با پژوهشگران و محققان

موسوعه مصطلحات فقهاء الشیعه الاثنى عشریه
محمدحسن معزى طهرانى
نگارش اصطلاح نامه ها و تبیین واژه ها و اصطلاحهاى به کار گرفته شده در دانشهاى گونه گون در فرهنگ اسلامى از پیشینه اى کهن برخورداراست .

محققان واندیشه وران فرهنگ اسلامى دراین زمینه در سده هاى پیشین آثار سودمند و گرانقدرى سامان داده اند. آثارى از قبیل :[ مفاتیح العلوم] خوارزمى [ التعریفات] سیدشریف جرجانى . بخش عظیمى ازادبیات تصوف به زبان عربى و فارسى که به تبیین و توضیح اصطلاحات آن پرداخته است همانند [ اللمع] [ رساله قشیرى] [ منازل السائرین] و ... در این رده قرار دارند.

در سده هاى واپسین نیز این پژوهشهاادامه داشته و آثار گرانسنگى دراین زمینه ها پدید آمده است مانند :[ کشاف اصطلاحات الفنون] تهاونوى [ ایجدیه العلوم] صدیق حسن خان و ...

در سالهاى اخیر که دامنه پژوهشها گسترده شده و میدان تحقیق و بررسى وسعتى در خور یافته است محققان و پژوهشیانى براى سهل الوصول ساختن متون و سرعت دست یابى به محتواى

منابع : آثار کلیدى سودمند سامان داده اند. دراین راستا از جمله از تدوین اصطلاحنامه هاى موضوعى باید یاد کرد و به آثارى از قبیل : (فرهنگ معارف اسلامى) [ فرهنگ علوم عقلى] [فرهنگ اصطلاحات منطقى] [ فرهنگ حقوقى] موسوعه جمال عبدالناصر فى الفقه الاسلامى موسوعه الفقه الاسلامى [ معجم العلوم الاجتماعیه] اشاره داشت .

آنچه اینک به معرفى اجمالى آن خواهیم پرداخت درادامه این تلاش فرهنگى سودمند و کارآمد سامان مى یابد.

کتاب آنگونه که از نامش پیداست بیانگراصطلاحات بکار گرفته شده در فقه شیعه اثنى عضرى است .

شیوه بررسى و تدوین :
مولف محترم ابتدا براى دست یافتن به اصطلاحات فقهى متونى چنداز آثار فقهى را مورد بررسى قرارداده و واژه ها واصطلاحات مورد نظر را استخراج کرده اند و آنگاه واژه هاى استخراج شده را براساس الفباء و با توجه به حرف اول و دوم تنظیم کرده اند که مجموعه آن با واژه [آباء] مى آغازد و با[ یوم النحر] پایان مى پذیرد. سیر پژوهشى و تدوین موسوعه ... بدین قراراست :

ابتدا واژه انتخاب شده دقیقا ضبط مى شود و گویش آن روشن مى گردد آنگاه ریشه اشتقافى آن مورد توجه قرار گرفته و براساس دانش ( صرف ) صحت و یا اعتلال آن بازگو مى شود.

پس ازاین معانى لغوى واژه تبیین مى گردد و آنگاه که معناى اصطلاحى آن ارائه شد رابطه و تناسب معنى لغوى واصطلاحى شناسائى شده ارائه مى گردد بااشاره به منابع و مدارک آنچه یاد شد.

پس از روشن شدن معنائى که در فقه از آن واژه مراد شده است همه مواردى را که فقیهان در ضمن استنباط بدان پرداخته اند آورده مى شود: ازاول کتاب [ الطاره] تا آخر کتاب [ الدیات] .

این مرحله مهمترین و کارآمدترین بخش این موسوعه است و تاثیر آن در پژوهشهاى فقهى قابل توجه خواهد بود.

در تنظیم نهائى کتاب افزون بر متن که مجموعه واژه ها واصطلاحهاى فقهى را براساس یاد شده در بر خواهد داشت مقدمه و ملحقانه خواهد آمد که چگونگیهاى آنها نیز یاد کردنى است : مولف مثلا در حرف[ ق] واژه[ قاعده] را تشریح مى کند و آنگاه به تنظیم قواعد فقهى مى پردازد که افزون بر 600 قاعده تاکنون فراهم آمده است . فهرست این قواعد در ملحقات آمده است . و چنین است آنچه در واژه[ ن] با عنوان ناسخ آمده است . بدینسان که تبیین معناى[ ناسخ] براساس یاد شده در متن آمده و آیات ناسخه در ملحقات و نیز :[منسوخ] [ آیات الاحکام] [الحدود] و ... در مقدمه کتاب به تبیین و توضیح واصطلاحات : نجومى منطقى تفسیرى تاریخى حدیثى و ... که در بررسیهاى فقهى به کار مى آید پرداخته شده است و نیز به بازشناسائى امور به کار گرفته شده از سوى فقیهان در پژوهشهاى فقهى مانند : [ الاشبه] [الاقوى] [ الاظهر] [ الانسب] و یا [العلیان] [ سیدان ، شیخین] و ...

کار و پژوهش و تحقیق و تنظیم این اثر گرانسنگ مراحل نهائى را مى گذارند وامیداست در آینده اى نه چندان دور پیش دید عالمان و پژوهشگران و

جستجوگران منابع و مسائل فقهى نهاده شود.

جاى اثرى ازاین دست در پژوهشهاى فقهى به شدت خالى بود و نیاز شدید پژوهشگران بویژه مدرسان و طالب عالمان به آن جاى هیچ گونه تردیدى نیست . باید حسن انتخاب مولف محترم را ستود و براى سامان بخشیدن هر چه سریعتر به آن و دیگر پژوهشهاى علمى واسلامى براى وى آرزوى توفیق نمود.

با پژوهشگران و محققان
المعجم الموضوعى لابواب الوسائل والمستدرک
مصطفى پاینده

معجم نگارى و تدوین آثار کلیدى براى دست یابى به موضوعات و نصوص متون و منابع فرهنگ اسلامى که پیشتراشاره اى به اهمیت و کاربرد آن داشته ایم از جمله حرکتها و جریانهاى میمون و ارزشمندى است که اینک در فضاى عطرآگین حاکمیت اسلام عزیز در جامعه علمى و پژوهشى شاهد آن هستیم . آنچه اینک به شناسائى و معرفى آن خواهیم پرداخت گامى است کارآمد در دست یابى به دو مجموعه حدیثى بسیار گرانقدر :[تفصیل وسائل الشیعه الى تحصیل المسائل الشریعه] و [مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل] که از آنها با نام اختصارى [وسائل الشیعه] و[ مستدرک الوسائل] یاد مى شود. مرحوم حر عاملى به جمع تدوین روایات شیعه بر پایه کتب اربعه و دیگر منابعى که بدانها اعتماد داشته است همت گماشته است و پس از آن مرحوم میرزا حسین نورى آنچه را که مرحوم حر عاملى از قلم انداخته بوده یا به دلیل دست نیافتن و یاانگیزه هاى دیگر جمع و تدوین کرده است .این دو مجموعه اینک از منابع مهم وارزشمند فرهنگ اسلامى هستند که هیچ محققى در سامان بخشیدن به پژوهشها از مراجعه بدانها بى نیازنیست .

مجموعه احادیث این دو کتاب تبویب شده و در ضمن بابها و فصلهائى آمده است . بااین همه روایات بسیارى نشانگر موضوعاتى در مواردى یاد شده است که دست یافتن به آنها سهل الوصول نبوده و دشواراست .افزون براین روایاتى نیز توان یافت که در زیر عنوانهاى مشخصى نیامده است . براى آنها نیز عناوینى جعل شده و روایات نشانگر آن عناوین مشخص گردیده است .این بجز زیر عنوانها و عناوین فرعى است که مولف ساخته و پرداخته وازاین راه محققان را در دست یابى به موضوعات یارى رسانده است مثلا : [ الائمه] که عنوان اصلى است با عناوین فرعى از این قبیل : [خلافتهم للرسول] [ انکارهم] [قتل سابهم] [ عرض الاعمال علیهم ، تذاکر فضلهم] [ الصلوه علیهم] و... آمده است و یا [الحبس] که عنوان اصلى است با زیر عنوانهائى بقرار ذیل آمده است :

[ الاقرار عندالحبس] [ حبس المدیون] [ السجن المودبه للزانى] (حبس المختلس) [ حبس السارق] و ... موضوعات که سعى شده است از عناوین ابواب وسائل و مستدرک نگاشته شود براساس الفباء تنظیم شده است و موضوعات فرعى هر عنوان ذیل آن عنوان آمده است مثلا:الخمر در حرف ( خ ) و در ذیل آن : [ نجاسته] [ تحریم شربه] ( بیعه) [... حد شریه] و ... عناوین و موضوعات و واژه هاى کلیدى این فهرست براساس هیئت کلمه تنظیم شده است ازاین روى [الاخلاص] در حروف الف آمده است و [ لاضرر] ذیل کلمه ( ضرر ) .

عناوین مرکب به همان صورت مصطلح آمده است مانند : [ السبق و الرمایه] و[ ردالمظالم] . موضوعات براساس اصطلاحات رایج تنظیم شده و موارد دیگر به آن موردارجاع شده است مانند : [الاسکار] که به [ المسکر]ارجاع داده شده است .

در آدرس دادن به ترتیب :[ کتاب] [ الابواب] [ ابباب] [ الحدیث] [ ج] و[ ص] آمده است تا در چاپهاى متعدد قابل استفاده اما در جلد و صفحه به[ وسائل الشیعه] 20 جلدى و[ مستدرک الوسائل] تحقیق[ موسسه آل البیت الاحیاءالتراث]

ارجاع داده شده است .

مولف دراین فهرست بر آن بوده است که موضوعات تحقیقى و مورد نیاز پژوهشگران را برگزیند و فهرست کند و بدینسان تلاش کرده است تا بااین ملاک عناوین کلى را به عناوین ریز و ریزتر تقسیم کند. بنابراین [ ارض] را در مواردى مثل : [ احیاء] و[ تظهیر] محور قرار داده که دراین موارد [ ارض] موضوعیت دارد ولى در[ غصب] نه زیرا متعلق عصب حق و مال دیگران است واین بسى گسترده تر و عام ترا ز زمین ملکى است بنابراین دراین مورد واژه[ غصب] محوراصلى قرار گرفته و فروع آن ذیلش آمده است .

در مواردى که موضوع حالت ترکیبى دارداما یاد کرد جزئى از آن براى رساندن موضوع بسنده دانسته شده است به همان جزءاکتفاء گردیده است مانند : [اصاله الطهاره] [ اصاله الاستصحاب] و ... که در ذیل [ الطهاره] و[ الاستصحاب] و ... آمده است .

چنانکه پیشتر آوردیم عناوین و موضوعاتى که براى پژوهشگر سودمنداست و درابواب دو کتاب نیامده و با به تفصیل نیامده است دراین فهرست از روایات استخراج و عنوان گردیده است واین از نکات شایسته ستایش این فهرست است .

از باب نمونه عناوین و موضوعاتى مانند : [الامامه والولایه] [ الحکومه] [ الارض] [ السجن] [ بیت المال] و ... چهره اجتماعى حکومتى و سیاسى اسلام و فقه شیعه را مى نمایند و خواننده را در دست یافتن به منابع این مسائل یارى مى رساند. تنظیم این موضوعات براساس مباحث حضرت امام رضوان الله علیه در ولایت فقیه و دیگر شاگردان آن بزرگوار بویژه اثر گرانقدر فقیه عالیقدر بوده است .

از جمله برجستگى هاى دیگراین فهرست اشاره به علل و یا حکمتهاى مذکور در روایت در ذیل عناوین است مثلا اشاره به علت تحریم خمر ذیل واژه ها[ خمر] وارائه حکمت تشریع زکات ذیل واژه زکات ...

در جهت کاربردى افزون بر دست یابى به موضوعات این فهرست در بسیارى از موارد در بسیارى از موارد درارجاعات مباحث رسائل : [تقدم مایدل علیه] و[ یاتى مایدل علیه] خواننده و پژوهشگر را یارى مى رساند مانند : [الدم] که حرمت نجاست و چگونگى حکم بیع آن در کتابها وابواب مختلفى از وسائل آمده است که این فهرست نشانگر موارد ذیل واژه دم خواهد بود.

بالاخره بایداز ویژگى ارتباط دهى بین موضوعات یاد کرد. دراین معجم موضوعات مرتبط به هم در آغاز کتاب و ذیل عنوان[ تضیف] مشخص شده است یعنى ممکن است موضوعات یاد شده ذیل عنوان[ حکومت] و یا [ اخلاق] بگونه اى در عنوان[ خانواده] به کار آید که این موارد مشخص شده است .

آنچه آمد براساس یادداشتى تنظیم شد که مولف محترم ارائه داده بودند.

عناوین اصلى و فرعى کتاب بالغ بر پنج هزار عنوان است که اینک در سازمان تبلیغات اسلامى در حال چاپ و نشر مى باشد.