نگاهى به معجم ها

احادیث پیامبر و آثار واخبار عترت رسول الله یکى از منابع شناخت فرهنگ اسلامى است که هیچ پژوهشگرى در شناخت مکتب و عرضه حقایق بى نیازاز رجوع به آن نیست .

این آثار واخبار به همت والاى پیشینیان ما در مجموعه هائى گران ارج و کتابهائى وزین گرد آمده و در پیشدید نسلها و عصرها نهاده شده است .این مجموعه ها دریاهاى موج خیزى هستند که رسیدن به ژرفناى آن و بهره گرفتن از صدفها و درهایش و صرفى سره از ناسره آن دانشى وسیع اطلاعاتى گسترده فهمى دقیق و همتى بلند لازم دارد.

بى گمان عرضه دیدگاهى از فرهنگ اسلامى به نام این فرهنگ نیازمند دیدن تمامى آثار واخبار وارده در آن زمینه و عرضه آن به قرآن و نقد و تحلیل تمامت این آثاراست واین کارى است کارستان که مردانى دریا دل سختکوش و خستگى ناپذیر را طالب است .

گستردگى دامنه احادیث و روایات و پراکندگى آثار واخبار در لابلاى کتابها و مجموعه ها و موضوع بندى نشدن آنها براساس نیازها و مشکلات جوامع از دیرباز محقان و متفکران را به فکر تبویب و تفصیل این احادیث انداخته است و دراین راه کارهاى ارزشمند و گرانسنگى هم سامان یافته است .

عالمان پیشین کوشیده اند روایات موضوعات مختلف از قبیل اصول فروع حقوق اخلاق اخلاق و ... را در یکجا گرد آورند واین تلاشها ثمره هاى پربارى هم بجاى نهاده است . سعیشان مشکور باد.

گذاشت زمان افزایش تجربیات محققان و پژوهشگران وسعت دامنه تحقیق و تلاش لزوم بررسى هاى گوناگون و فرصتهاى اندک برخى از هوشمندان آگاه از چه وچهاى زمان را بر آن داشت تا شیوه ها و راههاى دیگرى نیز براى دستیابى به حقایق متون عرضه کنند و دراین راستا و در جهت رسیدن به این هدف والا کتابهاى کلیدى و فهرستهائى نگاشته شد که بدانها نام [معجم] یا[ فرهنگ] مى شود نهاد.این کارها بیشتر براساس[ واژه ها] و تکیه بر مصدر هر واژه اى پى نهاده شده است . وازاین طریق رسیدن به اخبار و آثار یک موضوع را بگونه اى شگفت سهل و آسان نموده است .

کسانى که دراندیشه دستیابى به عمق فرهنگ اسلامى هستند و در سر شور سیر و سیاحت در گلستان هاى پر بار نبوى و علوى را دارند مى دانند که خود گاهى براى دست یافتن به متن یک روایت ساعتها وقت صرف مى کردند و باز هم به مقصود نمى رسیده اند. حتى کسانى که سالهاى سال در لابلاى روایات و آثار واخبار به تحقیق و پژوهش پرداخته اند و روایتى را بارهاى بار دیده اند نیز گاهى براى یافتن آن ساعت ها وقت صرف مى کنند و به مطلوب دست نمى یابند. چه بسیار اتفاق افتاده است که روایتى را در مظان آن پى جوئى مى کنند و نمى یابند و مایوس دست از کار مى کشند و سپس بگونه اى اتفاقى یا با راهنمائى دیگران در جاهائى که هرگز نمى پنداشتند آنجاها بدان دست یابند پیدا مى کردند.این امور براى کسانى که کمترین آشنائى با تحقیق و تنبع را داشته و دارند روشن است .ازاینرو به مواردى اشاره مى کنیم تا ضرورت آن اندیک بیشتر نشان داده شود:

دوستى فاضل مى گفت : مدتها در پى این جمله على[ ع] که فرمود: اناعبد من عبید محمد 1 مى گشتم و به مواردى که احتمال مى دادم بسیار مراجعه نمودم و به مقصود نرسیدم . تااینکه روزى به هنگام مطالعه کتاب:[ التوحید] شیخ صدوق در ذیل پاسخ على[ ع] به سئوال دانشمندى از یهود درباره خداوند یافتم .

در تحقیق و تعلیق کتابى به روایت:[ ان الشیطان لیجرى من ابن آدم مجرى الدم] برخوردم و[ المحجه البیضاء] یافتم محقق خبیر آقاى غفارى در پانوشت روایت را به صحیح بخارى و مسند احمد حنبل ارجاع داده بود.براى یافتن آن در منابع شیعه 
 

بسیار جستجو کردم و به جائى نرسیدم تا اینکه بهنگام فیش بردارى جهت[ معجم الفاظ احادیث الیعه] در جلد 23 بحارالانوار در کتاب الحجه باب:[ فى اتصال الوصیه و ذکرالاوصیاء من لدن آدم الى آخرالدهر] 3 یافتم که از تفسیر عیاشى نقل شده است 4 . مى بینید که عنوان کتاب و باب هیچگونه ارتباطى با روایت ندارد تا بهنگام جستجوازاین گونه روایتها به اینجا مراجعه مى شد.

در مورد دیگر به دنبال جمله لیبلغ الشاهدالغائب بودم و مى خواستم موارد منعددى را که پیامبر یاائمه[ ع] این جمله در پایان گفتارشان بزبان رانده اند بیابم با کمک[ مفتاح الوسائل] درابوابى یافتم که هرگز مظان وجود آن نبود. و در کافى نیز بهمین صورت با کمک [ المعجم لا لفاظ اصول کافى] 5 . 1

اگر کسى اندکى آشنائى با متون روائى داشته باشد و مدت کوتهاى دریابیدن احادیث و روایات مورد نظر جستجو کرده باشد بخوبى ضرورت وجود چنین فرهنگها را با عمق جان در خواهد یافت . گاهى برخى از ساده اندیشان ناآگاه ازامور تحقیق و تتبع بالحنى آمیخته به رگه هاى روشنفکر مابى فریاد مى زنند که اخبار و آثار ما آغشته به مطالب مجعول و تحریف شده است بایدابتداء آن را پیراست و سپس ... پرواضح است که پیرایش آثار کارى است ضرورى و مفید و لازم امااین هرگز به معناى دست برداشتن از تلاشهاى دیگر و جلوگیرى از اتلاف وقتها و بر باد رفتن فرصتها نیست .اینک بسیارى از متون فقهى تفسیرى و روائى ما نیازمند تجدید نظر و چاپ مجدد و فنى با عرضه به مدارک و منابع است .اینگونه آثار که محصول تلاش مخلصانه سالها و گاه یک عمر محققى توانمند و مجتهدى وارسته است باید بنحوى شایسته بدانسان که نسل امروز و محققان این نسل را مفیدافتد عرضه شود. در کاراین عرضه و تطبیق گاه براى یافتن روایات این متنها روزها و ماهها صرف وقت مى شود که اگر منابع به سهولت دراختیار باشد فرآیند کار به مراتب بیشتر خواهد بود .

رشید رضا در مقاله اى که براى معرفى[ مفتاح کنوزالسنه] 6 نگاشته است مى گوید:[ دانشمندترین عالمان حدیث نیزازاین کتاب بى نیاز نیستند بلکه آنان بیشترین نیاز را به این کتاب دارند]. آنگاه مى گوید: من[ مفتاح الصحیحین] را داشتم آن کتاب تنها جمله هاى اول احادیث صحیحین را داشت با مواضع آن در شروحى چند با تجربه طولانى طى سالها تحقیق در حدیث مى گویم اگر هماننداین کتاب در کتب حدیثى دیگر نیز بود نصف عمرم برایم ذخیره شده بود و با دیدن[ مفتاح کنوز السنه] مى گویم اگراز آغازاین کتاب دستم بود4\3عمرم ذخیره مى شد 7 کسانى که آشنائى با منابع دارند مى دانند که این سخن رشید رضا یک واقعیت ملموس است .

آقاى دکتر جواد مصطفوى پیشگام معجم نگارى درایران و صاحب آثار ارجمند دراین زمینه مى گوید: مرحوم آیه الله میلانى فرمودند[ اگر چنین کتابى تهیه شود مدت زمانى که براى رسیدن به درجه اجتهاد لازم است از چهل سال به بیست تقلیل مى یابد] 8 .این سخن از مرجعى بزرگ و مجتهدى وارسته قابل تامل و توجه است .اجتهاد به معناى سختکوشى در مبانى اسلامى و در منابع حدیثى براى دست یافتن به حکم اسلامى کارى است بس سنگین مجتهد متعهداگر کوپیه ئى اندیشیدن را به یکسونهد و در سراندیشه دیدن همه روایات موجود را داشته باشد روزها وقت صرف کردن لازم است تا فقط به منابع روائى دست یابد و با نقد و تحلیل آنها راى صحیح راانتخاب کند. کاربردن این آثارارجمند بیش ازاینهاست و آنچه دراین جا آمد تنها اشاره اى بود به ضرورت آن .

متاسفانه جامعه علمى و تحقیقى ما هنوز به ضرورت عظمت و کاربرد آثار کلیدى و فرهنگها و معجمها آنچنانکه شایسته است پى نبرده است امیداست حرکتهاى ارجمند آغاز شده در گوشه و کنار مملکت دراین روزگار تابشهاى تحرک زاى آفرین جمهورى اسلامى به ثمر نشیند و طعم شیرین راهیابى به سرچشمه هاى نور بوسیله این آثار تلاش دراین زمینه ها را چندین برابر سازد.

ما دراین مقالع مى کوشیم تا معجم هاى موجود را به اختصار معرفى کنیم . برخى ازاین معجمهااز لحاظ فنى داراى کاستیها و یاافزونى ها غیر لازمى هستند ولى ما به نواقص کاراین عزیزان اشاره نمى کنیم اما به برخى از نقاط قوت آنهااشاره اى خواهیم کرد. نکته دیگراینکه هدف اساسى ماازاین نوشتار معرفى فرهنگها و معجم هاى حدیثى است ولى بخاطر حسن افتتاح و هم ارج گذارى کارهاى ارجمندى را سامان بخشیده اند ابتداء کارهاى انجام شده پیرامون قرآن را مى آوریم و پس از معرفى فرهنگها و معجم هاى حدیثى امیدواریم در مقاله اى مستقل کتابهاى کلیدى متون تاریخى تفسیرى ادبى و ... را نیز معرفى کنیم شاید گامى موثر در جهت ارائه شیوه تحقیق به فاضلان پژوهشگر حوزه هاى علوم اسلامى و دیگر جستجوگران حقایق باشد.

1.المرشدالى آیات القرآن الکریم 
[محمد فارس برکات]

فرهنگى است واژه اى براساس لغات قرآن کریم که از راه مصدر هر لغتى به آیه مورد نظر مى توان رسید.این کتاب در دو جلد ضخیم در .1245 صفحه در دمشق منتشر شده است این کتاب در فراگیرى تمامى آیات قرآن دقیق و در عرضه تمامى واژه هاى اثرى ارجمنداست .

2.المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم 
[ محمد فواد عبدالباقى]

کتابى است بسیار مشهور واثرى است فنى و جالب و سودمند.براى دست یافتن به آیات قرآن آثارى با عنوان[ کشف الایات] پیشترازاین کتاب تدوین شده بود.این کتاب کاملترین و فنى ترین اثرى است که با آن جستجوگران آیات اگراز مصادر کلمه آگاهى داشته باشند. با مراجعه به آن مى توانند آیات مورد نظر را بیابند. کار دیگرى که فواد باقى ضمناانجام داده است تعداد واژه هاى استعمال شده در قرآن است . مثلا زیر کلمه[ رشد] نوشته شده است.3 یعنى این کلمه سه بار در قرآن آمده است .

3. معجم الفاظ القرآن الکریم :
[گروهى از محققان و مفسران مصرى]

هدف اصلى از وضع و تدوین این کتاب لغتنامه اى است براى قرآن . ولى عملااثر بسیارارزشمندى است در یابیدن آیات مورد نظر. مولفان ابتداء کلمه را مى آورند و آنگاه شکلهاى گوناگون استعمال شده آنرا ذکر مى کنند سپس لغت را معنا مى کنند و آنگاه یکایک موارداستعمال آن در قرآن و نیز تعداداستعمال شده آنرا به تفصیل آورده و توضیحات لازم را بیان مى کنند.این کتاب در دو جلد در بیروت چاپ شد واخیرا در ایران افست شده است .

4.فهارس القرآن :
دکتر محمد رامیار

الف : فهرست الفاظ:این فهرست که بکوش و تلاش مرحوم دکتر رامیار سامان یافته است . براساس هیئت کلمه است . یعنى کسى که مى خواهد[ تتقون] را در قرآن بیابد لازم نیست در حرف (واو)و در ماده (وقى )بجوید بلکه در حرف (ت ) خواهد یافت . در ترتیب کلمات حرف اول و دوم و سوم رعایت شده است بنابراین [ احس] مقدم بر[ احصى] است و...این فهرست براى کسانى که آشنائى کامل باادبیات عرب ندارند اثرى کارآمد و بسیار مفیداست.

ب : فهرست مطالب : مرحوم رامیار فهرست مطالبى نیز ترتیب داده اند در 33 فصل که داراى بیش از .1500 موضوع مختلف است . وى در مقدمه خود بر این نوشتار چنین مى گوید: فهرستهاى موضوعى دیگرى نیزاز قرآن کریم منتشر شده که هر یک بجاى خود واجدارزش خاص ولى در عین حال فاقد جامعیت و کمال لازم بود. بدینجهت سعى شد تا حد مقدور فهرست کاملى هم از مطالب قرآن تهیه و ضمیمه فهرست الفاظ شود دراین فهرست از کار گذشتگان و حتى متاخران با مراجعه به تفسیرها و کتب دیگر بهره ها گرفته شد و با توجه به نظرات صائب دانشمندان و شان نزول آیات و سایر نکات کوشش شد تا جائیکه مقدوراست فهرست جامع و دقیقى به دست داده شود این دو فهرست همراه قرآن کریم با ترجمه آقاى معزى و نیز جداگانه و مستقل منتشر شده است .

5. الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم
[ محمد فارس برکات]

این کتاب داراى 24 فصل و حدود .432 موضوع است . وى در مقدمه کتاب مى گوید: من تفسیرابن کثیر و دیگر تفاسیر قدیم و جدید را به دقت بررسى کردم و پس از تفحص کامل این[ فهرست] را نگاشتم این کتاب در سال .1378 در دمشق چاپ شده است واینک در قم بطریق افست منتشر شده است .این کتاب با نواقصى که دارداز آثار موجود دراین زمینه بهتر و تحقیقى تراست .

6. تفصیل الایات القرآن الکریم :
[ ژول لابوم]

این کتاب موضوعات قرآن را به هیجده باب تقسیم بندى کرده و آیات مربوط به هر موضوعى را در ذیل فرعى از آن باب گرد آورده است . [لابوم] عربى نمى دانست و براى کار موضوع بندى از ترجمه فرانسوى قرآن کمک جسته است وازاین روى داراى اشتباهات زیادى است بااینهمه تلاش وى بجاى خود خالى ازارزش و فایده نیست این کتاب به ضمیمه استدراک آن به ترجمه محمد فواد عبدالباقى با عنوان یاد شده منتشر شده است و درایران نیز همراه با ترجمه فارسى آن نشر یافت .

7. طبقات آیات 
[ خلیل صبرى]

این کتاب در 26 فصل و در .1102 صفحه آیات قرآن را براساس موضوعات تدوین کرده است . در هر موضوع آیه کاملا نقل مى گردد و ترجمه آیات در ذیل آورده مى شود.

8.المرشد للاقتباس من قرآن الکریم 
[محمداحمد مرجان]

کتابى است کوچک داراى 12 باب و .120 فصل با مقدمه اى از فرید وجدى در 104 صفحه که در قاهره منتشر شده است .

9. دلیل مباحث القرآن المجید 
[محمد عربى عزوزى]

فهرستى است موضوعى در 36 فصل تنظیم یافته است این عناوین کلى به عناوین جزئى تقسیم مى شوند و آیات دلالت کننده به آنها فقط بااسم سوره و شماره آیات نشان داده مى شود.این کتاب در 255 صفحه از سوى منشورات دارالاضواء] بصورت افست منتشر شده است .

در مجموعه فهرستهاى قرآن کریم معجم لفظى آن[ المعجم المفهرس]... کتابى است سودمند و موفق و فنى واما در فهرست هاى موضوعى هیچکدام ازاینها وافى به مقصود نیست . گرچه هر کدام از آنها داراى ارزش و کاربردى شایسته هستند مسلم جاى یم فهرست موضوعى دقیق و گسترده اى خالى است و کارى است بسیار ضرورى و لازم . براى این کار بایداجنه اى از عالمان و محققان و مفسران آشنا به علوم اسلامى فراه آید و معجمى عظیم پى نهاده شود امیداست این کار لازم وارجمند در پرتو تابشهاى حرکت آفرین اسلام عزیز در جمهورى اسلامى پا گیرد.

البته لازم است که یادآورى شود استادارجمند جناب آقاى هاشمى رفسنجانى در زمینه فهرست موضوعى قرآن کار طاقت فرسایى راانجام داده اند که متاسفانه ناتمام است وامیداست که روزى تمام شده در جامعه عرضه گردد.

معجم ها و فرهنگهاى احادیث : 
1.الکاشف عن الفاظ نهج البلاغه فى شروحه 
I .سید جواد مصطفوى] .

[الکاشف] از دو بخش تشکیل یافته است : بخش اول راهنماى خطبه ها نامه ها حکمتهااست و بخش دوم مواضع آنها در نهج البلاغه و شرحهاى آنست . مثلا جمله:[ و حاسبوها من قبل ان تحاسبوا] رااز نهج البلاغ بخاطر دارید مى خواهیم بدانید که در کدام خطبه است و شارحان پیرامون آن چه گفته اند در قسمت اول حرف و ماده[ حسب] مى نگرید که بعداز آن نوشته شده است:[ ط]88 .این نشانگر آن است که این جمله در خطبه 88ایت . بخش دوم را مى آورید در ستون اول فهرست خطبه شماره 88 مى رسید[ که آغاز خطبه چنین است] - الحمدلله المعروف من غیر رویه و در مقابل آن جایگاه این خطبه در شرحهاى متعدد به دقت نشان داده شده است واگر خطبه یا نامه طولانى باشد به قسمتهاى مختلف تقسیم شده است . به وسیله این کتاب از .14 متن و شرح مى توان به آسانى بهره ور گردید.12 متن و شرح در جدول این کتاب هست از نهج البلاغه صبحى صالح و[ فى ظلال نهج اللاغه] محمد جواد مغینه نیز مى توان استفاده کرد. برخى از شرح ها چاپهاى متعددى دارند به همه چاپهااشاره شده است .

2.المعج الفهرس لالفاظ نهج البلاغه 
[ سیدمحمد کاظم محمدى - محمد دشتى] .

فهرستى است واژه اى به نهج البلاغه همانند دیگر فهرستها. مولفان به دنبال اهدافى که داشته اند در تالیف و تنظیم این کتاب رنجى گران را تحمل کرده اند. اینان کوشیده اند تا جملات والفاظ بگونه اى انتخاب شود که محقق و متتبعى که به این کتاب مراجعه مى کند با مراجعه به آن مقصود را دریابد واز مراجعه هاى مکرر و وقت گیر جلوگیرى شود.

این[ معجم] ویژه گیهاى شایسته توجهى دارداز جمله : همراه آن متن نهج البلاغه به چاپ رسیده و سطرهاى آن شماره گذراى شده تا پژوهنده هر چه سریع تر جمله مورد نظر را بیابد. دیگراینکه میزان تکرار کلمه در نهج البلاغه مشخص گردیده است . و بالاخره آنچه امتیازى شایان توجه به این معجم بخشیده است جمله کامل و معنا بخش و به اصطلاح:[ یصح السکوت علیها] آوردن است . روشن است که این کار رنج فراوانى دارد از یکسو باید جمله هااز حد معمول بیرون نرود واز سوى دیگر همت بر آن است که جمله مفید و سودمند باشد. مولفان این هدف را با مراجعه به شرحها و توضیحات محققان در آثار نگاشته شده پیرامون نهج البلاغه و آوردن مبتداء و خبر و مراجع ضمیر در داخل پرانتز و در صورت عدم امکان آن جعل مبتداء و خبر تامین کرده اند.

این[ معجم] به ضمیمه مقدمه کوتاهى درباره نهج البلاغه و تبیین هدف نویسندگان این معجم و شیوه کارشان و با خاتمه در مصادر نهج البلاغه واختلاف نسخه ها.1460 صفحه منتشر شده است .

3.الدلیل على موضوعات نهج البلاغه 
[على انصاریان] .

این کتاب موضوعات نهج البلاغه را در هفت فصل و 132 عنوان جمع آورى کرده است . وزیر هر عنوان قسمتى از خطبه یا نامه یا حکمت را آورده است . فصلهاى هفتگانه عبارتنداز: 1-الاهیات . 2- نبوت 3-عقائد واحکام . 4- خلافت وامامت . 5 -تاریخ . 6-اجتماع و سیاست واقتصاد. 7-اخلاق .

این کتاب .1105 صفحه بهمراه فهرست الفبائى موضوعات بارها چاپ شده است واخیرا متن آن ترجمه در دو جلد منتشر شده است .

4.الهادى الى موضوعات نهج البلاغه 
[آیه الله مشکینى] .

فهرست موضوعى نهج البلاغه است که براساس حروف الفباء با واژه[ الله] آغاز و با واژه[ یهود] مى فرجامد. بنابراین کتاب داراى موضوعات کلى و عنوان بندى هاى جزئى نیست .

در ذیل عناوین مطالب مربوط به آن عنوان از خطبه ها نامه ها و حکمت ها مى آید و سپس شماره آنها با شماره صفحه از نهج البلاغه . که نهج البلاغه[ صبحى صالح] به عنوان متن انتخاب شده است .این کتاب در 620 صفحه در چاپخانه وزارت ارشاداسلامى و به سفارش[ بنیاد نهج البلاغه] با مقدمه اى از جعفر مرتضى عاملى چاپ و منتشر شده است . لازم بود در پایان کتاب فهرستى کامل از موضوعات ارائه شود که متاسفانه این کارانجام نشده است .

5. تصنیف نهج البلاغه 
[ لبیب بیضون] .

فهرستى است[ موضوعى] بر نهج البلاغه که در سال 1398 در دمشق و بیروت منتشر شده است . در میان آثارى که نهج البلاغه را موضع بندى کرده اند این کتاب ازاهمیت خاصى برخورداراست . آشنائى مولف با علوم اسلامى و آگاهى گسترده وى ازابیات عرب باعث شده است که در ارتباط با نهج البلاغه و موضوع بندى آن با نگرشى وسیع تر عمل کند و موضوعات را عنوان نماید. چاپ اول آن در .9 باب و .39 فصل با .258 عنوان تنظیم یافته بود. سپس مولف با تجدید نظر واصلاحاتى که در آن به عمل آورده اند چاپ جدید به .10 باب .53 فصلو 430 عنوان رسیده است . عناوین بابها عبارتنداز: 1-اصول دین ( عقیاد). 2 -فروع دین (معاملات عبادات .) 3-امامت وامامان . 4- سیره على[ ع] . 5- جنگهاى امام[ ع] بهنگام خلافت . 6- سیاست حکومتى امام[ ع] . 7- شئون اجتماعى در دیدگاه امام[ ع] . 8-انسان و شئون مختلف وى . 9 -موعظه ها وارشادها.10 فهرستها.این کتاب اینک در[ مرکزانتشارات دفتر تبلیغات اسلامى] مراحل نهائى چاپ وانتشارش را مى گذراند که امیداست بزودى منتشر گردد.

6. فهارس نهج البلاغه 
[ صبحى صالح] .

صبحى صالح در چاپ تحقیقى و زیبائى که از نهج البلاغه ارائه داده است ضمیمه اى دارد با عنوان[ فهارس نهج البلاغه] . دراین قسمت پس از توضیح .5031 لغت از متن نهج البلاغه که بسیار مفید و سودمنداست فهرست موضوعاتى دارد مرتب شده براساس حروف تهجى داراى 246 عنوان . که در هر عنوان جمله هاى نشانگر آن عنوان را با شماره صفحه همان نهج البلاغه مى آورد پس ازاین تقسیم بندى جزئى در یک عنوانهاى کلى خطبه ها نامه ها را فهرست کرده است و آنگاه فهرست عقائد دینى مطرح شده در نهج البلاغه را با .28 عنوان و سپس فهرست احکام شرعى با.30 عنوان و بالاخره فهرست تعلیمات اجتماعى و فهرستهاى دیگر مطرح کرده است .

7. فهرست موضوعى نهج البلاغه
[محمد جعفرامامى محمدرضا آشتیانى] .

چاپ شده در جلد 3 ترجمه گویا و شرح فشرده اى بر نهج البلاغه از صفحه 650 - 614. داراى 168 عنوان که برخى ازاین عناوین به عنوان جزئى نیز تقسیم مى شود براساس حروف تهى با مشخص ساختن جلد شماره صفحه و خطبه در همان کتاب . تنظیم کنندگان این فهرست بهنگام تنظیم فهرست موضوعى صبحى صالح را دراختیار داشته اند وازاین روى این فهرست کاملتراز آن است .

8.فرهنگ نهج البلاغه
[ عبدالمجید معادیخواه] .

این معجم نیز فهرستى است [موضوعى] بر نهج البلاغه و با مزایا و ویژه گیهاى ارزشمندى که به کتاب برجستگى خاصى . داده است . نخست آنکه دراین فرهنگ توضیحاتى پیرامون عناوین آمده و بدین سان شرح گونه اى بر نهج البلاغه نیز هست . دیگر اینکه در هر قسمت انتخاب شده آنچه قابل استفاده بوده به عنوان موضوعى مورد توجه جلب نظر مى کرده فیش بردارى شده است . چگونگى تدوین آن - براساس آنچه که مولف محترم آن - در نوشته کوتاهى ارائه داده انداینگونه است:

معجم هاى لفظى که الفاظ متون را دراختیار محققان مى گذارند ابزار جالبى براى تحقیق هستند. ولى اگر بتوان معجم نویسى را به مضامین و معانى تعمیم داد مى توان شاهد جهشى در روند تکاملى معجم نویسى بود. فرهنگ نهج البلاغه را مى توان گامى در راه تحقق آرمان فوق تلقى نمود. که روش تهیه آن ذیلا توضیح داده مى شود. براى دست یابى به[ فرهنگ نهج البلاغه] در 3 مرحله کار شده است .

1 مطالعه دقیق متن نهج البلاغه و نمایه سازى آن . مثلا[ الحمدالله الذى لایبلغ] در ثنا حمد خداشناسى عجز سخنوران از ستایش حق یادداشت مى شود و تمامى این عناوین اصلى و فرعى در دفاترى بعنوان دفاتر مادر ثبت مى گردد.

در مرحله دوم تمام این عناوین در هم تفکیک و به فیش هائى بر حسب حروف الفباء تجزیه گردیده است که تاکنون تعداد آن تقریبا یکصد هزار رسیده است .

در مرحله سوم ضمن تنظیم فیش ها سعى شده تا آنجا که ممکن است ترتیبى منطقى بین عناوین رعایت گردد.اهمیت این مرحله کار وقتى بهرت روشن خواهد شد که فراوانى عناوین فرعى - که گاهى شماره آن از صد عنوان نیز مى گذرد - مورد توجه قرار گیرد.

ویژه گیها کفایتها و چگونگى تدوین و تنظیم این کتاب در مقدمه ى مفصلى که بدان نگاشته شده است آمده است این اثر که شاید به .10 جلد برسد. جلداول آن بهمت[ مرکز تبلیغات اسلامى] نزدیک به انتشار است .

آنچه تااینجا به اجمال معرفى کردیم معجم هاى بوده پیرامون قرآن و نهج البلاغه .ادامه این مطلبى را پیرامون معجم هاى روائى کتابهاى حدیثى در شماره دیگرى مى آوریم .