کامپیوتر و پژوهش در گنجینه هاى اسلامى

با پژوهشگران و محققان
مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى زیر نظر رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آیه الله خامنه اى دام ظله العالى

بسم الله الرحمن الرحیم
تا همه ظرفیت اندیشه خلاق آدمى بکار نیفتدامید کشف معارف الهى و ژرفاى آموزش هاى اهل بیت علیهم السلام برآورده نخواهد شد.ابزار فنى و دانش جدید کمک خوبى دراین راه شمرده مى شوند. شما جوانان فاضل و کارآمدازاینکه خواسته و توانسته اید بااستخدام کامپیوتر دراین راه گامى بردارید خداوند تعالى را سپاس گزارید و درادامه ى راه فقط رضاى او را مقصود قرار دهید و براى گشوده شدن سرچشمه هاى دانش و معرفت ازاو مدد بخواهید.امیداست کار متواضع شما با قبول الهى رفعت باید واین سرآغاز فرجامى رضایتبخش و شفابخش داشته باشد .

والله الموفق و هوالمعین
والسلام علیکم و رحمه الله
سیدعلى خامنه اى
17 محرم 1411
تحقیق در هر زمینه اى احتیاج به مقدماتى دارد که از مهمترین آنها آماده نمودن مراجع و منابع مى باشد و هر قدر محقق بتوانداز منابع بیشترى استفاده نماید تحقیقات وى عمیق تر و گسترده تر خواهد بود.

در علوم اسلامى به جهت تعبد به کتاب و سنت تحقیق غالبا داراى
مراحل زیر مى باشد:

1. جمع آورى آیات و روایات و سایر مطالب مرتبط با موضوع تحقیق .

2.اثبات اعتبار سند و تشخیص صحت و سقم مدارک نقلى .

3. اثبات دلالت و تشخیص ظهور وتعیین معانى الفاظ.

شناخت و تشخیص موضوع اعم از موارد عرفى و تخصصى .

فراهم نمودن مقدمات و منابع تحقیق قبل ازاین در حوزه هاى علمیه متناسب باامکانات زمان خود بوده و با جد و جهد علماى جلیل القدرى که عمر پربرکت خویش را صرف جمع آورى این علوم شریفه نموده اند به دست آمده لکن دراین راه مشکلات زیر هنوز باقى است :

1. عدم امکان دسترسى سریع به منابع مورد نظر تا آن جا که گاه براى پیدا کردن یک مطلب روزها بلکه ماهها وقت باارزش یک محقق در لابلاى کتب صرف مى شود.

2. پراکندگى مطالب در منابع تحقیق بدون دسته بندى دقیق به گونه اى که مثلا فقیه دراستنباط و مفسر در تفسیر تنها مى توانند به بخشهایى که احتمال مى دهند که آیه یا روایتى متناسب با موضوع تحقیق در آن یافت شود مراجعه کنند و چه بسا موارد متعدد دیگرى به علل گوناگون از نظر آنها مخفى مى ماند.

3. با صرف عمده وقت براى تتبع از فرصت تفکر و تعمق کاسته مى شود.

از سوى دیگر پیشرفت علمى و تکنیکى جوامع ابزار جدیدى را با خود به ارمغان آورده که مى توان از آنها دراستنباط معارف دین با حفظ روش تحقیق اصیل به وجه احسن استفاده نمود. فرهنگ و معارف غنى اسلامى اگر بخواهد پاسخگوى نیازهاى عصر حاشر باشد بناچار بایدازاین وسائل سود جوید. به عبارت دیگر امروزه گستردگى مسائل و تنوع موضوعاتى که یک محقق با آن رو به روست به حدى است که بودن تجدید نظراساسى در ابزار تحقیق و بدون یک نظم متناسب در[ منابع تحقیق] نمى توان کارى اساسى وارزشمندارائه نمود زیرا در تمامى مراحل تحقیق جستجوى کامل از بالاترین درجه اهمیت برخورداراست .

در طى این راه کامپیوتر به راحتى و با سرعت زیاداز عهده برآمده در تمامى مراحل تحقیق به وجه احسن و گسترده مى توان از آن بهره گرفت . بلکه بدون استفاده از آن پیشرفت قابلت توجهى در علوم اسلامى امکان پذیر نخواهد بود.البته این امر مستلزم تغییر در روشهاى اساسى استنباط نیست بلکه با حفظ روشهاى سنتى دقت سرعت رسیدن به نتیجه و گستردگى دامنه تحقیق به نحو قابل ملاحظه اى گسترش خواهد یافت .

با توجه به نکات فوق [ مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامى] باامید به عنایات خداوند سبحان و توجهات حرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالى فرجه و با برخوردارى از حمایتهاى بى دریغ رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آیه الله خامنه اى دام ظله العالى به عنوان یک تکلیف الهى و دینى برخود لازم مى داند که با تمام توان در تهیه مقدمات لازم در جهت استفاده از کامپیوتر در تحقیقات اسلامى از کوشش هاى لازم را به عمل آورد.

آشنایى با کامپیوتر:
امروزه کامپیوتر تقریبا در تمام علوم نقش اساسى را داراست . علت این امر چیست ؟ و آیااین وسیله جدید مى تواند در علوم اسلامى به کار آید واگر مى تواند میزان کارآیى آن چقدراست ؟

پاسخ به این سوالات با توضیحى مختصر راجع به کامپیوتر مشخص مى گردد.

کامپیوتر داراى سه مشخصه
اساسى است :

1. حافظه زیاد: مقدار حافظه در کامپیوترهاى بزرگ و کوچک متفاوت است و در کامپیوترهاى شخصى سازگار با که استفاده از آنها درایران رائج است مى توان مقدار آن را تا سیصد مکابایت (معادل چند هزار جلد کتاب ) یا بیشترافزایش داد.

2. سرعت انتقال اطلاعات به طور فوق العاده : در ذهن آدمى این سرعت در موارد گوناگون متفاوت است . فرضااگراز یک شخص حافظ قرآن موارد تکرار لفظى خاص در سوره اى کوتاه پرسیده شود به سرعت جواب خواهد داد ولى اگر همین سوال در مورد سوره اى طولانى یا در مورد کل قرآن مطرح شود براى پاسخ به ساعتها زمان احتیاج است ولى [کامپیوتر] با سرعت تقریبا ثابت و بسیار بالا مى تواند به راحتى مطلب خاصى را در میان انبوه اطلاعات موجود در حافظه اش پیدا کند. به طور مثال : در بین 100 جلد کتاب پیدا کردن موارداستعمال یک کلمه کمتر از یک ثانیه زمان لازم دارد.

3. قدرت اجراى دستورات و برنامه ها: با توجه به توانایى[ برنامه نویس] درانطابق روشهاى تحقیق باالگوهاى کامپیوترى کامپیوتر مى تواند هر کارى راانجام دهد مثلا تشخیص وثاقت با ضعف روات یک روایت براساس[ نظرات رجالین] وامثال آن به راحتى توسط کامپیوتر انجام مى پذیرد.

اگر در ویژگى هاى بالا دقت شود مشخص مى گردد که کامپیوتر فکر مى کند لیکن باید روش فکر کردن را به او آموخت . هر چه این آموزش قویتر باشد کامپیوتر بهتر فکر مى کند و در نتیجه کارآیى بیترى خواهد داشت .

کارهاى انجام شده و در دست انجام :
1. معجم الفاظ وسائل الشیعه :
این برنامه از قسمتهاى مختلف هیات ماده و موضوع (که هر قسمت شامل بخش هاى فرعى است ) تشکیل گردیده است که قسمت عمده برنامه آماده شده و قابل ارائه مى باشد. درادامه این راه این مرکز قصد تهیه معجم الفاظ براى جمیع منابع و مراجع اسلامى در کمترین زمان ممکن را دارد. از باب مثال : معجم الفاظ کتاب[ بحارالانوار] در مدتى حدود یک سال قابل تهیه است .

ویژگیهاى معجم الفاظ کامپیوترى
1. چنانچه بر محققین محترم پوشیده نیست یافتن واژه هاى کثیرالاستعمال در معجم هاى رایج بسیار دشواراست بخصوص در معجم هایى که براى کتابهاى حجیمى مانند: وسائل الشیعه تهیه شده اند. مثلااگر روایتى را که مشتمل بر عبارت[ فانه یقال ذلک من السنه] مى باشد در چنین معجم الفاظى جستجو نمائیم به خاطر کثرت استعمال مفردات عبارت فوق براى دستیابى به روایت مورد نظر مجبور به صرف ساعتها وقت مى باشیم ولى در کار با کامپیوتر مى توانیم تمام عبارت فوق را به کامپیوتر داده و موارداستعمال آن را روى صفحه مونیتور ملاحظه نماییم واز آن جا که این عبارت به همین ترکیب موارداستعمال بسیار کمترى دارد به راحتى به حدیث مورد نظر خود دست مى یابیم . همین طوراگر دو کلمه مجزااز روایتى را داشته باشیم اگر چه در هر دو کثیر الاستعمال باشند از آن رو که مواردى که با هم به کار رفته اند کمتر است هنگامى که از کامپیوتر موارد مشترک استعمال آنها را بخواهیم جوابهاى بسیار محدودترى را روى صفحه
مونیتور خواهیم داشت و دراین صورت به راحتى به مطلب مورد نظر دست یافته ایم .

2. در معجم الفاظ کامپیوترى[ الفاظ] را هم با دانستن ماده و هم با هیات مخصوص مى تواند جستجو کرد چنانچه مى توان از ترکیب این دو استفاده کرد مثلا روایاتى را که هم مشتمل بر کلمه اى از ریشه ضرب و هم مشتمل بر هیات الیوم باشداز کامپیوتر مى خواهیم .

3.از آنجا که کامپیوتر مرتکب هیچ گونه اشتباهى در فهرست بندى اطلاعات داده شده نمى شود یکى از مشکلات عمده کارهاى دستى در کار با کامپیوتر کاملا مرتفع مى گردد.

4. براى چاپ نتیجه کارهاى کامپیوتر احتیاج به صرف هزینه اى براى حروفچینى با کامپیوست نیست بلکه کامپیوتر با خطى مطلوب (بااستفاده از پرینتر لیزرى ) نتیجه را آماده چاپ مى سازد.

معجم موضوعى بحارالانوار:
دراین برنامه پس از موضوع بندى کتاب و سپردن به کامپیوتر با خواستن هر موضوعى از آن تمام مواردى که در روایات بحار راجع به آن موضوع بحث شده ارائه مى شود. در حال حاضر برنامه روى مجلدات محدودى (در حدود 40 جلد)از کتاب قابل ارائه است و بقیه مجلدات آن تقریبا موضوع بندى شده وان شاءالله به زودى به برنامه محلق مى شود.

قابل ذکراست که این گونه تحقیقات مجموعه کاملى از موضوعات یک کتاب را در بر خواهد داشت .

معجم کامپیوترى رجال کتب اربعه :
دراین برنامه ابتداء کارهاى مقدماتى براى آماده سازى اسناد صورت مى گیرد که عبارت است از: تصحیح اسناد بااستفاده از نسخ معتبر و تبدیل اسناد خاص مشتمل بر تحویل تعلیق یا ضمیر و... به اسناد ساده سپس تنها یک باراستاد آماده به کامپیوتر سپرده مى گردد آن گاه کامپیوتر خود مجموعه عظیمى ازاطلاعات درباره راویان باارقام و آمار لازم از جمله مواضع روایات یک راوى یا چند راوى با هم مشایخ شاگردان و طبقه روات در مقایسه باائمه اطهار سلام الله علیهم را ارائه مى دهد. همچنین فهرستهاى مختلفى از روات چون فهرست مرتب شده از ابتدا یاانتهاى نام راوى یا بر حسب تعداد تکرار و نیز فهرستهایى متنوع از سلسله روایات ارائه مى دهد.

از مهمترین قسمتهاى این برنامه تهیه ترتیب الاساتیدى براى هر راوى در هر قسمت سند مى باشد که کارى است بسیار سودمند و بى سابقه و تنها تهیه قسمتهاى ناقصى ازاین برنامه سالها زمان از محققان گرانمایه گرفته است آن هم بااشتباهات طبیعى بسیار.

با توجه به آنچه گذشت این برنامه زمینه تشخیص روات مشترک کشف تحریفات دراسناد اثبات ارسال یااسناد روایت و نیز حل بسیاراز مشکلات علم رجال را فراهم مى آورد.

قسمت دیگرى از برنامه رجال به شرح حال راویان مى پردازد. در حال حاضر دراین قسمت از برنامه شرح حال اجمالى از موقعیت حدیثى راویان با شارتى گذرا به اختلاف اقوال همراه با متن کتاب نجاشى تهیه شده است و به امید خدا به زودى بقیه اطلاعات راجع به هر راوى در کتب رجال بخصوص در کتب رجال کشى رجال و فهرست شیخ به کامپیوتر سپرده شده به آسانى قابل دسترسى خواهد بود.

ازامتیازات این قسمت از برنامه آن است که مى توان تنها با دادن آدرس روایت شرح حال همه روات آن را به دست آوردن و نیز با گسترش
برنامه مى توان به سرعت و به راحتى روایات یک باب و یک کتاب را به اقسام مختلف : (صحیح موثق ضعیف و...) طبقه بندى نمود.

فهرستها و متون مختلف :
دراین قسمت فهرستهاى دقیق و جزئى از تمامى کتب دراسرع فرصت تهیه مى گردد. تا کنون فهرست بحار جواهر اسفار و وسائل الشیعه تهیه شده وان شاءالله در آینده نزدیک فهرست بقیه کتب نیز آماده خواهد شد. همچنین متن کتب اصلى همراه با معجم الفاظ و موضوعات آنها نیز دراین قسمت آماده مى شود که به عنوان مثال کتاب کفایه الاصول هم اکنون قابل ارائه مى باشد.

آشناسازى طلاب با کامپیوتر:
با توجه به این که مهندسین کامپیوتر قادر نخواهند بود که معارف و علوم حوزوى را همانند محققین حوزه درک نمایند تا قادر به تهیه برنامه کامپیوترى مناسب براى تحقیقات اسلامى باشند و با توجه به این که مهمترین قسمت کار با کامپیوتر دادن روش تفکر صحیح (برنامه مناسب ) براى آن مى باشد این مرکز در صدد تشکیل کلاسهایى براى آشنایى طلاب با کامپیوتر و روشهاى برنامه نویسى برآمده است تا خود بتوانندالگوهاى کامپیوترى تهیه نمایند. تاکنون این کلاسها بحمدالله بسیار نتیجه بخش بوده است . چند دوره از آن سپرى شده و به طور گسترده ادامه دارد.

همگانى کردن کامپیوتر:
با آماده شدن برنامه هاى مختلف و تاثیر فراوان استفاده ازاین برنامه ها در بهبود کار تحقیق مرکز تصمیم به ایجاد مراکز کامپیوترى عمومى براى استفاده محققین نموده است که ازامکانات بالایى برخوردار است و علاقمندان مى توانندازاین امکانات بهره بردارى نمایند. باشد که این کار مقدمه اى براى تهیه امکانات فردى و وسیع باشد که مرکز به فکراین طرح نیز مى باشد وان شاءالله به زودى به مرحله انجام مى رسد.

امکان انجام کارهاى تحقیقاتى شخصى به وسیله کامپیوتر:
دراین طرح اهل تتبع مى تواند شخصا روى هر موضوعى که علاقمند هستند تحقیق نموده سپس با حداقل هزینه نتیجه تحقیقات خود را تبدیل به یک برنامه کامپیوترى نمایند که دیسکت مربوط در هر کامپیوتر قابل اجراء خواهد بود. ( البته دراین گونه تحقیقات رعایت الگوهاى کامپیوترهاى الزامى است) .

تذکراتى راجع به روشهاى رایج تحقیق
1. با توجه به طرحهایى که گذشت مى توان گفت کار مراکز تحقیقاتى روى هر یک از قسمتهاى فوق بدون استفاده از کامپیوتر کارى است با هزینه بیشتر سرعت و دقت متر و علاوه بر آن کارى است تکرارى زیرا روشن است همه این تحقیقات به صورت کامپیوترى باید موجود باشد و به فرض انجام بعضى از کارهاى با دست آن کارهااز نو باید کامپیوترى گردد.

2. هر چند تمامى این طرحها کامپیوترى مى باشد ولى بدون داشتن کامپیوتر نیز مى تواند قسمتى از آنها راانجام داد.این کارها عبارتنداز جمع آورى اطلاعات یافتن نسخ معتبره و... که به طور مثال : در مورد معجم موضوعات موضوع بندى کتب مربوط باالگوى مناسب مورد نظر مى باشد.

در خاتمه تذکراین مطلب ضرورى است که تمامى موسسات و دست اندرکاران تحقیق باید در فکر تطبیق روشهاى خود با تکنولوژى جدید باشند تا هم از سرعت بالایى برخوردار بشوند و هم کیفیت تحقیقاتشان بالا برود و هزینه بسیار کمترى صرف نمایند.