آثار و تالیفات میرزاى شیرازى

آیه الله العظمى حاج میرزا محمدحسن حسینى شیرازى نامى بس آشنا در قاموس پیشوایان بشرى است .

شخصیت کم نظیرى که توانست پس از رحلت استاد بزرگوارش آیه الله علامه شیخ مرتضى انصارى زمام رهبرى جامعه اسلامى را به عهده بگیرد.از سال 1281 تا 1312ه.ق .اکنون به پاس گرامى داشت یکصدمین سال رحلت میرزاى شیرازى 14121312ق . برآنیم فهرستى از تالیفات و تقریرات درس آن مرحوم را با ذکر توضیحاتى براى استفاده خوانندگان گرامى ارائه بدهیم .

یادآورى :
1. کاملترین کتابى که درباره میرزا به رشته تحریر درآمده است اثرارزنده علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى به نام : [ هدیه الرازى الى الامام المجددالشیرازى] مى باشد. 1

در بخش پایانى کتاب فوق بخش مربوط به تالیفات میرزا تمام نوشته هاى وى معرفى نشده است .

دراین مقاله ما ببا مراجعه به اعیان الشیعه وامثال آن فهرستى کامل از آثار آن جناب را عرضه کرده ایم .

2. در هدیه الرازى برخى از تقریرات درسهاى میرزا آمده است که ما با مراجعه به
کتابهاى دیگر از قبیل :الذریعه کرام البرره نقباء البشر واعیان الشیعه فهرستى کاملتراز تقریرات میرزا عرضه کرده ایم .

3. در کتابهایى مانند: هدیه الرازى واعیان الشیعه جوماع فتاوى میرزا ذکر شده است اما برخى از آن جوامع ذکر نشده که ما تا حدى این کمبود را برطرف کرده ایم .

4. براى جلوگیرى از برخى اشتباهات در آثارمیرزا از باب نمونه در کتاب :اعیان الشیعه ج 5.308 مرحوم امین در ضمن تقریرات میرزا از کتاب ذخائرالاصول تالیف شیخ حسن بن مهدى شاه عبدالعظیمى نام مى برد. در حالى که این اشتباه است . خودایشان در هما جلد صفحه 270 آن کتاب را تقریر بحث اصول شیخ انصارى برشمرده اند. علامه تهرانى نیز درالذریعه ج 10.5 آن را تقریر بحث الفاظ وادله عقلیه از درس اصول شیخ انصارى مى شمارد.این اشتباه به دیگر کتابها نیز منتقل شده است .

به عنوان نمونه :

1. مقدمه تقریرات میرزاى شیرازى مولى على دوزدرى نوشته آقاى سید محمد بحرالعلوم چاپ موسسه آل البیت .

2.ملحقات کتاب میرزاى شیرازى نوشته محمد دزفولى .218.این نوشته در سه بخش تدوین گردیده است :

1. تالیفات میرزا.

2. تقریرات بحث میرزا.

3. مجموعه فتاوى میرزا.

تالیفات میرزا
رساله فقهى :
1. کتاب الطهاره 2 تا مبحث وضو

2. کتاب الصلوه 3 تا بحث

3. رساله اى در رضاى . 4 .

4. کتاب المکاسب 5 تا پایان معاملات .

5. حاشیه بر نجاه العباد. 6 .

6. تعلیقه بر کتاب معاملات وحید بهبهانى . 7 .

7. تعلیقه بر کتاب شرح لمعه . 8

رساله هاى اصول :
1. رساله اى دراجتماع امر و نهى 9

2. تقریرات درس اصول شیخ مرتضى انصارى . دوره کامل . 10

3. تعلیقات بر فرائدالاصول تالیف شیخ مرتضى انصارى . 11 .

تقریرات درس میرزا
1. آقا سیدابراهیم دامغانى خراسانى م 1291ق .

وى از شاگردان برجسته مرحوم میرزا و
مباحث فقه واصول وى را تحریر کرده است .

تقریرات فقه وى در کتابخانه آیه الله سید حسن صدر موجوداست و تقریرات اصولى وى در نزد مرحوم آقا سید محسن بحرالعلوم موجود بوده است . 12

2. آیه الله علامه میرزاابراهیم محلاتى شیرازى م 1336ق . فزرند مولى محمدعلى .

وى از برزگان شاگردان میرزا بوده است و علاوه بر درس عمومى در درس خصوصى استاد نیز شرکت مى کرده است .از جمله تالیفات وى تقریرات فقه واصول میرزاست . 13

3. آقا شیخ اسدالله زنجانى 1283 1354ق . فرزند میرزا على اکبر.

وى در سال 1300ق . براى بهره ورى از محضر میرزاى شیرازى به سامراء آمد. علاوه بر درس میرزا در درس مرحوم سید محمد فشارکى و پس از وفات میرزا در درس مرحوممیرزا محمدتقى شیرازى شرکت کرد واز محضر آن بزرگان بهره گرفت .

آقا بزرگ تهرانى مى نویسد:از وى تقریرات درس فقه واصول به جاى مانده است . 14

4. علامه شیخ باقر زرقاى شیرازى م حدود 1308ق .

وى برخى از مباحث استاد خود مرحوم میرزاى شیرازى را به رشته تحریر درآورده است . 15

5. شیخ باقر شروقى 1333ق .آل حیدر.

وى ازافاضل تلامیذ میرزا بوده و براى برخى از طلاب عرب زبان تدریس مى کرده است .ازایشان تقریرات برخى از مباحث درس میرزا به جاى مانده است . در سال 1333ق . در جهاد با قواى انگلیس به شهادت رسید. 16

6. آقا سیدحسن فرزند سیداسماعیل حسینى قمى حائرى م ؟

وى علاوه بر شرکت در درس میرزا و بهره ورى از محضرایشان از مباحث فقهى واصولى علامه فشارکى و میرزا محمدتقى شیرازى نیز بهره مند گردیده است .

علاوه بر تقریرات درس مرحوم میرزاى شیرازى : (قاعده سلطنت واحکام وضعیه قاعده تسامح قاعده لاضرر) التحفه الحسینیه فى احکام الغیبه شرح التبصره و قواعدالحسینیه فى عده قواعد شرعیه از تالیفات آن مرحوم مى باشند.

7. آیه الله علامه سید حسن صدر کاظمى 13541272ق . مولف تاسیس الشیعه الکرام لعلوم الاسلام .ایشان در سال 1297ق . براى کسب دانش به سامراء مهاجرت کرد. تا پایان عمر میرزا در آن شهر زیست واز محضر میرزا بهره برد.افزون براین درس مرحوم میرزا را
براى شاگردان میرزا بازگو مى کرد.

وى گویا مباحث فقه واصول میرزا را نگاشته است . 18

8. آیه الله حاج شیخ حسن على تهرانى مشهدى م 1325ق .

وى پیش از شروع درس میرزا فرازهایى از نهج البلاغه را قرائت مى کرد. علاوه بر شرکت در درس مرحوم میرزا براى برخى از طلاب تدریس مى کرد. گاه به جاى میرزا اقامه جماعت مى کرد.

پس از رحلت مرحوم میرزا به مشهد مشرف شد و در جامع گوهرشاد اقامه جماعت مى کرد. وى مردى دائم المراقبه زاهد و کثیرالبکاء بود.

علاوه بر تقریرات درس فقه میرزا ازابتداى بیع تا پایان خیارات معاملات وحید بهبهانى را تعریب و آراء و فتاوى میرزا را با آن منطبق کرده بود. 19

9. میرزا حمدحسین یزدى کرمانى فرزند ملا على اکبر واعظ م 1300ق .

وى مدت طولانى از محضر میرزا بهره برده و تعادل و تراجیح از بحث اصول ایشان را نگاشته است . 20

10. آیه الله العظمى حاج آقا رضا همدانى صاحب مصباح الفقیه م 1322ق .

از بزرگان مراجع تقلید واعاظم دانشمندان امامیه بود.

در میان شاگردان میرزا از نبوغ خاصى برخوردار بود وازاکمل شاگردان او به شمار مى رفت . در زهد و تقوا اعراض از دنیا پرهیزاز ریاست و...... بى نظیر بود.

از وى تقریرات درس میرزا از جمله : کتاب البیع بر جاى مانده است . 21

11. شیخ عباس کاشف الغطاء 1253 1323ق . فرزند شیخ حسن فرزند آیه الله شیخ جعفر کاشف الغطاء صاحب منهل الغمام فى شرح شرایع الاسلام .

وى پیش از مهاجرت میرزا به سامراء در سال 1291ق . مدتها در نجف از محضراستاد استفاده کرده بود.ایشان مباحث الفاظ و تعادل و تراجیح را تحریر کرده است . 22

12. آقا شیخ عبدالله زنجانى م 1327ق . فرزند آخوند مولى احمد صاحب تسهیل الوصول الى علم الاصول .

وى از محضر بزرگانى همچون : شیخ زین العابدین مازندارنى سید حسن کوه کمرى و شیخ محمدآل یاسین بهره برده و به مراتب بالاى علمى رسیده بود. به زادگاهش زنجان مراحعیت و در آن جا به مقام مرجعیت دست یافته بود.

قبل از سال 1300از مقام و موقعیت خویش کناره گرفت و براى استفاده از محضر
میرزاى شیرازى رهسپار سامراء شد.

وى تقریرات درس فقه میرزا را نگاشته است . 23

13علامه کبیر آخوند مولى على روزدرى م 1290ق .

وى پس از تحصیل در حوزه واستفاده از محضر شیخ انصارى در حوزه درس مرحوم میرزا شرکت کرد.ایشان به نمایندگى از سوى میرزا به تبریز اعزام گردید.

تقریرات اصول که به وسیله وى نگاشته شده مورد تحسین و تقدیراستاد قرار گرفت . میرزا شیوه نگارش تتبع در نظرات اصولیون حسن تعبیر و شایستگى عبارات و طریق بیان مباحث و مبانى اصولى خود را پسندیده و به شاگردانش فرمان داد تااز آن استنساخ کنند.

خوشبختانه جلداول این کتاب باارزش براساس سه نسخه : نسخه مولف مورخ 1281ق .نسخه شیخ محمد حائرى خراسانى مورخ 1305ق . نسخه مرحوم آقا سید عبدالحسین لارى دزفولى ( این نسخه در دو جلداست . جلد اول آن شامل مباحث الفاظ و جلد دوم آن بحث قطع تا آخر مباحث اصول ( غیرازاستصحاب ) مى باشد.)به وسیله موسسه آل البیت علیهم السلام تحقیق و به چتپ رسیده است . مجلدات دیگر آن به زودى به چاپ خواهد رسید. 24

14. میرزا محمدعلى شیرازى فرزند میرزا محب على برادر بزرگتر آیه الله میرزا محمدتقى شیرازى م 1319ق .

وى در نجف مدتى طولانى از محضر شیخ انصارى و میرزاى شیرازى بهره برد و سپس به شیراز برگشت و زعامت آن شهر را به عهده گرفت .

از وى تقریرات فقه واصول درس میرزا ( البته مشخص نیست که تقریرات 25.درس ایشان باشد.) به گونه اى نامرتب و تصحیح نشده بر جاى مانده است .

15. حاج شید محمدعلى تنکابنى حسینى م 1317ق . فرزند سید محمد صادق .

وى از محضر فاضل ایروانى بهره برده و در سال 1301ق . براى بهره ورى از محضر میرزا به سامرال مهاجرت کرده است . پس از شش سال بهره ورى از محضر میرزاى شیرازى در فقه واصول مجددا به کربلا برگشته واز آن جا به تهران مهاجرت کرده است .

پس از دو سال اقامت در تهران و شرکت در درس میرزاى آشتیانى رهسپار سامراء شد و تا پایان عمر میرزاازافادات ایشان بهره برد.

از وى تقریرات درس میرزا واساتید دیگرش به جاى مانده است . 26

16. شهید شیخ فضل الله نورى 13271259ق . صاحب الصحیفه الفائمیه .
وى از بزرگان و نخستین شاگردان میرزا بوده و میرزا ب او علاقه فراوان داشته است . میرزا درباره وى گفته است :

میان من و شیخ فضل الله ضدیتى نیست .ایشان خود من و نفس من است .

27. آن بزرگوار در سیزدهم رجب سال 1327ق . به جرم دفاع از کیان تشیع و حمایت از قوانین در تهران به دار آویخته شد و به شهادت رسید.

تقریرات درس اصول میرزا(بحث مشتق ) نوشته شیخ شهید در سال 1305ق . در تهران به چاپ رسیده است . 28

17. آیه الله سید محمد فشارکى اصفهانى م 1316ق . فرزندامیر قاسم .

وى از نخستین شاگردان میرزا در نجف اشرف بوده است . قبل از شرکت در درس میرزا که از سال 1286ق . به گونه مستمر و بى وقفه شروع شده از محضر فاضل اردکانى استفاده مى کرده است . در سال 1291ق . پس از مهاجرت مرحوممیرزاا به سامراء وى هم به آن دیار هجرت کرد و تا پایان عمر میرزا تدریس هم مى کرد و عده اى از شاگردان میرزا در درس وى شرکت مى کردند.از وى تقریرات درس اصول میرزا بر جاى مانده است . 29

18.آیه الله سید محمد هندى غروى 13231242ق . فرزند سید هاشم صاحب شوارع الاعلام فى شرح شرایع الاسلام .

وى از شاگردان صاحب جواهر و شیخ انصارى بوده است . پس از وفات شیخ به حوزه درس میرزاى شیرازى روى آورده و در سلک شاگردان میرزا درآمد.

او علاوه بر پنچاه جلد تالیف و آثار گوناگون مباحث درس فقه میرزا را نیز به رشته تحریر درآورده است . برخى از عناوین بدین شرح است : کبائر طهارت قضاء خلل الصلوه بیع عبد فرارژ تا پایان خیارات رهن تداخل اغسال زکوه حیض واستحاضه . 30

19. آقا شیخ موسى نورى م 1331ق .

وى خواهرزاده علامه محدث حاج میرزا حسین نورى است .

پس از 1300ق . به سامراء مشرف شده واز محضر میرزااستفاده کرده و مباحث ایشان را به رشته تحریر درآورده است . پس از میرزا به نجف رفته و در درس آخوند خراسانى و حاج میرزا حسین خلیلى شرکت کرده است .

31 20. سید مهدى آل حیدر.

وى مدتى که از محضر میرزااستفاده مى برده تقریرات درس ایشان را مى نگاشته است . 32
21. سید مهدى حسنى کاظمى م 1336ق . فرزند سیداحمد

وى دروس مقدماتى را در کاظمین فرا گرفت . براى ادامه تحصیل به نجف آمد واز محضر شیخ محمدحسین کاظمى و میرزاى شیرازى بهره برد. پس از مهاجرت میرزا به سامراء به سامراء رفت و تا پایان عمر میرزا در آن جا ماند واز محضرایشان بهره برد. پس از رحلت میرزا به کاظمین برگشت .از جمله تالیفات وى تقریرات درس اصول میرزا مى باشد.

33 از وى تقریرات درس فقه مرحوم میرزا (صلوه طهاره و مکاسب ) به جاى مانده است

34 23. آیه الله سید هاشم آل بحرالعلوم . م 1255 1284ق . فرزند علامه سید على بحرالعلوم .

وى از شاگردان برجسته میرزا بوده است . تقریرات وى مورد پسند خاطراستاد واقع شد.ازاین روى به شاگردان خود سفارش مى کرد که از آن تقریرات استنساخ کنند.

برخى از عناوین تقریرات اصول وى عبارتنداز:

مباحث مقدمه واحب اجزاء دلالت نهى بر فساد مفهوم شرط جواز عمل به عام مبحث قطع حجبت ظواهر.اجماع منقول شهرت فتوائیه مخصصات عام خبر واحد و مبحث ضد.

وى در آغاز کما لو رشد بود که چشم از جهان فروبست . 35

24. آقا سید هاشم قزوینى حایرى 1243.1327ق . فرزند سید محمدعلى موسوى .

وى سالها در درس عموزاده خود سیدابراهیم حائرى قزوینى صاحب : ضوابط الاصول صاحب جواهر و شیخ انصارى شرکت کرده واز محضر آن بزرگان بهره برده است . پس از رحلت شیخ مرتضى انصارى در درس مرحوم میرزا در سامراء شرکت کرد.از وى تقریرات درس فقه میرزا(ظاهرا) بر جاى مانده است . 36

مجموعه فتاوى میرزا
1. معاملات وحید بهبهانى .این کتاب از فارسى به عربى ترجمه شده و توسط شیخ حسن على تهرانى م 1325ق .انطباق داده شده است . 37

2. مجموعه اى از فتاوى میرزا به زبان عربى .

نسخه خطى آن در نزد صاحب اعیان الشیعه بوده است . 38
3. حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضى انصارى به زبان فارسى .

این کتاب در سال 1301 با آراء و نظریات میرزا به چاپ رسیده است . 39

4. حاشیه بر مناسک حج شیخ مرتضى انصارى به زبان عربى .

این کتاب در سال 1301ق . در چاپخانه صبح صادق در عظیم آباد هند به چاپ رسیده است . 40

5. منهج النجاه

رساله اى است عملیه به زبان فارسى برگرفته شده از فتاوى میرزا که مرحوم حاج شیخ على نحفى اصفهانى آن را به صورت پرسش و پاسخ تدوین نموده است .

ایشان دراین کار فقط بر پاسخهایى که به خط میرزا و یا به امضاى وى بوده اکتفا کرده است . تاریخ فراغت 1304ق .است . نسخه خطى آن در مکتابخانه مرحوم میرزا موجود بوده است . 41

6. رساله سئوال و پاسخ

این رساله در برگیرنده 236 پرسش و پاسخ است . سئوالهااز طرف شهید شیخ فضل الله نورى و پاسخهااز طرف میرزاى شیرازى است .

این کتاب در سال 1305ق . در تهران به چاپ رسیده است . 42

7. رساله سئوال و جواب یا شصت مساله .

سئوالها توسط حاج شیخ فضل الله نورى طرح شده و مرحوم میرزا به آنها پاسخ گفته است .

این رساله به سال 1306ق . در 93 صفحه به قطع جیبى در تهران به چاپ رسیده است . درباره این رساله شیخ شهید در یادداشتى چنین مى نویسد:

.... سطور دراین اوراق مسائل متفرقه نافعه است که این حقیر فضل الله نورى دراین مجموعه جمع نمودم و تمام آن مستنسخ از خط شریف جناب مستطاب حجه الاسلام والمسلین سیدناالاستاد ادام الله ظلاله على روس العباد که در جواب مسائلى که از نواحى مختلفه مى آوردم مرقوم فرموده اند واگر چه جمله اى ازاین مسائل در رسائل عملیه ایشان بالفارسیه والعربیه مذکوراست لکن چون عین عبارت ایشان نافع است للمقلدین بل المجتهدین زحمت نقل را متحمل شدم به امیداجر و ثواب ان شاءالله 43 .

8. رساله سئوال و جواب :

این رساله از کتاب : شصت مساله گسترده تر بوده و در تبریز به چاپ رسیده است . 44

9. صراط النجاه .

رساله اى است عملیه که از فتاوى شیخ مرتضى انصارى توسط حاج محمدعلى یزدى
برگرفته شده است .

براین رساله حواشى زیادى از مراجع تقلید درج شده است .

بارها به زبان فارسى چاپ و نشر گردیده است .

نسخه خطى این کتاب به زبان عربى با حواشى حضرات آیات عظام :

1. حاج میزرا محمدحسن شیرازى م 1312ق .

2. حاج میرزا حبیب الله رشتى م 1312ق .

3. حاج شیخ محمد طه نجف م 1323.

در کتابخانه امیرالمومنین ( ع ) در نجف موجوداست . 45

10. مجموعه اى از فتاوى میرزاى شیرازى این مجموعه به وسیله مرحوم حاج فاضل شیرازى از شاگردان میرزا گردآورى شده است . 46

شایداین همان رساله اى باشد که نسخه خطى از آن نزد مرحوم آیه الله سید محسن امین بوده است . 47

11. سراج العباد. به زبان فارسى

این رساله از فتاوى شیخ مرتضى انصارى گردآورى شده که همراه با حواشى مرحوم میرزا مکرر به چاپ رسیده است

از جمله چاپهاى آن چاپ سال 1302ق . در بمبئى است . 48

12. سراج العباد. عربى .

این رسال تعریب کتاب فوق است . بر آن سه تن از آیات بزرگوار حاشیه دارند:

1. میرزا محمدحسن حسینى شیرازى .

2. میرزا حبیب الله رشتى .

3. شیخ محمد طه نجف .

علامه تهرانى نسخه خطى آن را در 1322ق . مشاهده کرده است . 49

13. سرورالعباد

این کتاب رساله اى است فارسى و جمع آورى شده از فتاوى شیخ انصارى .

این رساله توسط حاج محمدعلى یزدى گرد آمده واز جمله در سال 1302 در بمبئى همراه با حواشى و تعلیقات میرزا به چاپ رسیده است . 50

14. طریق النجاه

این رساله را که رساله اى است فتوائى و به عنوان سئوال و جواب سید مهدى یزدى از فتاوى میرزا گردآورى کرده است .

این رساله براى بار دوم در لاهور به سال 1302ق . به چاپ رسیده است . 51

15. طریق النجاه فى بیان مرادات (نجاه العباد)

این کتاب از تالیفات سید زیین العابدین بن ابوالقاسم طباطبایى تهرانى است . بر آن حواشب شیخ مرتضى انصارى و
جناب میرزاى شیرازى دیده مى شود.

نسخه خطى آن در کتابخانه میرزا محمد تهرانى در سامراء موجود بوده است . 52

16. مجمع المسائل

این کتاب را سیداسدالله قزوینى به دستور میرزاى شیرازى از حواشى کتابهاى : سرورالعباد سراج العباد نجاه العباد صراط النجاه طریق النجاه سئوال و جواب والنخبه مطابق با فتاوى میرزا تا آخر بحث تیمم گرد آروده است . 53

17. حاشیه برالنخیه

این کتاب تالیف حاج محمدابرهیم کلباسى م 1261ق . و خلاصه کتاب : ارشادالمسترشدین در عبادات ( غیراز حج ) بوده است .

نخبه همراه با حاشیه جناب میرزا درسال 1289ق . به چاپ رسیده است . 54

18. مجمع المسائل

کتابى است فارسى که توسط میرزا محمد حسن بن محمدابراهیم جزى اصفهانى مطابق با فتاوى حضرت میرزاى شیرازى تدوین شده و در 372 صفحه با قطع وزیرى به سال 1310ق . به تصحیح میرزاى مهدى خراسانى به چاپ رسیده است .

این کتاب با ترتیبى زیبا و و مشتمل ب رتمام ابواب فقه از تقلید تا دیات و مسائل متفرقه است . براین کتاب چند تن از آیات حاشیه دارند:

1. آخوند مولى محمدکاظم خراسانى م 1329ق .

2. میرزا محمد تقى شیرازى م 1337ق .

3. سید محمد کاظم یزدى م 1337ق .

4. سیداسماعیل صدر م 1337ق . 55

نسخه اى ازاین کتاب در کتابخانه آیه الله العظمى گلپایگانى با حاشیه هاى آیه الله سیداسماعیل صدر (با رمز صدر. تا صفحه 176 بحث نمازاحتیاط) و آیه الله سید محمد کاظم یزدى (با رمز محمد کاظم ) ظاهر به خط خودشان است .