با پژوهشگران و محققان

التبیان فى تفسیرالقرآن
تحقیق : موسسه آل البیت لاحیاءالتراث
کارنامه پژوهشى و تحقیقاتى شیخ الطائفه مرحوم محمد بن حسن معروف به شیخ طوسى بسیار پر برگ است و پر بار. محققان و اندیشه وران آثار آن چهره منور سلسله فقیهان و مفسران و متفکران تشیع را به جامعیت ابتکار ژرفائى سلامت بیان عذوبت تعبیر و وصانت محتوى واستوارى و پرداخت ستوده اند.از جمله آثار کم نظیر و بسیار گرانقدر مرحوم شیخ الطائفه تفسیر عظیم اوست با عنوان [ التبیان فى تفسیرالقرآن] . جریان تفسیر نگارى در فرهنگ اسلامى با [تبیان] به مرحله نقد و تحلیل پاى نهاد و شیخ طوسى اوللین کسى است که تفسیر قرآن رااز محدوده نقل روایت و عرضه آثار و گزارش اقوال سلف بیرون آورد و به دایره نقد و بررسى حلاجى و بازشناسى سره از ناسره کشاند. آثار تفسیرى پیشتراز[ تبیان] کمتراز حدود نقل روایات و تبیین معانى لغات فراترى رفتند.اجتهاد واستنباط کم سوى و نقد و تحلیل کم رنگى از نگرش تحلیل و عقلانى به تفسیر را دراثر گرانقدر محمد بن حریر طبرى :[ جامع البیان] و برخى دیگراز تفاسیر اعتزالیان و ... توان دید 1

شیخ در مقدمه اى که بر تفسیرش نگاشته به صراحت پیروى از دلایل عقلى را مسلم شمرده و در دلیل نقلى تواتر و[ مجمع علیه] بودن آن را شرط کرده است . وى در تفسیر قرآن تکیه بر خیر واحد را نپذیرفته و اقوال متاخران از مفسران را غیر قابل پیروى انگاشته است .او با تکیه و تاکید براصولى استوار بسیارى از روایات واقوال مفسران طبقه نخستین را نپذیرفته و نقاط اشتباه و ضعف را در آنها روسن ساخته است . شیخ الطائفه به انگیزه فراهم آوردن تفسیرى جامع و شامل با تکیه براصول واندیشه هاى شیعى تفیرش را سامان داده و در آغاز درباره انگزیه نگارش تفسیر چنین نوشته است :

آنچه مرا بنگارش تفسیر برانگیخت این بود که هیچیک از دانشمندان شیعه را نیافتم که کتابى جامع و شامل در تفسیر تمام قرآن نگاشته باشد که مشتمل بر فنون مختلف و معانى گونه گون آن باشد. گروهى از عالمان در گذشته به گردآورى از روایاتى که بدان دست یافته اند همت گماشته اند بدون این که استقصاء کامل کنند و به تفسیر آیاتى که نیازمند تبیین و توضیحند بپردازند. گروهى دیگر به تفسیر آیات پرداخته انداما برخى ازاینان نیز (مانند طبرى و...) در معانى وائه ها سخن را به درازا کشانده و در عرضه فنون آن هر چه بدست آورده اند نقل کرده اند. برخى دیگر تنها به گزارش معانى واژه هاى مشکل بسنده کرده اند و راه اختصار جسته اند و آنان نیز که راه اعتدال پیشه گرفته اند آنچه را بدان دست یافته اند آورده اند و آنچه را ندانسته اند واتهاده اند. نحویان تمام تلاش خود را به جنبه هاى ادبى قرآن معطوف داشته اند و متکلمان به مباحث کلامى پرداخته اند و تنى چند نیز به فنون دیگر گرایش پیدا کرده و گاه مطالب نامناسب با تفسى را عرضه کرده اند... شنیدم که گروهى ازاصحاب ما ( علماى شیعه ) از دیر زمان به تفسیرى ا.هار تمایل مى کردند که در عین اعتدال مشتمل بر جمیع فنون و علوم قرآن باشد... و من به توفیق خداوند بدین مقصود آغاز مى کنم و گزیده گوئى واختصار را پیشه مى سازم . 3

مرحوم شیخ در تمامت تفسیر پربار و برگ خود به این وعده وفادار مانده و تفسى را در عین فشرده سازى و گزیده گوئى از مباحث مختلف : کلامى ادبى تاریخى و فقهى آکنده است .

اینک دراین مجال که به یمن معرفى پژوهشى نو و بنیادین از[ التبیان] سطورى نگاشته مى شود سخن ازابعاد گسترده و ژرفاى محتواى آن به هیچ روى ممکن نیست . نقد و تحلیل و معرفى مطالب و مباحث[ التبیان] و تاثیرى که در جریان تفسیر نگارى بر جاى نهاده و بهره هاى فراوانى محققان و مفسران واپسین ازاین اثر گرانمایه برده اند. در خور کتابى مستقل و قطور است ازاین روى از میان داوریها و ستایشها عالمان گفتار مفسچ بزرگ قرآن مرحوم امین الاسلام طبرسى را مى آوریم و به مقصود مى پردازیم . وى در جائى درباره[ تبیان] از جمله نوشته اند:

[تبیان کتابى است که نور حق از آن مى درخشد و عطر راستى از آن مى تراود و در برگیرنده معانى واسرار بى همتا و شامل ادبیات وسیعى است . مولف آن به نگارش مطالب بدون روشنگرى و تبیین و به آراستن مباحث بدون تحقیق و ژرف اندیشى بسنده نمى کند .[تبیان] راهنمائى است روشنگر که من از پرتوانوار آن بهره مى گیرم و به شیوه آن دراین کتاب مجمع البیان گام برمى دارم و قلم مى زنم] 5 .

چاپهاى تبیان :

1.چاپ دو جلدى به قطع رحلى :
نسخه هاى تفسیر[ تبیان] تا سال 1364 هجرى قمرى در کتابخانه هاى مختلف پراکنده بود. دراین سال اجزاء پراکنده آن به پایمردى مرحوم آیت الله سید محمد حجت کوه کمرى تبریزى در یکجا گرد مى آید و با همت تنى چنداز عالمان تصحیح مى شود و در دو مجلد بزرگ (جلداول در 879 و جلد دوم 800 صفحه ) به سال 1365 منتشر مى گردد. بدین سان آرزوى تفسیر پژوهان و جستجوگران معارف قرآن که انتظار دست یافتن به آن را در سر مى پروراند برآورده مى شود. مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى دراین زمینه نوشته اند :.

[راستى مرحوم حجت با نشراین اثر امت اسلامى رااز فایدتى عظیم بهره مند ساخت و خدمت بزرگى انجام داد زیرا همواره عالمان بزرگ آرزو مى کردند اجزا متفرق و پراکنده آن در کتابخانه هاى دنیا یکجا گرد آید و مورد بهره ورى قرار گیرد. مرحوم حجت براى جامه عمل پوشانیدن به این آرزو توفیق یافت واجزاء پراکنده آن را فراهم آورد و به طبع رساند] 6 .

2. چاپ ده جلدى به قطع وزیرى :
این چاپ به تحقیق تصحیح و تعلیق آقاى احمد حبیب قصیرالعاملى سامان افته است . در آغاز جلداول این چاپ شرح حال محققانه و بسیارارزشمندى است از علامه پژوهشگر مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى . محقق کتاب افزون بر تصحیح و تحقیق متن پانوشتهاى سودمندى در تعیین مواضع آیات اشعار ضبطاختلاف نسخه ها توضیح لغوى برخى از واژه ها بر آن افزوده است . در پایان هر جلد فهرستهاى فنى است از قبیل : فهرست احادیث نقدها و ردیه هائى که مرحوم شیخ نسبت به اندیشه هاى متکلمان و مفسران وارد آورده است فهرست امثال مباحث لغوى و ...

چاپى که اینک از آن یاد کردیم چاپى است شایسته و سودمند اما با این همه[ تبیان] با توجه به جایگاه بلندش در آثار تفسیرى وابعاد گسترده محتواى آن و لزوم شناسائى معرفى منابع و مطالب آن و عرضه مراجع روایات اشعار امثال بخشهاى تاریخى آن و ... نیازمند تصحیحى بود بنیادین و گسترده و دقیق که اینک سپاس خداى را موسسه آل البیت لاحیاءالتراث با شیوه جمعى و یا گستردگى و دقت تمام در حال سامان دادن به آن است .

شیوه پژوهش و تحقیق :
کار مقابله و تصحیح و تحقیق بین گروههاى مختلف با تخصصهاى لازم تفسیم شده واینک بیش از 70 درصداز کار سامان یافته است . ترتیب و تنظیم گروهها و شیوه انجام تلاشهاى پژوهشى بدینگونه است :

1. گروه مقابله نسخه ها:
تنى چنداز متخصصان قرائت خطوط کهن با کفایت علمى لازم دراین گروه نسخه هائى را که از آنها یاد خواهیم کرد با نسخه هاى چاپى مقابله مى کنند و موارداختلاف را به دقت یادداشت مى نمایند.

2. گروه استخراج منقولات :
این گروه که خود به گروههاى فرعى دیگرى تقسیم مى شوند مسوولیت استخراج منابع
 
مصادر منقولات را بعهده دارند.اینان تمام آنچه را مرحوم شیخ در تفسیر آورده استخراج کرده به منابع و مصادر آنها عرضه مى کنند.از قبیل :احادیث آثار اقوال آراء تحویل فرهنگ شناسان لغویان قرائتها اسباب نزول اشعار امثال و هر آنچه نیازمند تخریج است .

شایان توجه است که محققان تلاش مى کنند تا مجموعه آنچه را که یاد شد به منابع پیشتراز شیخ الطائفه ارجاع دهند و منابه کهن واصلى منقولات را بیابند.

3. گروه مقابله و تخرجیات :
این گروه نصوص استخراج شده را باارجاع منابع یاد شده براى دقت هر چه بیشتر مقابله مى کند وافزون بر آن در گسترده سازى منابع مى کوشد. بدین سان که به جز منابع اصلى اقوال و ... براى تاکید و توثیق بیشتر به منابع دیگر نیز ارجاع مى دهد. و پس از بازنگرى مجموعه آنچه را یاد شد در پانوشتها ثبت مى کند.

4. گروه استوارسازى متن :
مسوولیت این گروه عرضه متنى است استوار و نزدیک به آنچه مولف نگاشته و بدورازابهام و خالى ازاشتباهات املائى و نحوى و تصحیفها و تحریفها و دیگر چیزهائى که خواننده را در دست یابى به محتواى کتاب یارى رساند.

5. گروه بازنگرى نهائى :
این گروه که متشکل از تنى چندازاستادان حوزه علمیه هستند به مراجعه نهائى آنچه یاد شده مى پردازند. و مجموعه آنچه را گروههاى پیشین انجام داده اند و در پانوشتها ثبت شده است ارزیابى و تقویم مى کنند تااز یکسوى نگاشته هاى گروهاى مختلف را هماهنگ سازند واز سوى دیگر کاستیها وافزونیهااحتمالى متن و حواشى را بپیرایند.

نسخه هاى معتمد:
1. نسخه اى از کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى .این نسخه

نسخه اى است نفیس نگاشته شده به سال 455 که از آیه 120 سوره عمران مى آغازد و با تفسیر آیه 150از سوره مائده مى فرجامد.

2. نسخه اى از کتابخانه یاد شده .این نسخه ترتیبى منظم ندارد ولى نسخه اى است کهن و نگاشته شده به سال 455.

3. نسخه اى از تبریز که تصویرى از آن در دانشگاه تهران به شماره 6234 محفوظ است .این نسخه نسخه اى است نفیس نوشته شده به سال 538 از آغاز سوره انفعال تا آیه 78 سوره هود.

4. نسخه کتابخانه ملک که نسخه اى است ارزشمنداز آیه 44 سوره هود تا آیه 61 سوره کهف .

5. نسخه دانشگاه برنستون در آمریکا.این نسخه اى است نفیس نگاشته شده به سال 567از آیه 136 سوره بقره بقره تا آیه 120 سوره آل عمران .

7. نسخه اى از کویت که تصویرى است از نسخه اى از[ حضرت موت] .این نسخه نسخه اى نفیس و نوشته به سال 595از سوره صافات تا پایان قرآن .

8. نسخه دانشگاه تهران نگاشته شده در قرن 8 و یا 9 که از آیه 92 سوره انبیاء آغاز مى شود و تا سوره فاطرادامه مى یابد.

کار مقابله تحقیق و تصحیح قسمت عظیمى از تفسیر پایان یافته و امیداست با تلاش پى گیر و گسترده اى که در تحقیق و پژوهش آن معمو مى دارند در آینده اى نه چندان دور شاهد نشر مجلدات آن باشیم .

مولف تبیان:
محمد بن حسن طوسى معروف به شیخ الطائفه و شیخ طوسى از ستارگان درخشان اسلام و یکى از بزرگترین متفکران و مفسران و فقیهان و نوابغ جهان اسلام است . مرحوم شیخ از معدود قله سانانى است که آثار قلمى و ماثر فکریش ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى را در نوردیده است و زندگانى علمى و فکرى وى سرشاراز درسها و پندها براى طالب علمان و جستجوگران دانش تواند بود. جامعیت تسلط براندیشه هاى زمان نستوهى و شکن ناپذیرى در مقابل حوادث زمان آزاداندیشى خلاقیت وابتکار استوارى واستحکام نگاشته ها و تحقیقات از جمله ویژگیهاى آن چهره منور سلسله اندیشه وران فرهنگ گرانقدر و دریاوار تشیع است . سخن گفتن از شخصیت علمى و فقهى آن بزرگمرد دراین مختصر نمى گنجد پیشتر نیز به مناسبتهائى به اجمال از وى سخن گفته ایم و برخى از منابع شرح حال وى را یاد کرده ایم .