نگاهى به معجم ها

درشماره 13 و 15 برخى از معجم هاى قرآنى و حدیثى معرفى شد. اینک درادامه آن دو مقاله بخش پایانى مى آید بدون ادعاى استقصاء کامل .امیداست مفیدافتد.

]صحیفه سجادیه] 1 انجیل اهل بیت[ [ زبور آل محمد] مجموعه نیایشهائى] است از[ زیباترین روح پرستنده] حضرت سیدالساجدین و زین العابدین على ابن الحسین[ ع[ .[ صحیفه] پیوسته انیس صاحبدلان و همراز عاشقان و رازگشاى اهل حال و راهنماى رهجویان و راهپویان مسیر حق بوده است.[صحیفه] در طول چندین قرن همانند خورشیدى فروزان بر اندیشه ها تابیده و قلمها و شخصیتهاى بسیارى را متوجه خود ساخته است . [صحیفه] را عالمان بسیارى شرح کرده اند و متفکران بزرگى حاشیه زده یا بر آن تعلیق نگاشته اند. 2اما هنوز هم این چشمه سار زلال حکمت و معرفت جوشان است و سیال واین دریاى موج خیز عرفان و شناخت گوهرهاى بیشمارى در خود دارد که باید شناخته گردد و مورداستفاده قرار گیرد.

بهرحال اینک مجال سخن گفتن ازاین[ صحیفه الاهى] نیست واین چند کلمه نیز به بهانه معرفى برخى از کارهاى انجام شده پیرامون[ صحیفه] نگاشته شد. بارى از جمله کارهاى انجام شده پیرامون[ صحیفه] معجم هاى موضوعى و واژه ئى است که ذیلا معرفى مى شوند.

[ المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفه السجادیه]

سیدعلى اکبر قرشى این[ معجم] براساس مواد واژه ها تنظیم یافته است که با کلمه[ ابد] شروع مى شود با[ یوم] و مشتقات آن پایان مى پذیرد. در تنظیم فهرست سعى بلیغى بکار گرفته شده است تا جمله ها مفید باشد واگر براى رسیدن به این هدف جمله طولانى مى گشته با آوردن مبتداء و نقطه چینى مشکل حل شده است و ضمایر در جمله ها نیز مرجع یابى شده است که خواننده را در مراجعه به[ معجم] از مراجعه هاى مکرر به متن کتاب بى نیاز کند. مثلا در جمله[اصبهم بالجوع المقیم والسقم الالیم] در داخل پرانتز[المشرکین]نهاده شده است که نشانگراین است که ضمیر [ هم] به مشرکین باز مى گردد. مواضع جمله هاى انتخابى شده از دعاها با شماره دعا صفحه سطر نشان داده شده است با رمز با ترتیب (د ص - س ) مثلا در مقابل جمله[ واذقنى طعم ...الاجتهاد] آمده است د47 ص 273س 6 که معلوم مى شوداین جمله در دعاى 47 صفحه .273 سطر6 است . مولف مقدمه اى دارد که در آن از[ صحیفه] اندیشه تالیف[ معجم] شیوه کار و رموز بکار گرفته شده سخن گفته است.[ صحیفه سجادیه] چاپهاى متعددى دارد.این[ معجم] براساس چاپى است که روى خط احمد زنجانى نجفى افست شده و همراه با ترجمه آقاى بلاغى بهمت[ دارالکتب الاسلامیه] در قطع جیبى نشر یافته است .این چاپ که متن آن با 3 نسخه خطى مقابله و با نسخه مصحح به قلم مرحوم مجلسى دوم تطبیق شده است مقدمه اى دارد سودمند پیرامون صحیفه جایگاه آن در فرهنگ اسلامى چگونگى سند[ صحیفه] و برخى شرحهاى نگاشته شده بر آن به ضمیمه استدارکات سودمندى براین مقدمه از آیه الله مرعشى و در خاتمه با اظهارنظر طنطاوى مفتى اسکندریه و صاحب تفسیر معروف[ الجواهر]...

بهرحال این معجم اولین فرهنگى است که باالهام از[ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم] و بر سبک آن نگارش یافته است واثر مید و شایسته اى است . تلاش محقق دانشمند آقاى قرشى و حسن انتخاب و ابتکارشان قابل تحسین است . سعیشان مشکور باد.

[ العناوین الابحدیه للصحیفه السجادیه]  دکتر سیدجوادمصطفوى این فهرست نیز براساس مواد واژه ها تنظیم یافته است . [ العناوین]... هنوز چاپ نشده است . مولف تصمیم دارد [ معجم] را همراه متن[ صحیفه] به چاپ رسانده و جایگاه واژه ها را به متن[ معجم] همراه با[ صحیفه]ارجاع دهد.

[قاموس الصحیفه]  سیدابوالفضل حسینى  آهنگ مولف در نگارش این اثر تدوین یک[ فرهنگ لغوى] براى [صحیفه] بوده است ََ ولى براى آنکه دریابیدن جمله از متن صحیفه نیز مفیدافتد به هنگام شرح و تبیین[ لغات] جمله کاملى از[ صحیفه] آورده شده است . و بدینسان[ قاموس الصحیفه] چونان[ معجمى] نیز بکار مى آید. مولف در ضمن مطالعات پى گیر خود در شرح عظیم سیدعلیخان مدنى و تلخیص و عرضه آن در سه مجلد تصمیم مى گیرد[ فرهگى] براى[ صحیفه] تنظیم کند. وى در فراهم آوردن این اثر بجزاستفاده بسیاراز شرح مذکور از منابع تفسیرى حدیثى و لغوى زیادى بهره برده است .

دراین کتاب جملات تنها با شماه دعا مشخص مى شود. نهایت هر دعا به چهار قسم تقسیم شده و شماره اى که در بالاى جمله قرار گرفته نشانگر جایگاه آن جمله در آن قسم از دعاست و شماره طرف چپ[ کلمه] بیانگر شماره دعاست .

[ الدلیل الى موضوعات الصحیفه السجادیه]  محمدحسین مظفر  این کتاب فهرستى است براى ارائه موضوعات[ صحیفه سجادیه] . مولف موضوعات [ صحیفه] را به .19 باب تقسیم کرده که با[ باب التوحید] آغاز مى شود و با[ باب العسکریه] پایان مى پذیرد.ابواب .19 گانه نیز به عناوین دیگر تقسیم مى شوند. مثلا در[ باب الامامه[ [الولاء] [ الرجعه[ [الخلافه والخلفاء] و ... بدینسان مجموع عناوین کتاب بالغ بر.197 عنوان مى گردد. در سمت راست قسمت هاى انتخاب شده دو شماره وجود دارد.اولى نشانگر شماره دعا و دومى بیانگر قسمت انتخاب شده از مجموع فقرات آن دعا[ . الدلیل]... اثرى است شایسته تقدیر و قابل توجه . شایسته بود ناشر شرح حال و آثار مولف را نیز در مقدمه کتاب مى آورد جاى چنین کارى دراین کتاب خالى است . نکته دیگراینکه روشن نیست فقرات شماره گذارى شده از دعا براساس چه چاپى از[ صحیفه] است .

[ الصحیفه السجادیه الکامله مع الدلیل الموضوعى واللغوى و الفهارس]

تنظیم و تنسیق : على انصاریان این کتاب ترتیب و تنظیم نوینى است از دو معجم یاد شده [ معجم لفظى آقاى قرشى] و[ معجم موضوعى مرحوم مظفر] با ویژه گیهاى ذیل :

1. گزارشى کوتاه و مستنداز زندگانى امام چهارم[ ع] در مقدمه آن آمده است .

2. حروفچینى و چاپ صحیفه بقطع رحلى همراه با معجم بسیار منقح و زیبا بااعراب گذارى متن و در دو رنگ .

3. ویرایش و تنظیم نوین معجم هاى یاد شده .

4. تنظیم فهرستهاى فنى از قبیل آیات روایات و تقسیم بندى کلى دعاها و ...

این چاپ که بهمت رایزن فرهنگى ایران در سوریه تدوین تنظیم و نشر یافته است . کارى است شایسته[ . مرکزانتشارات دفتر تبلیغات اسلامى] دراندیشه نشر آن بصورت افست بوده است . بهرحال نشر آن درایران لازم و بایسته است .

نظم اللئالى فى ترتیب احادیث العوالى]  محمدمهدى نجف [عوالى اللئالى] یکى از مجموعه هاى حدیثى فرهنگ اسلامى است که داراى .5058 حدیث مى باشد. گستردگى روایات و وجود برخى از روایات منحصر به فرد دراین کتاب از دیر باز آنرا در رده منابع و مراجع تحقیق پژوهش قرار داده است .

این کتاب با تصحیح و تحقیق و تخریج احادیث بهمت والاى متتبع پژوهشگر حضرت حاج شیخ مجتبى عراقى در چهار جلدانتشار یافته است که معجم مورد گفتگو در جلد چهارم از ص 163 تا ص 410 را فراگرفته است .

آقاى مهندى نجف تمامت پنجهزار واندى احادیث[ عوالى] را براساس واژه هاى آغازین روایت تنظیم کرده و دراین ترتیب کلماتى چنداز روایات را مراعات کرده است . مثلا[ : اتقوا صوله الکریم]... و [ اتقواالنار]... مقدم است . بنابراین این اثر باب[ باب الهمزه] شروع مى شود و با[ باب الیاء] پایان مى پذیرد. و در پایان در ضمن باب مستقلى با عنوان[ باب الافعال والاحکام] روایاتى را آورده است که نشانگرافعال پیامبر وائمه[ ع] است . مثلا[ ان رسول الله (ص ) جمع بین الظهر والعصر]... یا[ ان الرضا( ع ) خرج یوم العید حافیا ماشیا].

[ المعجم المفهرس لالفاظ احادیث النبوى]  تنى چنداز مستشرقان این[ معجم] که به همت تنى چنداز مستشرقان و با ترتیب و تنظیم [ونسنگ] انتشار یافته است . فرهنگى است براى دست یابى به منابع حدیثى اهل سنت . روش کار دراین کتاب چنین است که حدیث را بر مبناى این کلمه که آن را باید محور حدیث دانست فهرست و تنظیم کرده اند. 3 . این نوع فیش بردارى و تنظیم دراین[ معجم] اشکالاتى بوجود آورده است . اولا: بخاطر دورى مولفان و فیش برداران روش واحدى در محوریابى اعمال نشده و مالا[ معجم] یکدست نیست .این اختلاف و تشتت بحدى بوده است که ترتیب دهنده و تنظیم کننده کتاب   

 آقاى[ ونسنگ] تنها صحت جلداول را عهده دار شده است . 8

وثانیا: جوینده روایت یا روایات نمى داند آقایان چه چیز را در حدیث محور دانسته اند وافزون براین گاه از روایت تنها یک واژه و با دو واژه آورده اند که دراین صورت این معجم نسبت به کل حدیث راهشگا نخواهد بود. ثالثا: ناهمگونى آدرسها با منابع و متون فهرست شده است بخاطر چاپهاى متعدد که هیچ اشاره اى به چاپ مورداستفاده نشده است البته این مشکل تا حدودى با تعیین[ باب] و[ کتاب] حل شده است . بااینهمه [معجم] تا حدود زیادى در یابیدن احادیث صحاح و ... سودمنداست . مجموع احادیث[ صحاح سته] [ مسند دارمى] [ موطاء مالک] و مسنداحمد ابن حنبل فهرست شده است[ . از صحیح مسلم روایات مکرر که تنها تفاوتشان دراسناد بوده است فهرست نشده واز[ موطاء] تنهااحادیث فهرست شده است نه اقوال و آراء مالک و غیر آن .[ 4

در تنظیم اول فعل مى آید و پس از آن اسم و در فعل واسم ترتیب اشتقاقى آن در صرف و نحو مراعات شده است یعنى اول ماضى بعد مضارع و ... حدیثى که براساس واژه اى نقل مى شود اولین آدرس نشانگراین است که[ لفظ] حدیث در آن منبع آمده است اما آدرسهاى دیگر ممکن است به اعتبار معنى باشد. دو ستاره در کنار واژه ها بیانگر آن است که آن لفظ در همان حدیث یا آن صفحه تکرار شده است 5 . در آدرس کتابها سیاست واحدى بکار گرفته نشده است . مثلا مسنداحمد با جلد صفحه نشان داده است بدینصورت[ لایدخل الجنه نمام] حم 5 389 یعنى مسنداحمدابن جنبل ج 5.389 در مقابله همین جمله[ م ایمان 168 یعنى صحیح مسلم کتاب ایمان حدیث 168. نا کتابها چنانکه یاد شده با (رمز) آمده است و در تمام صفحات مجلدات فهتگانه در ذیل صفتحات (رمزها) توضیح داده شده اند. بدینگونه (جه یعنى ابن ماجه ) و ...

گفتنى است که این[ معجم] در حدود نیم قرن را با کمکهاى مالى سازمانهاى عظیمى چون یونسکو بنیاد هلندى پژوهشهاى علمى و ... و با همکارى گروهى از محققان تالیف و تنظیم شده است .

[ مفتاح کنوزالسنه]

(ونسنگ) ترجمه : فواد عبدالباقى این کتاب اثرى است بسیار مفید و سودمند و فرهنگى است براى یابیدن احادیث نبوى در مجمع حدیثى و تاریخى . موضوعات مختلفى که پیرامون آنها در مجامع حدیثى روایاتى آمده است به ترتیب حروف الفباء مى آید. سپس موضوعات کلى به عناوین دیگرى تقسیم مى شود و آنگاه ذیل عناوین دیگرى تقسیم مى شود و آنگاه ذیل عناوین روایات مربوط به آن در منابع مختلف ارائه مى شود. بدین سان : در صحیح بخارى و سنن ابى داود و ترمذى و نسائى وابن ماجه و دارمى با نشان دادن شماره باب   و در صحیح مسلم و موطاء مالک و مسند زید بن على ( ع ) و ابى داود با بیان شماره حدیث و در مسنداحمدابن حنبل و طبقات ابن سعد و سیره ابن هشام و مغازى واقدى باارائه شماره صفحات . مثلا [ الجهاد] پس از آن مى آید[ فضل المجاهد فى سبیل الله] و در ذیل این عنوان روایاتى که نشانگراین عنوان است از کتابهاى یاد شده نشان داده مى شود. بدینصورت (مج ک 24 ب ا) یعنى[ سنن ابن ماجه کتاب 24 باب اول] یا حقیقه الجهاد (تر ک 31ب 13) یعنى سنن ترمذى کتاب 31 باب 13 و ... لازم است یادآورى شود که همین موضوع جهاد بجزارجاع به عناوین دیگراز قبیل[ المغازى] [ الشهداء[ [ الجنه[ [ التوید] [ المسلمون] و ... داراى 76 عنوان است مانند[ :قتال المسلم] و ... داراى 76 عنوان است مانند[ :قتال المسلم کفر] [ الجهاد واجرالمجاهد[ [ الطلیعه والتجسس فى الجهاد] [ الحرب خدعه] [ شعارالمسلمین فى القتال] و ...

مترجم و محققانى دیگر در مقدمه هائى کهبر کتاب نگاشته اند چاپهاى مورداستفاده عناوین کتابها و بابهاى شماره گذارى شده و دیگر مسائل مربوط به این معجم را دقیقا نشان داده اند. رشیدرضا در مقدمه اى که بر آن نگاشته است مى گوید:[ آگاهترین عالمان علم حدیث نیزازاین کتاب بى نیاز نیستند... من این سخن رااز سر آگاهى و خبرویت و براساس تجره طولانى مى گویم ...اگراز آغاز آشنائى واشتغالم به کتابهاى حدیثى[ مفتاح]... دراختیارم بود سه چهارم عمرم ذخیره مى شد] 6 پژوهشگر پراطلاع و حدیث شناس معروف احمد محمد شاکر پس از گفتارى جامعه و جالب پیرامون لزوم فراهم آوردن این گونه آثار واشاره به پیشینه تحقیقات دراین زمینه و ستایش فراوان ازاین اثر مى گوید: من .25 سال است که مشغول تحصیل و تحقیق در علوم حدیث هستم و بسیارى از منابع حدیثى رااز مشایخ بزرگ حدیث فرا گرفته ام بااین همه غالبا جستجوى احادیث در مظان آن مرا سخت به رنج مى افکند. شگفت انگیزتر آنکه پس از آشنائى پنجاه ساله با حدیث و شنیدن تمامت سنن ترمذى از پدرم بدنبال حدیثى در آن کتاب مى گشتم و نمى یافتم بااینکه آشنائى ویژه اى به آن کتاب داشتم ... بهرحال این کتابهاى حدیثى و دسترس همگام بود اما چونان صندوقى قفل زده شده که جستجوگر نمى دانست چگونه به محتوى آن دست یابد که با ترجمه و نشراین اثر فواد عبدالباقى کلیدى دراختیار جستجوگران نهاد تااز درها و گنجهاى آن برچینند و جان و دل و عقل را صفا دهند] 7 .این اثر سودمند به سال .1404 هجرى قمرى با تصحیح اغلاط بسیارى که داشت بهمت مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى بطورافست انتشار یافت .

[دلیل القارى الى مواضیح احادیث البخارى]

عبدالهى ابن محمدالغنیمان این کتاب با توجه به کلمات آغازین   

احادیث و براساس الفباء تنظیم شده است .ابتداءاولین جمله حدیث مى آید سپس جایگاه آن در صحیح بخارى بعداسم سحابى که راوى حدیث است و پس از آن تکرار روایت اگر مکرر باشد یادآورى مى شود مزایاى دیگرى نیزاین اثر دارد که متاسفانه الان کتاب دراختیار ما نیست تا به تفصیل معرفى شود. آنچه یاد شد یادداشت کوتاهى بود که با یک نگاه گذرا از کتاب برداشتیم . این اثر در.600 صفحه توسط موسسه الرساله در بیروت انتشار یافته است

[مفتاح البخارى]

محمدشکرى ابن حسن این کتاب روایات صحیح بخارى را براساس کلمات اول آنها ترتیب داده و با رموزى که بکار گرفته است جایگاه روایت ها را در کتاب صحیح بخارى چاپ مصر چهار جلدى روشن کرده است . (ل )اشاره است به جلداول (نى ) به دوم (لث ) سوم و (بع ) به چهارم . کتاب ها با عناوین یاد شده اند. مثلا در مقابل جمله[ آیه المنافق ثلاث] آمده است ( الشهادات نى ب 30) که نشانگر آن است که روایت در کتاب شهادات باب 30 در جلد دوم از چاپ مصراست . یا در مقابل[ ان فى الجنه ماه درجه] آمده است . ( الجهاد نى ب 40 التوحید بع ب 22)این جمله کتاب الجهاد جلد دوم باب 40 و در کتاب التوحیدالتوحید جلد چهارم باب 22 آمده است . این کتاب به قطع جیبى در .243 صفحه دراستانبول چاپ و پس از آن در بیروت افست و منتشر شده است . مولف در ضمن دو مقدمه به زبان ترکى و عربى شیوه کارش را توضیح داده است .

[مفتاح البخارى]

حافظ محمدشریف  این کتاب اثرى است سودمند و کار آمد. دراین کتاب نیز روایات براساس کلمات اول آن و طبق حروف الفباء تنظیم شده است و جایگاه روایت در متن[ صحیح بخارى] [ ارشادالسارى] 8 [ فتح البارى 9 و[ عمده القارى] 10 نشان داده شده است بدینگونه[ : ابغض الناس الا لله ثلاثه] در سمت راست جمله آمده است : (8 دیات ) و در سمت چپ (بخارى ج 8.37 عینى 11.199 عسفلانى 122.185 قسطلانى 10.62) یعنى این جمله که در باب 8از کتاب دیات است در[ صحیح بخارى] ج 8.38 [ عمده القارى] 8 ج 11.099 در [ ارشادالسارى] 9 ج 10.62 و در فتح البارى 10 ج 12.185 قرار گرفته است .

مولف پس از یک مقدمه کوتاه به ترکى و یاد کرد جایگاه[ صحیح بخارى] در مجامع حدیثى و شرحهاى آن عناوین کتابها تعدادابواب کتابها را آورده سپس فهرست را آغاز کرده   است .این کتاب در یک جلد به قطع رحلى به سال 1313 دراستانبول چاپ و منتشر شده است . و پس از آن به سال 1395 در بیروت افست گردیده است .

[مفتاح المسلم]

محمدحافظ شریف  این کتاب مجموعه احادیث[ صحیح مسلم] را براساس کلمات آغازین آنها و بر طبق حروف الفباء تنظیم کرده و جایگاه آن را در متن[ صحیح مسلم] و شرح آن معروف به[ شرح نووى] 11 نشان داده است . مثلا جمله [آمرکم با ربع وانهام] بدین صورت ارائه شده است : سمت راست (7 ایمان ) سمت چپ (مسلم ج 1.21 نووى ج 5.202) که نشانگراین است که جمله در کتاب الایمان باب هفتم در متن[ صحیح مسلم] ج 1.21 و در شرح آن ج 5.202 آمده است .

[مفتاح المسلم] که اثرى است سودمند با یک مقدمه کوتاه به زبان ترکى به سال .1313 دراستانبول چاپ و منتشر شده است و پس از آن به سال .1395 در بیروت افست شده است .

[ الفهارس الدراسیه] (صحیح مسلم ج 5)

فواد عبدالباقى پژوهشگر گرانقدر و پرکار مرحوم فواد عبدالباقى[ مولف[ [ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم] پس از تصحیح دقیق و شماره گذارى احادیث صحیح مسلم و شمارش کتابها وابوابش و نیزافزون ساختن پانوشتهاى بسیار سودمند بر گرفته شده از شرح نووى و منابع دیگر و عرضه آن به زیباترین شکل در چهار جلد در جلد پنجم فهرستهاى فنى و سودمند و کار آمدى براى دست یابى به احادیث و بهره مندى از متن[ صحیح مسلم] تهیه کرده است که بگفته خودش همانندش درارتباط با هیچ کتابى فراهم نیامده است .

فهرست اول عبارت است از فهرست موضوعات براساس ترتیب کتاب فهرست دوم شماره مسلسل احادیث بدون تکرار و جایگاه آن در[ صحیح مسلم] و نام راوى حدیث و در[ صحیح بخارى] سوم احادیثى که در[ صحیح مسلم] مکرر آمده است و موضع آنها در کتاب با نام راوى چهارم معجم الفبائى نامهاى راویان واحادیث آنها در[ مسلم و بخارى] پنجم (که مقصود ماست ) تنظیم مجموعه روایات[ صحیح مسلم] براساس کلمات ابتدائى روایات طبق حروف الفباء ششم : معجم الفاظ روایات بویژه الفاظ غریب و مشکل . هفتم بحثهاى لغوى و تاریخى واحکام شرعى مربوط به روایات هشتم تنظیم کتابهاى متن براساس حروف و بالاخره بحثى پیرامون صحیح مسلم زندگانى مسلم و شرح آن معروف به شرح نووى چه خوب است آنان که آهنگ تحقیق و پژوهش در منابع   کهن را دارندازاین نمونه هاى عالى و برجسته سرمشق بگیرند و رنجهاى مولفان آثار را تباه نسازند.

[مفتاح السنن] و[ مفتاح الموطا:]

فواد عبدالباقى آقاى عبدالباقى ضمن تصحیح و تعلیق[ سنن ابن ماجه] و[ موطاء مالک] و شماره گذارى احادیث آندو در پایان جلد دوم تمام احادیث را بر اساس جملات اول و بر طبق حروف الفباء تنظیم کرده است و با آوردن شماره حدیث در سمت راست جایگاه حدیث در کتاب را نشان داده است . و به[ مفتاح السنن] و[ مفتاح الموطاء] نامیده است[ . مفتاح السنن] و [مفتاح الموطاء] نامیده است[ . مفتاح السنن] از صفحه .1454الموطا]از صفحه .1009 ج 2 الموطاء را. )

[ الفهرس العام لاحادیث سنن ابى داود]

[عبدالمهین طحان]  سنن ابى داود که یکى از[ صحاح سته] به شمار مى رود چاپهاى متعددى دارد از جمله این چاپها چاپى است به تحقیق و تعلیق و تصحیح عزت عبیدالدعا بس و عادل السید در 5 جلد به همراه[ م عالم لسنن] شرح مختصر آن چاپ شده است .این چاپ بجز پانوشتها و تخریج احادیث وارجاع احادیث به صحاح دیگر همراه است با یک فهرست عمومى از مجموع احادیث که بکوشش نویسنده مذکور فراهم آمده است . دراین فهرست مجموع احادیث[ سنن] که بالغ بر.52400 حدیث مى باشد براساس حروف اول تنظیم شده است و جایگاه حدیث به شماره آن و جلد و صفحه در چاپ یاد شده نشان داده شده است .

[فهارس مجمع الزوائد و منبع الفوائد]

محمدسیعد زعلول [مجمع الزوائد و منبع الفوائد]از منابع مهم روائى اهل سنت است . مولف آن روایات را براساس کتب فقهى تنظیم کرده و به بررسى راویان حدیث پرداخته و در توثیق و تضعیف راویان سخن گفته است . کتاب مورد گفتگو فهرستهاى فنى این مجموعه عظیم حدیثى است .

تمام روایات مجلدات دهگانه[ مجمع الزوائد] براساس حرفهاى آغازین احادیث تنظیم یافته است و دراین چینش چندین حرف مراعات گشته است . بنابراین جمله[ اقبلوالکرامه] بر[ اقترب الزمان] مقدم است و ...

روایات نیز فهرست شده اند و در مقابل هر حدیث راوى آن نیز مشخص شده است . فهرست سوم مربوط است به آثارى که از صحابه نقل شده است . این منقولات با واژه ( اثر) پس از نام راوى مشخص شده است . فهرست چهارم   

مربوط است به چگونگى هاى رجال احادیث که درضمن آن اظهار نظرهاى مولف کتاب درباره راویان آمده است . مثلا بشرین عون (3.179) قال الهیثمى : ضعیف یعنى روایت این فرد در جلد 3 صفحه 179 آمده و مولف معتقداست که راوى ضعیف است . دراین فهرست افراد ضعیف مختلف فیه و مجهول نزد مولف معرفى شده اند.

و بالاخره فهرست پنجم مربوطاست به الفاظ فقهى وارد شده در ضمن روایات .این بخش نیز براساس حروف تنظیم یافته و روایات دلالت کننده براین موضوعات نشان داده شده است . مثلا ذیل[ یتم] آمده[ استتماد الیتیم ... 277:4 زکاه اموال الیتامى]67:3 ... و[ .. فهارس مجمع الزوائد] مجموعه اى است سودمند و کارآمد و در نوع خوداز فهرستهاى کم نظیر. دکتر عبدالغفار سلیمان بندارى در ضمن مقدمه اى مفصل از چگونگیهاى این فهرست و شیوه کار مولف آن سخن گفته است .

آنچه تا بدینجا آمده گزاره اى بوداز مجموع[ معجم ها] بدون ادعاى استقصاء و تتبع کامل .امیداست در آینده ضمن مقاله یا مقاله هائى آثار کلیدى مربوط به متون تفسیرى تاریخى و ... را معرفى کنیم