نوع مقاله : مقاله پژوهشی
شرح حال نگارى از جمله دانشهاى گرانقدر و کارآمد فرهنگ بشرى . ثبت و ضبط احوال و چگونگیهاى انسانها سابقه اى دیرپاى دارد و نقش عظیم آن در تربیت نسلهاانکار کردنى نیست . بااین آثار رادمردیها تجربه ها قله سانیهاى بلند همتان دانش و بینش عرضه مى شود واین همه براى کسانى که درک شرایط محیط زندگى و دست یافتن به موضعى اصولى استوار را در مقابل جریانها و تجهیز براى آینده اش روشن و پربار را لازم و ضرورى مى دانند بى گمان از مهمترین عوامل تواند بود. نگرش هوشمندانه و تنبه آفرین به گذشته و گذشته آفرینان در دست یافتن به موضعى روشن و آماده سازى براى آینده اى ارجمند نقش عظیم دارد که در آیات و روایات و تعالیم افقزاى قرآن واسلام دراین زمینه ها سخن رهگشا بسیار هست واینک مجال پرداختن به آنها نیست .
بهرحال اینها و جزاینها در طول زندگى بشر انگیزه تدوین و نگارش شرح حال ها و زیستنامه ها بوده است و در فرهنگ اسلام آثاراین دانش از جمله کهنترین نگاشته هاى مجموعه میراث نگاشته هاى مجموعه میراث فرهنگ اسلامى است .
براساس پژوهشى که عالمان و محققان بزرگ اسلامى انجام داده اند عبیدالله ابن ابى رافع 1 کاتب على[ ع] واز چهره هاى برجسته تشیع اولین کسى است 2 که دراین زمینه دست به نگارش برده و کتابى پرداخته در نامها و نیز چگونگیهاى کسانى که با على[ ع] در جنگهاى سه گانه اش همراه بوده اند با عنوان[ تسمیه من شهد مع على علیه السلام حروبه بشرهم رسول الله بالجنه و من التابعین من افاضل العرب] .
کتاب در پنج بخش سامان یافته است :
1. قریشیان
2. صحابه ازانصار که دربدر نیز حضور داشتند
3. صحباه ازانصار که دربدر حضور نداشتند
4. صحابه از مهاجرین
5. تابعین .
از آنچه آمد بروشنى پیداست که محتواى کتاب تنها یاد کرد صحابه همراه على[ ع] نیست - چنانکه برخى از بزرگان پنداشته اند 3 - بااینکه بیشترین تعداد یاد شده آنانند.
گفتنى است که : عنوان[ تسمیه]... براساس پژوهشى که آقاى حسینى در مقدمه دراز دامن و پرمایه خود براین کتاب انجام داده اند شیوه مستقلى در شرح حال نگارى بوده است واز گامهاى نخستین نگارندگان شرح حالها به شمار مى آید که مجموع آنها بخش عظیم وارزشمندى از میراث فرهنگ اسلامى را تشکیل مى دهد 4 .
بارى اینک کتاب عبیدالله ابن ابى رافع کهنترین متن شرح حال نگارى دراسلام به همت والاى محقق متتبع سختکوش آقاى سیدمحمدرضا حسینى بگونه اى فرابنیادى تحقیق شده وابعاد مختلف کتاب و مسائل مربوط به محتواى آن نیز به پژوهش کشیده شده است .
شیوه تحقیق وابعاد پژوهش :
الف : متن کتاب و توثیق آن :
متن کتاب ابتداء براساس چهار نسخه موجود مقابله و بازنویسى شده است آنگاه با تکیه بر متون کهن که محتواى کتاب را نقل کرده اند و نیز بااستناد به تمام مصادر و منابعى که دراین زمینه نگاشته شده است تحقیق و تصحیح گردیده است . بدینسان محقق بسیارى از مشکلات متن را گشوده و تصحیفات و تحریفات واشتباهات فراوانى را بازشناسى کرده واز کتاب زدوده است .
محقق محترم پس از تصحیح واستوارسازى متن به نگارش پانوشتها پرداخته و تمامت احادیث وارده در لابلاى کتاب را تخریج کرده است .
وى در ضمن پژوهش وسیع در منابع و مصادر کتبب متوجه شده اند که مواردى ازاین کتاب و یا عبیدالله با سند منتهى به ابن ابى رافع نقل شده است که در نسخه هاى موجود نبوده است که این مجموعه نیز گرد آمده و به عنوان مستدرک کتاب به آن ضمیمه شده است .
تحقیق گسترده محقق و دستیابى وى به متن کتاب از طرق مختلف و راویان گونه گونه بى گمان در وثاقت نقلها و صحت آنچه آمده است تردید باقى نمى گذارد.
ب : مقدمه کتاب :
مقدمه عظیم و پژوهشگرانه کتاب که خود کتاب مستقلى است سرشاراز بحثهاى تاریخى فقهى اعتقادى و رجالى است . محقق دراین مقدمه ابتداءاز آل ابى رافع به تفصیل سخن رانده و در ضمن عرضه زندگانى این خاندان وارسته از مشایخ روایت مولف و
راویان از وى یاد کرده است .
و آنگاه به تحلیل کتاب و موضوع آن پرداخته است .ابتداءاز نسخه ها و چگونگیهاى آنها و جایگاه کتاب در منابع و مصادر سخن گفته است .
و آنگاه از محتوى کتاب یعنى نبردهاى سه گانه : جمل صفین نهروان به تفصیل گفتگو کرده و مسائل مربوط به آنها رااز دیدگاه اعتقادى فقهى و تاریخى به نقد و بررسى کشیده و منابع و مصادر موجود درباره آنها را شناسائى و معرفى نموده است . دراین بحث از زمینه ها عوامل و هدفهاى این فتنه انگیزیها به تفصیل سخن رفته و چهره هاى موثر در این حوادث با تتبعى وسیع و بااستناد بر کهن ترین منابع موجود شناسائى شده است . در بخشى دیگر از کسانى که از جنگ روى برتافتند و همگامى باامام[ ع] را بر نتابیدند یاد شده و موضوع آنان بلحاظ تاریخى و فقهى و بررسى شده است . آنگاه از همگامان و یاران امام[ ع] بویژه از عمار چهره برجسته سپاه امام[ ع] گفتگو شده است و روایات پیامبر درباره وى و جنگ و شهادتش به تفصیل عرضه و بررسى شده و حدیث معروف[ تقتله الفئه الباغیه] در پرتواسناد بسیار و درایتى هوشمندانه به بحث و بررسى نهاده شده است .
ج : تنظیم فهرست کامل همگامان امام[ ع]
آنچه دراین کتاب آمده است تعداد بسیار کمى از یاران امام[ ع] است که مولف با توجه به جهاتى آنها را برگزیده است . محقق بزرگوار براى تکمیل این موضوع بسیار مهم وارزشمند تمام منابع موجود دراین زمینه را بدقت بررسى کرده و نامهاى همراهان امام را در نبردهاى سه گانه استخارج کرده و مجموع آنها را براساس الفباء تنظیم کرده است بااساس الفباء تنظیم کرده است با عنوان[ المعجم الجامع لاسماء من حضر مع على[ ع] حروبه] در ذیل نامها گزارش کوتاهى است از شرح حال آن بزرگواران باارائه منابع و مصادر شرح حال آنان پژوهش متن کتاب پایان یافته است،[ معجم] یاد شده نیز تنظیم نهائى اش را پشت سر گذاشته و مقدمه مفصل وارزشمند آن نیز تماما پیش نویس شده است .
امیدواریم در آینده اى نه چندان دور این اثر گرانقدر و میراث والاى فرهنگ اسلامى و تشیع براى بهره ورى عاشقان[ سیره علوى] منتشر شود.
)