نگاهى به معجم ها

[سفینه البحار]
شیخ عباس قمى
این کتاب گرانقدر کلید رمز معجم موضوعى و فهرست رئوس مطالب و موضوعات کتاب عظیم[ بحارالانوار]است . محدث قمى دریافته بود که بسیارىاز مطالب بحارالانوار در مورد و باب مناسب خود نیامده است ازاین روى با تالیف این مجموعه مى پردازد تا پژوهندگان را دررسیدن به مقصود یارى رساند که خود در مقمه آن چنین نوشته است :

[من از آغاز جوانى در جستجوى دانش حدیث حریص بودم و در میوه چینى از شاخسار آن دلباخته . بدین سان برخى از کتابهاى روائى را مطالعه کردم و در بسیارى از آثار آن تامل نمودم واز بوستان آن میوه هاى رسیده اى چیدم بالاخره از میان کتابهاى بسیار[ بحار چالانوار] را برگزیدم که جامع مقاصد و داراى گوهرهاى کمیاب است و در عصرها به نیکوئى و زیبائى آن کتابى نگاشته نشده است بارى در آن بدقت نگریستم واز آبشخورهاى آن جرعه ها نوشیدم ... پس از غور و بررسى کتاب دریافتم که اخبار متعلق به یک موضوع درابواب پراکنده ئى متفرق است و جوینده جز بااحاطه به تمامت ابواب و جستجوى زیاد و صرف دورانى طولانى به مقصود نمى رسد بااستمداداز تاییدات ربانى آهنگ فراهم ساختن فهرستى نمودم براساس حروف تا دستیابى به آن آسان گردد.

و همراه بااین فهرست در هر ماده اى روایات کوتاهى آوردم و مواضع روایات هاى طولانى را مشخص ساختم . و هرگاه تحقیقى لطیف و مطبى مهم یافتم گزینشى از آن را نیز آوردم و گاه شرح حالى کوتاه از اصحاب پیامبر وامامان و بزرگان فرهنگ اسلامى ازاشعران وادیبان بر آن افزودم تا کسانى را که به این کتاب دست مى یابند بهره مند سازد 1

پس ازاین مقدمه و رموز بکار گرفته شده را تبیین مى کند و کتاب را مى آغازد. مرحوم محدث قمى براى سامان دادن به این اثر گرانقدر 35 سال تلاش کرده است و دو بار مجموعه[ بحارالانوار] را بدقت مطالعه و بررسى کرده که یک مرتبه آن را هفت سال تمام شب و روز مشغول بوده است 2 .

بارى [ سفینه البحار] ضمن آنکه فهرستى است موضوعى وارجمند کتابى است سرشاراز فواید حدیثى رجالى ادبى و تحقیقات سودمند دیگر.

سفینه در دو جلد همراه مقدمه اى پیرامون شناسائى مجامع حدیثى [ بحارالانوار] (سفینه البحار) شرح حال محدث قمى و گزارشى از آثار وى بقلم آقاى سیداحمد روضاتى بارهاى بار چاپ شده است .

(سفینه) این اثر گرانمایه محدث قمى نیازمند چاپى منقح با حروفچینى جدید و براساس[ بحارالانوار] چاپ نوین است . آقاى على دواین نوشته اند:[ 3 فرزند بزرگ مرحوم قمى مرحوم على محدث زاده با همکارى آقاى شیخ محمدرضا مویدى مشغول تنظیم نوین آن بوده اند.اما تاکنون از چگونگى آن خبرى نیست ].

مستدرک سفینه البحار
على نمازى شاهرودى 
این اثر که تاکنون 7 جلداز آن انتشار یافته و مجموعا به 14 جلد خواهد رسید مجموعه[ سفینه] را بردارد با مزایا و ویژگیهاى دیگر. مولف آن در مقدمه کتاب چنین نوشته است :

از کتابهائى که بارهاى بار مطالعه کردم و نسبت به آن بدقت آشناى ییافتم واز شاخسارش میوه ها چیدم [ سفینه البحار] محدث قمى است . من این کتاب را کتابى لطیف ارزشمند گرانقدر و چونان معدن شامل گنجها و گوهرهاى روایات یافتم اما بااینهمه مولف بزرگوار آن بسیارى از مطالب را وا نهاده و به عناوین و موضوعات زیادى دست نیافته بود... ازاین روى شایسته دیدم آنچه را مولف بدان دست نیافته استقصاء کنم . بدینسان تفحص و 
 

جتسجو در[ بحارالانوار] را شروع کردم و با تمام توان اخبار اسناد و مطالب و آثار بحارالانوار رااز نظر گذارنیدم واین کتاب را پرداختم و کتابم را[ مستدرک السفینه] با [ السفینه الکامله] نامیدم . شیوه کارم همان شیوه محدث قمى است وبا ویژگیهاى دیگر که به برخى از آنهااشاره مى کنم : .

1-این کتاب فهرست تمامى مطالب کتاب بحارالانوار را - تفسیر تاویل معارف الهى مربوط به اصول دین و فروع آن احکام قصص و ... - در بر دارد.

2- بسیارى از عناوین و موضوعات که در[ سفینه] نیامده اینجا آمده است مثلا سفینه در لغت (دال ) 53 لغت دارد و ما 75 لغت و در (سین ) 95 لغت و ما 130 لغت آورده ایم و ...

3-این کتاب چاپ قدیم و جدید بحارالانوار را شامل مى شود.

4- مطالب کتاب عظیم[الغدیر] نیز دراین کتاب فهرست شده است .

5- در چاپ قدیم بحارالانوار از جلد 16 از باب 68 به بعدافتاده که در چاپ جدید جلد 79 را تشکیل مى دهد و در کتاب ما فهرست شده است . و مزایاى دیگر... 4

[مستدرک السفینه] بحق فهرست موضوعى دقیقى است از مجموعه آنچه در بحارالانوار آمده است و خود نیز - گر چه گاهى ازافزونیهاى غیر لازمى دارد - سرشاراست از فوائد تاریخى حدیثى رجالى عقیدتى و ... امیداست جلدهاى بعدى یان اثر سودمند هر چه زودتر منتشر گردد.

[ التطبیق بین السفینه والبحار]

سیدجوادمصطفوى 
مولف دراین کتاب کوشیده است تا فهرستى در برگیرنده آنچه در [سفینه البحار] است بر اساس بحارالنوار قدیم و جدید گردآورد.

چنانکه پیشتر آوردیم (سفینه البحار) ضمن آنکه فهرست موضوعات فصول و عناوین[ بحارالانوار] است مجموعه اى ازاخبار احادیث و مطالب تاریخى و رالى و ... را نیز در برداردامااین فهرست تنها شامل عناوین موضوعات به ضمیمه برخى از روایات است . مثلا روایت:[ الاب هوالکلاء والمرعى وکان بعض الصحابه جاهلا به] . در سفینه براى ارائه جایگاه آن در بحارالانوار اینگونه آمده است:[ ط صو 477 شا]482 (ط) نشانگر جلد 9 (صو) نشانگر فصل 96 عدد 477 نشانگر صفحه آن جلدَ (شا482) نشانگر آمدن این خبر در فصل 301از جلد صفحه 482 مى باشد. 4

براى یافتن جاى همین جمله در بحارالانوار جدیدابتداء صفحه مربوط به جلد 9  را مى آورید که در بالاى صفحه بدینگونه (ط+"9) مشخص شده است .

سپس دراین قسمت نگاه مى کنید تا به شماره 477 و 482 مى رسید و آنجا با نگرش به سمت چپ این دو عدد خواهید یافت که این مطلب در جلد 40 صفحه هاى 255 و 247 مى باشد.

اگرچه این کتاب تا حدود زیادى مراجعه به سفینه و بهره ورى از آن را آسان نموده است و در مجموعه اثرى است مطلوب و شایسته تقدیر ولى باید در نظر داشت بى نیاز کننده از طرح نوین سفینه نیست .

[معجم الفاظ احادیث الشیعه]

مرکز تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامى . 
این مجموعه مفصل ترین معجمى است که نگارش مى یابد.[ مرکز تحقیقات دفتر تلیغات اسلامى] در آغاز کار براى بررسى شیوه ها و روش هاى بکار گرفته شده در [معجم نگارى] لجنه اى تشکیل داد.

اینان مجموع[ معجم هائى] را که تاکنون به نگارش در آمده بود بررسى کرده مزایا و کاستیهاى آنها را مشخص کردند. سپس با [معجم نگاران] متخصصان فن گفتگوهائى انجام داده از نظریات آنان نیز سود جستند. با توجه به این مسائل با تنظیم دستورالعملى براى چگونگى فیش بردارى با همیارى تنى چنداز فاضلان حوزه کار فیش بردارى که در مجموع تعداد آن بالغ بر 000.400.1 شد به پایان رسید.

این[ معجم] از ویژگیهاى خاصى برخورداراست که عبارت است از:

1- در روایات اقوال معصومین ( ع ) بطور کامل و سئوالهاى کنندگان نیز تا آنجا که در تبیین بیان امام نقش داشته باشد فیش شده است .

2- فعلها و تقریرهائى فیش شده است که براى مراجعه فقیهان محدثان محققان ادبیان و ... مفید باشد.

3- دراین[ معجم] آیات تفکیک شده و در جلد مستقلى همراه با تعیین موضوع دقیق هر کدام در مجلدات بحارالانوار خواهد آمد. که این خوداز ویژگیهاى برجسته این معجم است . بااین کار تمامى آیاتى که در بحارالانوار بوسیله گفتار معصومین تفسیر شده است یکجا گرد مى آید و مالا پژوهشگران یک[ تفسیر به ماثور و روایات] دراختیار دارند.افزون براین با نگارش این جلد بهره ورى از بیانات علامه و دیگر مفسران که ذیل آیات آمده است آسان مى گردد.

4-اعلام اماکن واشعار نیز تفکیک شده اند که سودمندى آن روشن است . این[ معجم] پس از فیش بردارى و مقابله هاى متعدد جمله ها واژه ها و مواد اینک حرف[ الف] آن مراحل حروفچینى را مى پیماید 
 که امیدواریم با سختکوشى و تلاش دست اندرکاران هر چه سریعتر دراختیار محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

[میزان الحکمه]

محمدمحمدى رى شهرى 
مجموعه ایست قرآنى و روایى داراى 4260 موضوع و 22730 روایت از منابع پیعه و سنى.[ میزان الحکمه] را مى توان به[ سفینه البحار] مانند کرد. یعنى همچنانکه خود مجموعه اى قرآنى روایى و گاه تفسیرى است فهرستى است موضوعى بر مجموعه هاى حدیثى بویژه[ بحارالانوار] و[ کنزالعمال] . مولف در فراهم آوردن این مجموعه گرانقدر سالهاى طولانى تلاش کرده واثر شایسته سودمند و قابل توجهرا عرضه کرده است .

شیوه تنظیم[ میزان الحکمه] بدینگونه بوده است :

1- موضوعات براساس هیئت واژه ها و حروف الفباء تنظیم شده و بدینسان کتاب با [ ایثار] آغاز مى شود و با[ یقین] پایان مى پذیرد.

2- عنوان موضوع مى آید و پس از آن جایگاه روایات این موضوع در[ بحارالانوار] [ کنزالعمال] و[ وسائل الشیعه] و... نشان داده مى شود.نیز عناوین فرعى یااصلى از کتاب که هماهنگ بااین عنوان باشد مثلا پس از واژه[ الامه] آمده است : ( بح ج 7 ص 130 باب 7 کنز ج 12 ص 154 194انظر:الامامه باب 150 و...)

بدینسان گاه موضوعى که در متن کتاب مثلا 20 روایت دارد به چندین برابرافزایش مى یابد.

3- بعداز عنوان موضوع و آنچه گذشت روایات آن عنوان در ذیل عناوین فرعى مى آید و دراین عناوین فرعى نیز گاه به عناوین فرعى مناسب از کتاب ارجاع شده است . مثلا ذیل به عنوان[ و دائع الله سبحانه] چنین آمده است :انظر(الامانه الالهیه ).

بنابر آنچه گذشت [ میزان الحکمه] معجمى است موضوعى کارآمد سودمند وارزشمند و بااین همه کاستیهائى نیز دارد که حتما از دید مولف محقق آن پوشیده نیست .امید که در آینده با یادآوریهاى پژوهشگران و متخصصان و تلاش مولف تکمیل شود.

یادآورى این نکته نیز ضرورى است که آوردن[ میزان الحکمه] در شمار معجم هاى[ بحار] بدان دلیل بوده است که این مجموعه بیشترین ارتباط را با[ بحارالانوار] دارد.

[میزان الحکمه] در 10 سال توسط[ مرکزانتشارات دفتر تبلیغاتى اسلامى] منتشر شده است .

[مفتاح الکتب الاربعه]

سیدمحمود موسوى دهسرخى اصفهانى 
این معجم کلید شایسته و سودمندى است براى یافتن احادیث[ کتب اربعه] . مولف سالیان درازى براى سامان دادن به آن رنج کشیده است واولین جلد آن را به سال 1386 در نجف منتشر کرده است . دراین[ معجم] براى یافتن حدیث سه شیوه بکار گرفته شده است :

1-از طریق واژه هاى اول و دوم و سوم حدیث بدون توجه به ماده آن کلمه مثلا جمله[ الاتداء فوق التوشح] در حرف[ الف] است و نه در[ ر] و در ماده (ردء). در همینجا باید یادآورى کنیم که مولف در گزینش اولین دومین و سومین کلمه ازاحادیث کلماتى را که در روایات زیاداستعمال شده انداستثناء کرده است نیز در جاهائى که روایت مرکب از سئوال و جواب است به جواب امام ( ع ) تکیه شده است .

2-از طریق موضوع در موضوع بندى محتوى روایات به موضوعات جزئى نیز توجه شده است مثلا روایات مربوط به[ احرام] در حرف الف است و در کلمه[ احرام] و نه [حج] که عنوان عام این موضوع است . بدینسان اگر موضوع حدیث[ اعانه المومن] باشد مى شود به حرف الف و به واژه[ اعانه] مراجعه کرد. نیز به حرف (م ) واژه[ المومنین] . لازم است یادآورى کنیم که رسیدن به روایات از طریق موضوع بیشترین وجهه همت مولف را تشکیل مى داده است بدینسان مى توان این [معجم] را یک فهرست دقیق موضوعى بر کتب اربعه دانست و بر همین اساس درقسمت هاى دیگر یافتن حدیث به موضوعات ارجاع داده مى شود. مثلااگر جمله[ رب فقیراسرف] را دیدیم که در مقابلش نگاشته شده است[ انظرالاسراف] بیانگر آن است که این جمله را باید در موضوع [ اسراف] در حرف (ر) که جمله با آن آغاز شده است مى یابید .

این توضیح رااز آنجهت افزودیم که دانسته شود مولف محترم با توجه به گستردگى برخى از موضوعات همانند[ الحجه] که تمامت جلد 8 را در بر گرفته است جمله هاى ارجاعى را براساس حرف تنظیم کرده است . بنابراین براى یافتن جمله[ قرض المال حمى الزکاه] که در کنارش آمده است:[ انظرالزکاه] در حرف (ز) و موضوع[ زکاه] به حرف (ق ) مراجعه مى کنید. که در آنجا جایگاه حدیث بدقت با جلد صفحه شماره باب و حدیث از کتب اربعه نشان داده شده است .

3-از طریق آخرین راوى روایات یعنى شخصى که روایت را بدون واسطه ازامام نقل مى کند و نامش به صراحت در سند حدیث آمده است مثلا روایتى را به یاد دارید و مى دانید که روایش[ زراره] است به حرف (ز) مراجعه مى کنید و مقصود را مى یابید. واگر روایت بدینگونه بود[ عبید بن زراره عن ابیه] راوى اخیر[ عبید] به شمار آمده است و نه[ زراره] . نکته شایان توجه دراین قسمت این است که مولف در پایان هر جلدىفهرستى ترتیب داده است از موضوعات و نامهاى روایان بجز صفحه کتاب عددى گذاشته شده است که نشانگر تعداد روایات آن فرداست در کتب اربعه . مثلا در مقابل[ زراره ابن اعین] عدد (1227) را مى بینیم که نشانگر تعداد روایات زراره است در کتب اربعه .

مولف روایتى را که براى اولین بار جمله از آن نقل مى شود بطور کامل مى آورد و آنگاه در قسمتهاى بعدىبه آن ارجاع مى دهد.این کارگر چه خالى از فایده نیست ولى از یکسوى بر حجم کتاب افزوده واز سوى دیگر چاپ و نشر آن را به تاخیرانداخته است . مولف در آغاز بنابر اختصار داشته و فقط جمله هاى مقصوداز روایات را مى آورده و جلداول را نیز بر همین اساس ترتیب داده است اما در جلدهاى بعدى تمام روایت را بدون سند ذکر کرده تا مراجعه کنندگان به این کتاب اگر با سند حدیث کارى نداشتنداز مراجعه به کتب اربعه بى نیاز باشند 5 .

مولف بر کتاب حاشیه ها و تعلیق هائى دارد پیرامون مقابله روایاتپ در منابع چهارگانه و ضبط اختلاف احادیث و توضیح و تشریح برخى از واژه ها.

[مفتاح الکتب الابعه] که شاید بالغ بر 38 جلد شود. تاکنون 28 جلد از آن تا پایان حرف () منتشر شده است . و مولف مشغول طبع و نشر جلدهاى بعدى است که امیداست زمان انتشارش چندان دور نباشد.

[معجم المفهرس کتب اربعه شیعه]

موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى
این[ معجم] که گویا مراحل نهائى تنظیم و تالیف را مى گذراند مراحل نهائى تنظیم و تالیف را مى گذراند فهرستى است واژه ئى برتمامت احادیث[ کتب اربعه] . مولفان در توضیح کار خود چنین نوشته اند س:در کتاب[ معجم المفهرس کتب اربعه شیعه] روش این است که جوینده با در دست داشتن هر کلمه اى از متن حدیث مورد نظر مى توان به راحتى در ذیل آن کلمه بدان حدیث دست یابد حتى اگر شخص مفهوم حدیثى رابداند مى تواند با یادآورى مترادفات آن به حدیث دست یابد. روش کار دراین معجم بیشتر به کار فواد عبدالباقى در[ المعجم المفهرس] قرآن شبیه است بااین تفاوت که ما براى جلوگیرى ازاطناب برخى کلمات کثیر الاستمال چون حروف وامثال آن را حدف کرده ایم تا بتوانیم همانطور که حضرت آیه الله العظمى منتظرى فرموده اند کارى جامع و کم حج ارائه دهیم .]...

[مولفان معجم المفهرس کتب اربعه شیعه با آگاهى به مشکلات کار و لغزشهاى اروپائیان در تالیف معجم المفهرس احادیث اهل سنت با سعى تمام مشغول تهیه این کتاب مفید هستند].امیداست این اثر هر زودتر دراختیار محققان و پژوهشگران قرار گیرد.

[ المعج المفهرس لالفاظ اصول الکفاى]

الیاس کلانترى و ...
فهرستى است واژه ئى براصول کافى براساس چاپهاى متعدد آن .این کتاب از دو قسمت تشکیل شده است . در قسمت اول متن روایات آمده است که در صورت طولانى بودن به چند بخش تقسیم مى شود که اگر کسى اول روایت یااول یکى ازاین بخشها را به یاد داشته باشد مى تواند روایت را با مراجعه به همین قسمت به دست آورد. در بخش دوم تمام کلمات احادیث آمده است جز کلماتى که آمدن آنها سودمند نبوده است . براى استفاده کردن از قسمت دوم کتاب (که کارآمدتراز قسمت اول است ) عدد مقابل واژه را در قسمت اول پى گیرى مى کنیم و با آدرسى که در مقابل آن هست به مقصود دست مى یابیم . مثلا براى یافتن جمله[ من کثر کذبه به ذهب بهاوه] دراصول کافى اگرابتداء جمله را بیاد داشته باشیم درحرف (م ) و در قسمت اول خواهیم یافت که در مقابلش نوشته شده ب 327 ح 13 (ج 4.38). بدان معنى که این حدیث در باب 327 حدیث سیزدهم است که در چاپ 4 جلدى با ترجمه آقاى مصطفوى در جلد 4 صفحه 38 آمده است . حال اگر خواسته باشیم جاى این جمله را در چاپهاى دیگر[ اصول کافى] دریابیم به فهرست ابواب اصول کافى مراجعه مى کنیم که بعداز مقدمه آمده است . آنگاه شماره 327 را پیدا کنیم که آدرس باب در دو چاپ [دارالکتب] و[ اسلامیه] در مقابلش نوشته شده است .

حال اگراز جمله یاد شده فقط کلمه[ بهاوه] را بیاد داریم به قسمت دوم و حرف (ب ) مراجعه مى کنیم . خواهیم دید که در مقابلش عدد.7189 قرار دارد.این شماره را در قسمت اول پیدا مى کنیم و پس از آن ادامه کار به صورتى است که در بالا توضیح دادیم .

این فهرست در جهت دست یابى به روایات از طریق واژه ها کار آمداست و سودمند. مولف در مقدمه اى مفصل شیوه کار و نحوه بهره ورى از کتاب را به تفصیل آورده است .

[ الهادى الى اصول الکافى]

سیدجوادمصطفوى 
راهنماى واژه ئى اصول کافى و برخى از شرحهاى آن از جمله شرح ملا صالح مازندرانى ملاصدرا و چاپهاى مختلف اصول کافى مى باشد.

در ملاقاتى حضورى مولف محترم گفتند شیوه عمل دراین معجم همانند [ الکاشف] است . بنابراین کتاب دو بخش خواهد داشت که از بخش اول به جمله اى دست خواهیم یافت که واژه مقصود در آن است . و در بخش دوم جایگاه آن جمله در اصول کافى به تحقیق و تعلیق آقاى غفارى چاپ 4 جلدى به ترجمه کمره اى و ترجمه خود مولف و شرح ملاصدرا و ملاصالح مازندرانى مشخص خواهد شد. شایسته است مولف محترم شرح پرمایه و گرانقدر علامه مجلسى[ مرآت العقول] را نیز ضمیمه کنند.این[ معجم] با توجه به زبردستى و مهارت آقاى مصطفوى در معجم نگارى اثرى مفید و سودمند خواهد بود. براساس آنچه مولف محترم گفتند این کتاب مراحل نهائى چاپ را در مشهد بوسیله موسسه چاپ وانتشارات آستان قدس رضوى مى گذراند که امیداست هر چه زودتر منتشر شود.

[ الخزانة اللغویة الموسعة والدلیل اللغوى للکتب الابعة]

روءوف جمال الدین 
مجموعه ایست گرانقدر وارزشمند که موضوع اصلى آن[ غریب الحدیث] است و تحقیق در واژه هاى[ کتب اربعه] .اما با توضیحى که خواهیم داد روشن مى شود که معجم واژه ئى کار آمد و سودمندى است در دست یافتن به روایات[ کتب اربعه] .

مولف در آغاز واژه حدیث را مى آورد. و پس از آن ماده اصلى آن را. آنگاه ریشه کلمه مى آید و غالبا براساس[ مقاییس اللغه] . و بالاخره با تکیه بر منابع لغوى وادبى دیگر اصل اشتقاق معانى حقیقى و مجازى کلمه فروق لغوى اضداد لغوى ثلاثى یا رباعى مجرد یا مزید فیه صحیح یا معتل بودن کلمه تبیین و بررسى مى شود و متن حدیث نیز با حفظ سنداگر خیلى طولانى نباشد با مشخص ساختن جایگاه آن در ماخذ مى آید. مولف در سامان دادن به این کتاب به بیش از 110 کتاب لغت مراجعه کرده است .

تبیین و تشریح واژه هااز[ کافى] آغاز شده است و براساس ابواب و روایات آن بیش رفته است . در کتابهاى دیگر نیزاین ترتیب رعایت مى گردد و مکررات به آنچه پیشتر آمده است ارجاع مى شود 7 .

[ الخزانه] اینک در قم توسط انتشارات هجرت در حال چاپ وانتشار است که 3 جلد آن بزودى انتشار خواهد یافت .

[مفتاح الوسائل]

سیدجوادمصطفوى 
فهرستى است واژه ئى فنى دقیق کارآمد و سودمند. مولف کتاب در زمینه فهرست نگارى کارهاى ارجمندى سامان داده است واز صلاحیت شایستگى و مهارت قابل توجهى برخورداراست .این فهرست که متاسفانه هوز بیش از دو جلد آن - تا پایان حرف (ث ) انتشار نیافته است فهرستى است براى دست یابى به مجموعه گرانقدر وارزشمند[ وسائل الشیعه] که اینک مرجع و منبع تحقیقات و پژوهشهاى فقهى واجتهادى است . شیوه تنظیم و ترتیب کتاب بدینگونه است :

1-الفاظى ازاحادیث که شامل قول فعل و تقریرامام است فهرست شده است . نیز آیات قرآنى که در متن روایات مورداستشهاد قرار گرفته است . سئوالها نیز اگر در جواب امام ( ع ) بدان اشاراتى نباشد مثل اینکه جواب امام ( ع ) به (لا) یا (نعم ) و ... باشد آورده شده است .

2-از واژه ها آنهائى انتخاب شده اند که مورد مراجعه پژوهشگران از فقیهان ادیبان محدثان و ... باشد بنابراین حروف اشارات و موصولات نیامده است . مثلا در حدیث ذیل تمامت واژه ها فهرست شده است : [یجب على الامام ان تحبس الساق من العماء والجهال من الاطباء و المفالیس من الاکریاء]. بنابراین این در ماده[ جعل[ [ یاخذ منه الجهل] [ جعل] فهرست شده است اما در[ یجعل ظهره الى القبله] فهرست نشده است و فقط [ ظهر] و[ قبل] آمده است همچنین در ماده[ اتى] [یاتى] در جمله[ یاتى البیت] فهرست نشده است اما[ انى آتى النساء و آکل النهار] فهرست شده است .

3- سعى شده است جمله هاى انتخاب شده مفید و تمام باشد لذا گاه براى تقسیم جمله یک یا دو کلمه ازاول حدیث آمده و پس از نقطه چینى جمله مقصود ذکر شده است .

4-معجم براساس[ مواد] کلمات است و در ترتیب آن فعل براسم و در فعل ماضى بر مضارع و نیز مجرد بر مزید فیه مقدم است .

5-احادیث دراین[ معجم] بااعداد نشان داده مى شود و بدین جهت مولف تمام 20 جلد[ وسائل الشیعه] را شماره گذارى کرده است . همچنین در بخش دوم طرحىریخته است که بوسیله آن محققان مى توانند مطلوب خود را در چاپ 3 جلدى[ وسائل نیز بیابند. 8

جلداول این کتاب به سال 1349 شامل حرف ( الف )انتشار یافته و جلد دوم آن در سال 1363 شامل حرف (ب ت ث ) مولف هم اکنون مشغول تنظیم مجلدات بعدى است .امید که انتشار آن بطول نیانجامد.

[ المعجم المفهرس لالفاظ وسائل الشیعه]

سیدحسن طبیبى
فهرستى است واژه ئى براى دستیابى به احادیث[ وسائل الشیعه] . این فهرست براساس[ ماده] واژه هاى تنظیم یافته است با این ویژگیها:

1- تمام حدیث یکبار در واژه ئى که در حدیث محور سخن است ذکر مى شود و در قطعه هاى مختلف ضمن نشان دادن جایگاه آن در[ وسائل] به آن [ماده] ارجاع مى شود تا پژوهنده اگر نیازى به سند حدیث نداشت از مراجعه به[ وسائل] بى نیاز باشد. مثلا[ فاخذ نوح التابوت فدفنه فى الغرى] 10 ص 300 ح[ 1 انظر النجف] یعنى این جمله از حدیثى است که در ماده[ نجف] تمام آن آمده است و در[ وسائل] جلد.10 صفحه 300 حدیث اول است .

2- در واژه هاى مضاف همانند اهل البیت اهل اذمه ارض الخراج و ... غالبا متن عبارت از مضاف الیه مى آید و یعنى[ اهل البیت] را در[ بیت] و[ اهل الذمه] را در [ الذمه] باید جستجو کرد.

3- نقطه چینى ها قبل از جمله ها یا در وسط و پایان آنها نشانگر حذف قسمتى از روایت است . دراین حذفها سعى بر آن است که بع معنى اخلالى وارد نشود و جمله مفید باشد 9 .

این[ معجم] شامل ده جلد مى باشد که 3 جلد آن توسط[ منشورات الاعلمى - تهران] و بقیه توسط دفترانتشارات اسلامى چاپ و منتشر شده است .