القاب و عناوین میرزا

در حوزه هاى علمیه دانش پژوهان وقتى به مرحله اى از تهذیب نفس و دانش مى رسیده اند از طرف عالمان واساتیدى که شناخت کافى و وافى از مراتب علمى آنان داشته اند به مناسبت اوصاف والقابى ضمیمه نامشان مى شده است .

این کار بیشتر براى تجلیل و قدرانى از زحمات دانش پژوه و یا معرفى او به مردمان و مشخص کردن جایگاه و مقدار دانش و تقواى او بوده است .

از باب نمونه :

به مرحوم کلینى [ ثقة الاسلام] مى گفته اند به این خاطر که وى در حفظ نگهدارى آثار اهل بیت و احادیث متبحر بوده است .

به میرزا حسین نورى شیخ عباس قمى محدث و به مرحوم صدوق رئیس المحدثین مى گفته اند. به مرحوم سیدمحمد مهدى طباطبائى به خاطر گستردگى علم و دانش لقب بحرالعلوم داده بودند. مرحوم حسن بن یوسف حلى از جهت جامعیت در کمالات مختلف و دانش فقهى و کلامى بسیار به [علامه] اشتهار داشته است .

مرحوم طبرسى صاحب مجمع البیان به امین اسلام مرحوم اردبیلى به مقدس مرحوم
شفتى 2 به حجه الاسلام شیخ طوسى به شیخ الطائفه صاحب کفایه به آخوند ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن محمد صاحب شرایع به لحاظ تحقیقات عمیق و تیزبینى در مسائل به محقق شهرت یافته اند.

مرحوم میرزاى شیرازى نیز به خاطر دانش بینش تقوا تلاشهاى سیاسى و...القاب واوصافى را عالمان و فرزانگان آشناى به مراتب علمى و تقوایى ایشان ضمیمه نام شریف آن بزرگوار کرده اند که هر یک حکایتگر بعدى ازابعاد شخصیت آن مرحوم است .

از جمله :

1. حجه الاسلام
این لقب از مشهورترین القاب میرزاست . تذکره نویسان ازایشان به همین لقب یاد کرده اند. در عنوان رساله هاى عملیه مانند: رساله [نجاه العباد] رساله[ مجمع المسائل] رساله هاى سوال و جواب و... کلمه[ حجه الاسلام] 3 یا[ حجه الاسلام و آیه الله فى الانام] 4 به کار برده شده است .

صاحب نجوم السماء که از معاصرین میرزا بوده است ازایشان به عنوان : جناب میرزا سرکار حجه الاسلام نام برده است . 5

همین لقب را مرحوم نورى در خاتمه مستدرک درباره استادش به کار مى برد. کلمه حجه الاسلام به معناى نماینده اسلام و حجت بین خدا و خلق است که در آن زمان به چهره هاى برجسته حوزه گفته مى شده است .

قبل از میرزا مرحوم سید محمدباقر شفتى بیدآبادى از مراجع بزرگ اصفهان مرحوم ملااسدالله بروجردى 6 متوفاى 1270 ه.ق . ملامحمد نراقى مولى محمدتقى ممقانى و... ملقب به این لقب بوده اند. 7

از معاصرین میرزا میرزاى رشتى و مرحوم میرحامد حسین موسوى به این نام شهرت داشته اند. درباره میرحامد حسین نوشته اند:

[حجه الاسلام والمسلمین لسان الفقها... میرحامد حسین] 8

درباره میرزاى رشتى صاحب تکمله امل الامل صاحب ریحانه الادب نوشته است :

[والفقه والاصول على المیرزیین حجتى الاسلام المیرزا محمد حسن الشیرازى والمحقق المیرزا حبیب الله الرشتى] 9 .

وى فقه واصول را نزد دو میرزا و دو حجه الاسلام میرزاى شیرازى و میرزاى رشتى تلمذ کرد.

2. آیه الله
این لقب نیزاز مناصب بزرگ و عالى حوزه است که در عصر ما بر زعمانى حوزه و مراجع و مجتهدین گفته مى شود.اولین کسى که این لقب درباره اش شده است مرحوم علامه حلى است .

[حسن بن یوسف ...الحلى ... ملقب بجمال الدین و معروف بایه الله فى العالمین] 10 .

درباره میرزاى شیرازى نیز گفته شده است . در دیباچه رساله مجمع المسائل که با حواشى عموم تلامذه و علماى بعداز میرزا مزین شده است از میرزا به عنوان :[ آیه الله على الانام] نام برده شده است .

مرحوم آقابزرگ نیز از میرزا به عنوان :[ الایه العظمى و الحجه الکبرى] یاد مى کند و مرحوم میرزاى نائینى نیزازاستاد خویش با عنوان آیه الله یاد مى کند:

حضرت آیه الله العظمى سیدناالاستادالعلامه آقاى میرزا شیرازى ... 11

3. مجدد
محدد به معناى تجدید کننده دین واحیاءگر شریعت از مشهورترین القاب میرزاست .

مرحوم آقا بزرگ تهرانى به طور مکرر از میرزا به عنوان مجدد نام مى برد. در عنوان رساله اى که درباره میرزا نوشته آورده است :

[ هدیه الرازى الى الامام المجددالشیرازى]

در دیباچه رساله نوشته است :

فى ترجمه احوال سیدناالمجدد فى راس المائه الاخیره ... والمجدد للدین المله فى راس القرن الثالث عشر و مربى الفقهاءالقرن الرابع 12.عشر حامى بیضه الاسلام حافظ شرع سیدالانام ماجى آثارالفجره الطعام .

هدیه ناچیزى است ... در شرح حال سید مجدد آیت عظمى و مجدد دین و امت در قرن سیزدهم و پرورش دهنده فقهاى قرون چهاردهم . حامى اسلام حافظ شرع پیامبراکرم (ص ) از میان بردارنده آثار فاسقان واوباش .

مرحوم حرزالدین در معارف الرجال بارهااز میرزا به عنوان : [مجدد] یاد کرده است .از باب نمونه دراحوالات سیدمهدى بوشهرى مى نویسد:

[در بحث مجدد میرزا محمدحسن شیرازى حاضر شد] 13 .

مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در علت اشتهار میرزا به مجدد مى نویسد:

[مشهور میان مسلمین چنین است که : خداوند متعال در پایان هر قرنى یک مجدد یعنى تجدید کننده براى دین اسلام مى فرستد تا آن را حیاتى دیگر بخشد و به مسلمین عزت دهد. همین طور براى هر قرنى مجددى است تا این که به پایان سیزدهم مى رسد که مجدداین قرن مرحوم میرزاى شیرازى است] 14 .

این حدیث گر چه از نظر سند و دلت در نظر حدیث شناسان شیعه تمام نیست ولى از جهت این که مجدد به معناى احیاءگر
حیات بخش و زنده کننده دین و ملت است مى توان اصل مجدد دین را تایید کرد.این تعبیر را درباره امام حسین ( ع ) هم داریم زیرااو دین اسلام و شریعت پیامبر(ص ) رااز مردن نجات بخشید 15 واحکام الهى راازاندراس و کهنگى رهانید.

درباره عالمان دین چنین گفته اند:

[فان فینااهل البیت فى کل خلف عدولا ینفون عنه تحریف الغالین و انتهال المبطلین و تاویل الجاهلین] 16 .

از خاندان ما در هر نسلى جماعتى هستند که تحریف اهل غلو رااز دین مى زدایند و نیز دعواى اهل باطلى را که مردم را به سوى خود مى خوانند و همچنین تاویل و تفسیر نادانان رااز دین دور مى سازند.

میرزا به این معنا مجدد دین واحیاءگراست زیرا به حوزه هاى دینى حیات تازه بخشید انسانهاى بى روح و بسان مردگان را به حرکت واداشت و دین رااز دست منحرفان و کسانى که باعث ذلت مسلمانان شده بودند نجات بخشید دستورات از یاد رفته اسلام را زنده کرد و به واژگان : جهاد، [نهى از منکر] [ ظلم ستیزى] [غیرت دینى] [ وحدت] [ایثار] و... معنایى تازه بخشید.

مرحوم شیخ حسن کربلایى در مورد نهضت تنباکو مى نویسد:

[ این شد که خلق ایران از عالم و عامى دراین خصوص روى استغاثه به حضرت رئیس علماى ملت بردند. رئیس علماى ملت پناه وامید اسلامیان حضرت حجه الاسلام آیه الله فى العالمین آقاى حاج میرزا محمدحسن ارواحنا فداه که وجود مسعود مبارکشان دین قویم اسلام را در صدراین ماثه رکن اقوم و عماداعظم است] 47 .

مرحوم ثقه الاسلام میرزا حسین نورى از میرزااین گونه تجلیل مى کند:

[سید سند حجه الاسلام نادره الایام استاد رهبران بشر مجدد مذهب در قرن سیزدهم و رهبر مطاع] 18 .

در رثاى آن بزرگوار شاعران عرب مرثیه ها سروده اند.افزون براین در بسیارى از مراثى که در مجلس ختم بزرگان مرثیه سرایان مى سروده اند به عنوان ختامه مسک از میرزا به القاب مختلف یاد مى کرده اند از جمله :

مجدالله محیى الاسلام احیاءگر علوم روشنگر طریق دانش هدایتگر دانش پژوهان .

مرحوم سیدمحسن امین درباره مرحو میرزا سروده است :

محمدحسن احبرالذى سمکت له مفاخره فوق السماء درجااحیاء معالم دین الله ماترکتفیها هدایته امتا و لاعوجا

من للوفودالاولى زجوار واحلهملباب جودک لایبغون منعرجامن مرمل یبتغى من کربه فرجاراى یمینک تهمى بالندى فرجااون یروم على اعدائه فلجا الفاک حصنا منیعا فى الورى فلجا ویا یتامى الورى الاتى نعمت بهذوى ربیعک فاقتاتى اسى وشجىمن للعلوم التى او ضحت منهجها یحمى حماها و ینفى الهرج والمرجاوحجه الله فیناان مضت فلقد ابقى الاله لنا من بعدها حججا هذا محمد قداحیا بهمته میت العلوم و منهاج الهدى نهجا 19
محمد حسن دانشمندى دراوج وافتخاراتى برتراز آسمان .

نشانه هاى دین را زنده کرد و در هدایتگریش نفى و سستى ره نیافت .

کجایند کاروانهایى که در کنارش آرامش یابند و در خانه اش بیارامند.

کو آن افسرده اى که اندوهش را پایانى باشد و در پرتو قدرتش برایش گشایشى باشد.

و آن کس که از دشمنانش به تنگ آمده و در پناه محکم تو آسوده گردد.

و آن یتیمانى که در پرتو رحمت تو پرورش یافته و رشد یابند.

و آن دانشهایى که تو روشهاى آنها را روشن ساختى .

و در پناه تو رشد یافت واز هرج و مرج رهایى یافت .

و حجت خداونداگراز میان ما رفت

خداوند برایمان حجتهایى باقى گذاشته است .

امام
ازالقاب دیگرى که بزرگان علم وادب براى میرزا گفته اند لقب [ امام] است .امام به معنى لغوى کلمه یعنى رهبر و پیشوا و آن کس که درامر دین و دنیاى مردم زعامت دارد و جلوداراست .

مرحوم آقا بزرگ تهرانى کتاب خویش را به[ الامام المجدد] و[ الامام العلامه] هدیه نموده واز میرزا به عنوان امام و رهبر نام برده است .

دراشعار عالمان بزرگ اهل بیت نیز از میرزا به لفظامام یاد شده است .

شاعر بزرگ شیعى سیدجعفر حلى در رثاى میرزا سروده است :

بمن یقیل عشارا بعدک الزمنو من سواک على الاسلام یوتمنانى تقوم لدین الله قائمه و لیس فیهاالامام السیدالحسن

لاصح بعدک جنب لان مضجعهولا راى الصبح طرف زاره الوسنماسرت وحدک فى نعش حملت بهبل انت والعدل والتوحید مقترن 20
به چه کسى شکافها و مصیبتها پرشود و چه کسى بعداز تواسلام را امین باشد.

کجا براى دین خدا پرچمى افراشته گردد در حالى که امام سیدحسن در آن نباشد.

بعداز تو آرامگاهى که انسان را در کنار گیرد نبوده و سپیده کنارى که سواران به زیارتش شتابند نخواهد دید.

تو در تابوت تنهاسفر نکردى که با تو عدالت و توحید همراه بودند.

شیخ على کاشف الغطاء نیز در قصیده اى از میرزا به عنوان امام یاد کرده است :

نعیت امام المسلمین و کهفهاو ندبا قامت تعج النوادب نعیت فتى قد طبق الکون رزوه مشارق منه اظلمت و مغارب 21
رهبر و پناه مسلمانان در خاک رفت و در عزایش گریه ها بلند شد.

جوانمردى به خاک رفت که ماتمش همه هستى را پر کرد. و مشرقها و مغربها در تاریکى فرو رفت .

مرحوم سیدمحسن امین در تذکره میرزا مى نویسد:

کان اماما عالما فقیها ماهرا. 22

اوامام بود عالم و فقیهى ماهر.

بحق لفظ عالم و پیشوا زیبنده میرزا بود چرا که در همه علوم و دانشهااستاد و دراموراجتماعى و سیاسى پیشوا و جلودار مردم بود. وقارى پیامبرگونه داشت و فکرى نافذ واز شجاعتى بى نظیر برخوردار بود. سلاطین عالم از وى حساب مى بردند و صولتش بر دولت عثمانى نیز سایه افکنده بود.

در قضیه اى حکومت سامراء راانذار مى کند:

[وانذرالمیرزا حکومه سامراء] 23

در میان مردم از نفوذ کلام برخوردار بود:

[در مذهب شیعه هیچ زعیمى دیده نشده است که تا بدین حد نفوذ کلام داشته و مورداطاعت مردم باشد] 24 .

عالمان و بزرگان دین در مقابلش سرتسلیم فرود آورده و همگى در اجراى اوامرش در فرمان بودند.

میرزاى آشتیانى مى گوید:

[مثل حکم جناب حجه الاسلام میرزا ادام الله ظله العالى حکم حجت امام عصر( ع ) است بر خلق و نقض حکم ایشان نقض حکم امام ( ع ) است و وسوسه بودن حکم از جناب ایشان مثل وسوسه در قرآن است] 25 .

مرحوم کربلائى مى نویسد:

این منصب بزرگ سرحددارى اسلام واین مرتبه جلیله نیابت امام امروزه در زیر

آسمان و روى این زمین همان شخص یگانه جنابشان را مسلم آفاق است و بس ... عهده حضرتشان را حتم و لازم افتاد که فریادرسى اسلام واسلامیان را...تصمیم گرفته و عز فرموده 26 ...

و علماءایران در پاسخ شاه که از آنان مخالفت با میرزا را خواسته بود نوشتند:

شما خود مى دانید که دراین منع ما را از هیچ رو مدخلیتى نبوده و نیست .از جانب رفیع الجوانب حضرت حجه الاسلام که نایب امام و حکم جنابش درباره مجتهد و مقلد نافذ و واجب الاتباع است در سر من راى حکمى به منع استعمال دخانیات شرف صدور یافته واین حکم به مجرد رسیدن در کمتراز نیمروز دراین بلد در همه جا شایع و همه کس اطاعت نموده ما نیز دراین خصوص مانند سایر مردم اطاعت نمودیم .

27 این همه بر عظمت و مکانت بلند میرزا و شایستگى وى براى امامت و رهبرى امت اسلام دلالت دارد.او نیز با جلودارى خردمندانه خویش ملت را رهبرى کرد و به اسلام و مسلمین عظمت بخشید.

مقاله را با ذکر جملاتى از قصیده میرزا حبیب الله خراسانى که درباره على ( ع ) سروده وابیاتى از آن را به میرزاى شیرازى اختصاص داده است به پایان مى بریم :

الحق این تهنیت دلکش واین نظم بدیع در خور بزمگه حضرت محیى السنن است .

مهبط نور هدى بحرکرم کوه وقارصدف معرفت و صدق که نامش حسن است . دوحه گلشن دین سرو گلستان وجود آن که بر خلق زحق منتخب و منتجب است .نه منم قابل مدح و نه تویى مایل مدح چکنم قافیه امروز به نام حسن است هر زمان نام تو در قافیه تکرار کنم زان که نامت به مثل چاشنى شعر من است . 28