمه(ع).

* اثبات امامت على(ع) از راههاى گوناگون بویژه از راه احادیث مورد پذیرش فریقین همچون: حدیث غدیر و منزلت.

* مناظرات در این باره قلم و دوات طلبیدن پیامبر(ص) در آخرین لحظه هاى حیات و مانع شدن برخى اعتراض عمار یاسر به عثمان و برخورد نادرست عثمان با وى و...

موضوع دیگرى که در آن بیش از دیگر مطالب بدان پرداخته شده اخلاق اسلامى و بیان دستورات مهمى در این باره است.

مفید به خوبى آگاه بوده است که یادگیرى و به کار بستن دستورات اخلاقى براى فرد و جامعه بویژه طالبان علم ضرورت دارد; از این روى به این مسأله اهمیت خاصى داده است.

عناوین مهمّ این بحث عبارتند از:

دعوت به تقوى یقین اخلاص محاسبه نفس محبّت و دوستى در راه خدا مبارزه با هواهاى نفسانى و.... فضیلت خدمت به مؤمنان جهاد صلح رحم حلم صبر اصلاح بین مردم. دعوت به علم و عمل عامل بدون علم عالم بدون عمل برترین اعمال: ایمان جهاد حجّ و... ترس از گناه تحدیر از هم نشینى با گناهکاران و منحرفان چشم پوشى از لغزشهاى دیگران دوستى و دشمنى در راه خدا فضیلت گریه از ترس خدا تحذیر از دنیاگرائى و صدها عنوان دیگر در این موضوع که حتى فهرست آنها نیز در این مقال نمى گنجد. مجلس بیست و سوّم که 47 روایت دارد همگى در این موضوع است.