نوع مقاله : مقاله پژوهشی
مرحوم میرزا طاهر تنکابنى
واما علم فقه و کتب متعلقه به آن
اولا بدان که مدارک احکام شرعى چنانچه ذکر نمودیم قرآن واخبار معصومین است و دراخبار کتب بسیار فرق اسلامى نوشتند 1 . کتب معتبره نزد شیعه در قدیم دراخذاحکام چهار کتاب معروف بوده و حال هم در کمال وثاقت واعتماد برقرار و در نهایت اعتباراست .
اول - کتاب کافى 2 :
که جامع اصول و فروع بنحواتم واکمل میباشد و مصنف و جامع آن حضرت محدث عالى مقدار و فقیه بزرگوار محیى سنت و دین و جامع اخبار سیدالمرسلین واهل بیت المطهرین سلام الله علیهم اجمعین و مجدد مذهبهم فى الماه الثالثه[ محمدبن یعقوب کلینى رازى 3 ] اعلى الله مقامه میباشد. جلالت قدر مصنف کتاب و کتاب مستطابش اجل واعظم از آن است که حقیر چیزى بنویسم واشتهارش
مغنى از بیان و تحریراست . بر قسمت اصول این کتاب بزرگان علماء و محققین شروح زیاد مرقوم داشتند چون حواشى 4 مرحوم مبرور امیرکبیر و علیم خبیر [ امیر محمد باقر] 5 معروف به[ میرداماد] که در سال یکهزار و چهل هجرى از دنیا درگذشت .
و چون شرح 6 حکیم متاله [ صدرالدین محمدبن ابراهیم 7 شیرازى] معروف به[ صدرالمتالهین] .
و شرح[ 8 رفیع الدین محمد بن سید حیدر حسینى طباطبائى نائینى] 9 معروف به[ میرزا رفیعا] که در سال 1082 دراصفهان وفات نموده .
و شرح 10 عالم فاضل [ مولى صالح ابن احمد ساروى مازندرانى] 11 .
و شرح 12 فاضل کامل [ مولى خلیل غازى قزوینى] که بر تمام کافى 13 است اصولا و فروعا و دو شرح دارد فارسى و عربى .
و شرح اصول مرحوم[ ملا محمدباقر مجلسى] 14 که موسوم به[ مرآت العقول] 15 است .
اصول کافى مکرر در طهران و تبریز به طبع رسیده و فروع کافى در طهران به طبع رسیده .
وازشروح شرح صدرالمتالهین و شرح مرحوم مجلسى در طهران و قدرى از شرح فارسى ملاخلیل در هند به طبع رسیده .
دوم از کتب اخبار که مستند علماءاخیار دراحکام شرع رسول مختار(ص ) میباشد کتاب من لایحضره الفقیه 16 : تصنیف رئیس المحدثین والموثق الامین [ محمد بن على بن حسین ابن بابویه 17القمى] مشهور به[ شیخ صدوق] اعلى الله مقامه است . و براین کتاب قدوه العلماءالمتقین و اسوه العرفاءالمرتقین [ ملا محمد تقى بن مقصود على] مشهور به [مجلسى] 18 دو شرح دارد فارسى و عربى 19 . شرح فارسى آن در طهران به طبع رسیده . مصنف کتاب در سال 381 در رى به دارالبقاء رحلت نموده . شارح مزبور در سال هزار و هفتاد هجرى دراصفهان وفات کرده .
سوم و چهارم از کتب مستند و معتمد شیعه دراحکام شریعت کتاب تهذیب 20 واستبصار 21 :از مصنفات شیخ الطائفه [ محمد بن الحسن الطوسى] 22 رحمه الله علیه است . که اسم سامیش پیش گذشته . کتاب تهذیب در طهران واستبصار در هند به طبع رسیده . بر تهذیب شروح کثیره نوشته شده و لیکن متداول و مشهور نیست و به طبع نرسیده .
بعدازاین کتب اربعه که ماخذ و مدارک احکام شرعیه است متاخرین از علماءاخبار این کتب و بعضى اخبار دیگر را که در کتب اصحاب یافته اند جمع نموده اند. مشهوراز کتب متاخرین سه کتاب است .
اول - وسائل الشیعه الى احکام الشریعه 23 :
تصنیف فقیه کامل و محدث کامل [ محمد بن حسن] معروف به[ شیخ حر عاملى] 24 رفع مقامه میباشد.اشتهار مصنف کتاب و کتابش مغنى از تفصیل واطناب است . و در سال 1062 وفات کرده و در مشهد مقدس رضوى علیه السلام مدفون است . کتاب مزبور در طهران مکرر به طبع رسیده .
دوم - کتاب وافى 25 :
تصنیف عالم موید و کامل مسدد [ محسن بن مرتضى کاشانى] مشهور به[ فیض] 26 میباشداین کتاب جامع اخبار اصول واحکام و حاوى شرح و بیان اکثراخبار مشکله است .این کتاب در اصفهان به طبع رسیده .
وفات این عالم جلیل و عارف نبیل در سال 1091 واقع شده و در موطنش کاشان مدفون است .
سوم - کتاب بحارالانوار 27 :
تصنیف محدث فاضل [ محمد باقر بن محمد تقى مجلسى] رحمه الله علیه .این کتاب جامع اخبار متعلقه باصول و احوال و سیره نبى خاتم واهل بیت طاهرین سلام الله علیهم اجمعین و قصص ماضین وامور متعلقه بسماء و عالم واحکام متعلقه بفروع وادعیه و غیرها میباشد. کتاب مزبور در مجلدات کثیره در طهران به طبع رسیده . وفات این عالم بزرگوار در سال هزار و یکصد و ده هجرى واقع شده .
مدارک احکام
و مدارک احکام شرعیه ازاصول و فروع در نزد طوائف اربعه ازعامه صحاح سته و مسانید و جوامعى است که در نزد آنان معروف و مشهوراست و ذکر تمام آنها على التفصیل تطویل بلاطائل است . ما فقط بذکر صحاح سته و بعضى مسانید و غیرهااکتفا مى کنیم و مى گوئیم على سبیل الاجمال والاختصار.
اول - صحیح بخارى 28 :
مصنف و جامع آن [ ابوعبدالله محمد بن اسمعیل بن ابراهیم بخارى] 29 است که در سال 256 هجرى وفات کرده و این کتاب اعظم واکمل کتب حدیث در نزد عامه است . و براین کتاب شروح 30 متعدد نوشته اند. مشهورترین شرح[ حافظ الاسلام ابى الفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى] 31 است که در سال 852 وفات کرده و شرحش موسوم است به فتح البارى 32 فى شرح صحیح البخارى .
صحیح بخارى در مصر مکرر به طبع رسیده و شرح ابن حجر نیز در مصر به طبع رسیده .
دوم - صحیح مسلم :33
جامع آن[ ابوالحسین مسلم بن حجاج بن مسلم بن ورد قشیرى نیشابورى] 34 که در سال 260 در
نیشابور وفات کرده و بر این کتاب نیز شروح بسیاراست 25 . مشهور آن موسوم به[ منهاج فى شرح صحیح مسلم بن حجاج] 36است که از حافظ ابن زکریا یحیى بن شرف النووى شاعفى 37 متوفاى در سال 676 میباشد.این صحیح نیز در مصر به طبع رسیده .
سوم - صحیح ابى داود: 38
سلیمان بن اشعث دشتستانى 39 میباشد که معروف به[ سنن ابى داود]است و مصنف آن در سال 275 هجرى در بصره وفات کرده واین کتاب نیز شروح و تلخیص و حواشى 40 زیاد بر آن نوشته شده .
چهارم - صحیح ترمذى :41
است که جامع آن [ ابوعیسى محمد بن عیسى ترمذى] 42 است که در سال 279 وفات کرده.[ ترمذ] شهرى است که در کنار رود معروف به[ جیحون] واقع شده و براین کتاب نیز شروح 43 زیاد نوشتند چون[ عارضه الاحوذى فى شرح جامع الترمذى] 44 تصنیف[ ابى بکر محمد بن عبدالله اشبیلى] معروف به[ ابن عربى مالکى] 45 که در سال 546 وفات کرده و شرح موسوم به[ قوت المغتذى فى شرح جامع الترمذى] 46
پنجم - صحیح نسائى 47 :
جامع آن[ ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب نسائى ] 48است . که در مکه مکرمه در سال 303 وفات کرده .
ششم - سنن ابن ماجه 49 :
که جامع آن[ ابو عبدالله محمد بن یزید بن ماجه قزوینى] 50 است که در سال 273 وفات کرده .
و جمعى 51از فقهاى عامه پس از صحیح بخارى و صحیح مسلم [موطا]ى 52 مالک را شمرده اند و آن را بر سایر صحاح و سنن و جوامع ترجیح داده اند و برتر واکمل دانستند و جامع آن [ مالک بن انس حمیرى اصبحى 53 مدنى] است که در سال یکصد و هفتاد و نه هجرى وفات کرده و براین شروح زیاد نوشتند. خود کتاب و بعضى از شروح آن در مصر به طبع رسیده .
مختصر آنکه از عامه و خاصه در جمع اخبار نبوى وائمه معصومین سلام الله علیهم اجمعین تحمل مشاق و زحمات زیاد میکردند و براى سماع حدیث واخذ آن به بلدان قاصیه مسافرت مینمودند وازاین جهت کتب از بزرگ و کوچک زیاد تالیف و تصنیف کرده اند و دروس علماء و فقهاء و بحث و فحص آنها بیشتر دراخبار بوده . چه اینکه مدارک احکام دین ازاصول و فروع اخبار معصومین بوده . حتى اینکه فهم قرآن و دخول در تفسیر و تبیین آن را بدون تمسک به اخبار جایز نمى شمردند و در تحریم تفسیر قرآن به راى خود متفق بوده اند 54 و پس از تعلیم علوم ادبیه و عربیه که در فهم ظاهر قرآن لازم است هم خود را مصروف در علم اخبار و
احادیث واحوال مى نمودند و لیکن متاخرین درس و بحث در اخبار و قرآن را متروک و بهمان درس کتب فقه واصول فقه اقتصار کرده و آن را براى فهم احکام شرعیه کافى دانسته اند. 55 چه نیکو گفته شاعر:
زاستصحاب واجماع و برائت کتاب و سنت افتاداز قرائت
و چون مقصود ما شماره کتب درس و بحث عصر حاضراست لهذا در کتب احادیث فریقین بهمین قدراقتصار واکتفاء کردیم .
--------------------------------------------------------------------------------
پاورقى ها
1. نگارش حدیث و حفظ و ثبت آن تاریخى کهن به قدمت صدور و نقل احادیث دارد. پیامبراسلام بارهاى بار به ضبط و نشر حدیث فرمان داده وازامت خواسته بود تااحادیث وى را نگاشته از تحریفها دروغپردازیها و جعلها جلوگیرى کنند.
پس از پیامبر جریان به گونه اى دیگر شد. دستهائى بر آن شدند تا اصحاب رااز نگارش حدیث باز دارند اماامیرالمومنین على[ ع] و یارانش هرگز به این منع توجه ننموده و به جمع آورى و تدوین احادیث پیامبر پرداختند.ابن ابى الحدید مى گوید:[ واضع تمام علوم اسلامى على [ ع] بود که براى اولین بار حدیث را تدوین کرد و همه حقایق رااز زبان پیامبر یادداشت نمود]. رک : تاسیس الشیعه .287 سیر حدیث در اسلام 34.[ سرگذشت حدیث] سیرى در صحیحین .33اضواء على السنه المحمدیه.46.
2.لکافى کتاب عظیم و بى مانند مرحوم کلینى که نه تنها گرانبهاترین یادگار کلینى است بلکه ارجمندترین اثر جامعه شیعه است .
مرحوم کلینى این اثر گرانقدر را در پى درخواست یکى از برادران دینى و شکایت وى از نبود کتابى جامع اصول و فروع آغاز نمود. و براى گردآورى و تدوین آن بیست سال شهرها و آبادیهاى سرزمینهاى اسلامى را در هم نوردید و هرجا سراغ عالمى از مشایخ حدیث را گرفت بسوى وى شتافت تا حدیثى از وى فرا گیرد. مجموعه احادیث[ کافى] را آقاى على اکبر غفارى با دقت شمرده اند و طرق مختلفى را که مرحوم کلینى براى برخى ازاحادیث نقل کرده جداگانه به حساب آورده اند که به 15176 حدیث رسیده است . مقدمه ترجمه و شرح اصول کافى /9.
در چگونگى اعتبار روایات کتاب کافى سخن بسیاراست جامع ترین بحث دراین زمینه از آن خاتم المحدثین[ مرحوم حاج میرزاحسین نورى] است که در خاتمه مستدرک آورده است .
(رک : مستدرک الوسائل ج 3.532 رجال بحرالعلوم ج 3.330 لولوه البحرین .394 بحوث فى علم الرجال .176 مقدمه ترجمه و شرح اصول کافى مفاخراسلام ج 1.32 دراسات عن الحدیث والمحدثین .161 به بعد).
مجموعه[ کافى] پس از چاپ سنگى در 8 مجلد با تصحیح تحقیق و تعلیق فاضل متتبع و مصحح گرانقدر آقاى على اکبر غفارى به چاپ رسیده است .اصول کافى در 2 جلد فروع کافى در 5 جلد و روضه کافى در 1 جلد.
هم چنین قسمت اصول بطور جداگانه بااعراب گذارى تحقیق تصحیح و مقابله به ضمیمه رساله[ اضبط المقال فى اسماءالرجال] در ضبط دقیق اسماء رجال انساب القاب و کنیه هااز محقق عالیقدر آقاى حسن زاده آملى با حواشى آقاى على اکبر غفارى به چاپ رسیده است .
[ اصول کافى] دو ترجمه معروف و متداول دارد: 1 ترجمه آقاى محمد باقر کمره اى . 2 ترجمه آقاى دکتر جواد مصطفوى .
براى آشنائى با چگونگى ترجمه و مزایاى هر کدام از آنها نگاه کنید به مقدمه هائى که مترجمین نگاشته اند.
[روضه کافى] را آقاى هاشم رسولى محلاتى ترجمه کرده و در مقدمه کوتاهى که نگاشته است چگونگى ترجمه خویش تردید درانتساب روضه به کلینى و جواب آن را بیان داشته است .این ترجمه همراه متن با توضیح و شرح در دو جلد و یک مجلد چاپ شده است .
[کافى] در گذر زمان هماره مورد توجه و مراجعه عالمان فقیهان محدثان و متفکران اسلامى بوده است .ازاینرو شرحها حاشیه ها و تعلیقه هاى زیادى بر آن نگاشته شده و تحقیقات گسترده اى پیرامون آن انجام شده است .
محقق معاصر حسین على محفوظ در رساله ارزشمند و محققانه اى که در جلداول اصول کافى چاپ آقاى غفارى درج شده است گزارش مفصلى ازاین کارها راارائه داده است .
3. محمدابن یعقوب کلینى رازى عالم موثق دانشمند گرانقدر و محدث متتبع از چهره هاى درخشان تاریخ تشیع است . وى با نگارش کتاب[ کافى] خدمتى شایان به فرهنگ اسلامى نمود. کلینى در میان عالمان سنى و شیعه بعنوان عالمى موثق و محدثى امین شناخته شده و به[ ثقه الاسلام] مشهور گشته است . شرح حال و چگونگیهاى زندگانى این عالم جلیل القدر در منابع و ماخذ بسیارى آمده است از جمله : رک : (رجال نجاشى .266 رجال شیخ طوسى .495 جامع الرواه ج 2.218 خلاصه الاقوال .145الذریعه ج 17.245 لسان المیزان ج 6.73 لولوه البحرین .385 مجمع الرجال ج 6.73 تنقیح المقال ج 3.179 مستدرک الوسائل ج 3.526 نوابع الرواه .314 روضات الجنات ج 6.108 مفاخراسلام ج 3.19 فوائد الرضویه .657 مجالس المومنین ج 1.452 و ...).
4. تعلیقات و حواشى میرداماد اخیرا توسط آقاى سیدمهدى رجائى با تصحیح تحقیق و تعلیق زیر عنوان[ التعلیقه على کتاب الکافى] منتشر شده است .
5.محمد باقرابن شمس الدین معروف به میرداماد از عالمان و حکمت شناسان بزرگ قرن یازدهم هجرى است . مرحوم مدرس تبریزى در توصیف وى فرموده است: میرداماداز فحول متبحرین علماى قرن یازدهم امامیه واعاظم فلاسفه و حکماى اسلامیه جامع علوم عقلیه و نقلیه واصلیه و فرعیه حکیم بصیر و متکلم خبیر و در حل بعضى از مشکلات فقهیه و حدیثیه نیز بى نظیر بوده است. (ریحانه الادب ج 6.58).
میرداماد عالمى زاهد واندیشمندى متعبد بود. در انجام نوافل مواظبت کامل مى نمود و در تلاوت قرآن بسیار پایبند بود. برخى از موثقان گفته اند گاهى میرداماد شبها تا پانزده جزءاز قرآن را قرائت مى کرد. رک : (سلافه العصر.477امل الامل ج 2.349 ریاض العلماء ج 5.40 روضات الجنات ج 2.62 مستدرک الوسائل ج 3.418 لولوه البحرین .132 فوائدالرضویه ج 2.418 ریحانه الادب ج 6.56
6. شرح محققانه و سرشاراز تحقیقات و مطالب ارجمند فلسفى رجالى و ... ملا صدرا متاسفانه تمام نیست .این کتاب بخوبى نشانگر مهارت و تبحر ملا صدرا در علوم نقلى فن حدیث شناسى و درایه است . ملا صدرا در این کتاب تا حدیث .499ازاصول کافى را شرح کرده است .این کتاب یکبار همراه با[ مفاتیح الغیب] چاپ سنگى شده است . واینک آقاى محمد خواجوى تصحیح و تعلیق آن را آغاز کرده است که جلداول آن بزودى منتشر خواهد شد.
7. منابع شرح حال حکیم متاله ملاصدراى شیرازى را پیشتر نگاشته ایم حوزه شماره 7.32.
8. حاشیه ئى است تحقیقى و دقیق که گویا تاکنون به چاپ نرسیده است . ( الذریعه ج 6.184 بحارالانوار ج 102.77).
[رفیع الدین محمدابن سید حیدر حسینى] معروف به[ میرا رفیعا]از حکمت شناسان گرانقدر واز محققان ژرف نگر قرن یازده هجرى است . صاحب جامع الرواه وى رااینگونه ستوده است :
[یکتاى زمان یگانه روزگار سرمشق محققان رئیس حکیمان و متعلمان عالمى که جلالت قدر و عظمت منزلت والائى مرتبت و تبحر وى در علوم عقلى و نقلى و دقت نظر و سلامت راى و ثاقت و عدالتش مشهورتراز آن است که یاد شود]... (جامع الرواه ج 1.321) براى آشنائى از چگونگى زندگانى و آثاراین عالم بزرگ رک : (سلافه العصر.491المستدرک ج 3.409 هدیه الاحباب .142 هدیه العارفین ج 2.284 ریحانه الادب ج 6.128 سفینه البحار ج 1.531 جامع الرواه ج 1.321 تذکره القبور.342الذریعه ج 6.195اعیان الشیعه ج 9.271 بحارالانوار ج 102.77 روضات الجنات ج 7.84 لغتنامه دهخدا ج 112 و ...). 7 9.
10.این شرح یکى از بهترین شرحهاى کافى است . مرحوم شیخ آقا بزرگ مى گوید: ازاین شرح بجز[ اصول و روضه کافى] کتاب زکاه صوم و خمس از قسمت فروغ نیز نوشته شده است.
مرحوم ملا صالح شرحش را با تفصیل و تحقیق و سرشاراز مباحث علمى و فلسفى و ... تا کتاب الحجه نگاشته است ولى متاسفانه از کتاب الحجه به بعد راه اختصار مى جوید و در توجیه آن چنین مى گوید: پس از آنکه شرحى بر قسمتهاى گذشته کافى نگاشتم که عالمان بدان روى آوردند و عارفان به آن اعتماد کردند شرحى که به فضل خداوند مثلش نگاشته نشده بود برخى از برادران تقاضا کردند درابواب باقى مانده حاشیه اى بنویسم بیان کننده مشکلات کتاب و تفصیل گذشته را پى نگیرم چرا که شرح بدانسان موجب اطناب است . من نیزاجابت کردم و کتاب الحجه را بدانگونه که مى خواستند شروع کردم. (شرح اصول کافى ج 5.94)ازاین شرح مجموعه شرح اصول و روضه کافى در دوازده جلد به تحقیق و تصحیح آقاى على اکبر غفارى و حواشى محققانه و سودمند مرحوم علامه شعرانى منتشر شده است .
11. منابع شرح حال این عالم بزرگوار را پیشتر نگاشته ایم حوزه شماره 30/10.
12. مرحوم[ مولى خلیل غازى قزوینى] بر[ کافى] دو شرح دارد:
الف شرح فارسى بنام[ الصافى فى شرح الکافى] این شرح چاپ شده است . ( الذریعه ج 14.27 ج 13.6).
ب شرح عربى بنام[ الشافى فى شرح الکافى] که گویا چاپ نشده است و درالذریعه ج 13.6 گزارشى از نسخه هاى موجود آن ارائه شده است .
13.ملاخلیل غازى از عالمان بزرگ و فقهاء قرن یازدهم هجرى است . مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده است: فقیه محدث حکیم مدقق متکلم محقق دراخلاق فاضله طاق جامع کمالات و فضائل ...است].
وى مسلک اخبارى داشت و آراءمنحصر بفردى ابراز مى کرد. براى آگاهى از شرح حال و آثار وى رک : (ریاض العلماء ج 2.261 روضات الجنات ج 3.269امل الامل ج 2.112 تنقیح المقال ج 1.403 جامع الرواه ج 1.298 سلافه العصر.491 ریحانه الادب ج 4.450).
14. علامه مجلسى[ محمدباقر بن محمدتقى] مروج دین ناشر آثاراهل بیت معروف تر و مشهورتراز آن است که دراین مجال بتوان از آن سخن گفت . بگفته مرحوم مدرس تبریزى او: فقیهى است کامل سبحانى محقق مدقق متکلم جامع معقول و منقول در فقه و تفسیر و حدیث و درایه و رجال واصول فقه و کلام و دیگر علوم دینیه مسلم خاص و عام بوده است. علامه مجلسى با کاوشهاى ژرف و گسترده و تدوین آثار گرانقدر خدمت بزرگى به جامعه اسلامى نموده است . بااینهمه متاسفانه از جلالت علامه مجلسى و عظمت مرتبت وى تعبیر سوء شده و هرگونه اظهار نظر و طرح اصلاحى پیرامون آثار وى با برخوردهاى عامیانه و کج اندیشانه طرد و رد شده است . دراینجا شایسته است سخن علامه سیدمحسن امین عالم بیدار و زمان شناس و تعهد فهم را بیاوریم و بگذریم: فضل المجلسى لاینکر و تصانیفه الکثیره التى انتفع بهاالناس لاتقدر. لکن لایخفى ان مولفاته تحتاج الى زیاده تهذیب و ترتیب . و قد حوت الغث و السمین و بیاناته و توضیحانه و تفسیره و للاحادیث و غیرها کثیرمنه کان على وجه الاستعجال الموجب قله الفائده والوقوع فى الاشتباه . و کلمات القوم فى حق المجلسى مشوبه بنوع من العصیبه مع ماللرجال من فضل لاینکر... اعیان الشیعه ج 183.9
براى آگاهى از شرح حال تالیفات و آثار علامه مجلسى رک : فیض القدسى فى ترجمه العلامه المجلسى چاپ شده در جلد 102 بحارالانوار چاپ بیروت بحارالانوار ج 1 مقدمه تحقیقى وارجمند مرحوم آیه الله ربانى شیرازى اعیان الشیعه ج 9.182 روضات الجنات ج 2.78 لولوه البحرین .55 ریحانه الادب ج 5.191امل الامل ج 2.248 ریاض العلماء ج 5.39 مصفى المقال .94 معجم المولفین ج 9.91 فوائدالرضویه ج 2.410 و ...
15.مرآت العقول فى شرح اخبار آل الرسول] بهترین و مفصل ترین شرح کافى است . علامه مجلسى بااحاطه وسیع و تسلط کامل براخبار و روایات شرحى عطیم وارجمند را بوجود آورده واسناد آن را بدقت به نقد کشید واحادیث ضعیف صحیح و ... رااز هم جدا ساخته است . علامه دراظهار نظر پیرامون سند روایت دلیل خود بر ضعف یا توثیق را ذکر نمى کند ولى بااینهمه اظهار نظراز سوى عالمى چون او زمینه تحقیق واظهار نظر را براى محققان و پژوهشگران بوجود مى آورد.
شرح علامه با توجه به تاخرش از شرح ملاصدرا ملا محسن فیض و دیگر شروح حاوى مضامین عالى و نکات ارزنده آنها نیز هست . واین ویژگى بر والائى وارزش شرح وى افزوده است .
[ مرآت العقول] در چهار جلد بزرگ چاپ سنگى شده است واینک به همت[ دارالکتب الاسلامیه] بتدریج با تحقیق و تصحیح چاپ و منتشر مى شود که تاکنون 15 جلد آن از آغازاصول کافى تا آخر[ کتاب الصلاه] منتشر شده است .
16.من لایحضره الفقیه معروفترین و بزرگترین کتاب شیخ صدوق است .این کتاب بارها به چاپ رسیده است از جمله : با تصحیح و تحقیق سیدحسن موسوى خرسان در چهار جلد همچنین با تحقیق و تعلیق دقیق آقاى على اکبر غفارى در چهار جلد که این چاپ براساس چهارده نسخه خطى ارزشمند تصحیح شده است . آقاى غفارى بجز تصحیح دقیق متن شرحها و تعلیق هائى بر گرفته از شرحهاى[ من لایحضر] بدان افزوده است .
علامه بحرالعلوم مى گوید: برخى از بزرگان از فقهاء احادیث[ من لایحضر] را با توجه به زیادى قدرت حفظ صدوق و نیکوئى ضبط وى در روایت و تاخر[ من لایحضر] بر[ کافى] واز آن روى که صدوق صحت احادیث کتاب را ضمانت کرده است و طبق احادیث آن فتوى داده و آنها را بین خود و خدا حجت قرار داده ترجیح داده اند این است که مراسیل [صدوق] را در[ من لایحضر] در حجیت واعتبار همانند مراسیل[ ابن ابى عمیر] دانسته اند]. (رجال بحرالعلوم ج 3.300).
[من لایحضر] براساس شمارش صاحب حدائق 566 باب و 5963 حدیث دارد. ازاین احادیث 3913 حدیث آن مسند و 2050 حدیث مرسل مى باشد. (لولوه البحرین .395).
عالمان و محدثان زیادى بر[ من لایحضر] شرح نگاشته و حاشیه زده اند که برخى از آنها درالذریعه ج 14.93 و ج 6.223 به بعد معرفى شده است .
17.محمدابن على ابن بابویه معروف به[ ابن بابویه] و[ شیخ صدوق] فقبه بزرگ محدث عالیقدر واز ستارگان پرفروغ آسمان فقه شیعى واز مروجان مکتب در نیمه دوم سده چهارم هجرى است .
على ابن بابویه که از نداشتن فرزند رنج مى برد نامه اى به امام زمان ( ع ) مى نگارد و بوسیله[ حسن ابن روح] نایب سوم امام[ ع] به حضور آن حضرت فرستاده تقاضاى دعا براى فرزند مى نماید.امام ( ع ) ضمن پاسخ نامه نوید فرزندى فقیه و پاک سرشت را به وى مى دهد که پس از مدتى کوتاه [ شیخ صدوق] بدنیا مى آید (رک : کمال الدین تمام النعمه .276 غیبت شیخ طوسى .194) براى آگاهى از شرح حال مسافرتهاى علمى و آثار و تالیفات وى رک : (مقدمه محققانه و عالمانه آیه الله ربانى شیرازى بر معانى الاخبار رجال شیخ طوسى .156 رجال نجاشى .302 تنقیح المقال ج 3.154 مستدرک الوسائل ج 3.524 مجالس المومنین ج 1.454 مجمع الرجال ج 5.269 رجال بحرالعلوم ج 3.292 روضات الجنات ج 6.132 خلاصه الاقوال .147 جامع الرواه ج 2.154 فوائد الرضویه .560 مفاخراسلام ج 3.167 ریحانه الادب ج 3.434 فهرست شیخ طوسى .184 معجم المولفین ج 11.3اعیان الشیعه ج 10.24 و...)
18....ملامحمدتقى مجلسى از فقهاء محدثان و عارفان گرانقدر اسلامى است .او درابعاد گوناگون علوم اسلامى تبحرى ویژه داشت . شرحها و حاشیه هاى علمى و تحقیقى وى بهترین گواه ژرف نگرى و گستردگى اطلاعات این عالم بزرگواراست .
[ملامحمد تقى مجلسى] عارفى صاحبدل بود و دراین راه به مقامات والایى رسیده بود. (روضه المتقین ج 5.451) براى آگاهى از شرح حال چگونگى آثار و مقامات علمى و عرفانى وى رک : (روضات الجنات ج 2.118 لولوه البحرین .60 ریحانه الادب ج 5.199 مستدرک الوسائل ج 3.416امل الامل ج 2.252 ریاض العلماء ج 5.47اعیان الشیعه ج 9.192 چاپ بیروت معجم المولفین ج 9.137 ریاض العلماء.439
19. همانگونه که در متن مقاله آمده است مرحوم مجلسى دو شرح بر [من لایحضر] دارد یکى فارسى که معروف به[ اللوامع القدسیه] است و دیگر عربى که آن را[ روضه المتقین] نامیده است .
[ روضه المتقین] به کوشش موسسه کوشانپور با تحقیق تعلیق و تصحیح آقایان : شیخ على پناه اشتهاردى و سیدحسین موسوى کرمانى در 14 جلد منتشر شده است . [ استبصار] در چهار جلد با تعلیق و تصحیح سید حسن موسوى خرسان منتشر شده است .
20.تهذیب الاحکام یکى از چهار کتاب معتبر شیعه که شرحى است بر مقنعه شیخ مفید.[ تهذیب] 393 باب و 13590 حدیث دارد.این کتاب از آغاز نگارش تاکنون مورد توجه بوده و هماره محور بحثها و تحقیقات عالیه فقهى در مسیراستنباط قرار گرفته است . مرحوم سیدهاشم بحرانى [ تهذیب] را ترتیب نیکوئى داده و هر حدیث را در باب مناسب خود قرار داده و برخى ازاشتباهات دراسناد را نیز یادآور شده است . ( الذریعه ج 4.64) تهذیب الاحکام بجز چاپ سنگى در دو جلد با تحقیق و تصحیح آقاى سید حسن موسوى خرسان در 10 مجلد به چاپ رسیده است . و اینک نیز با همیارى تنى چنداز محققان در حال تحقیق و تصحیح است که امیداست در آینده نزدیک انتشار یابد.
تهذیب همواره مورد توجه عالمان فقیهان و محدثان بوده و بر آن شرحها و حاشیه هاى زیادى نگاشته اند که برخى از آنها در الذریعه ج 4.505 ج 13.155 ج 6.51 مقدمه[ استبصار] ر - خ آمده است .
21 .الاستبصار فیمااختلف من الاخبار این کتاب نیزاز آثار گران ارج شیخ طوسى و یکى از چهار کتاب معروف و معتبر شیعه است . شیخ دراین کتاب ابتدا فتواى خود را آورده و سپس اخبار موافق را ذکر مى کند و آنگاه اخبار مخالف و معارض همان مورد را مى آورد و به نقد و تحلیل کشیده شرح مى دهد و به چگونگى جمع آنها مى پردازد.
استبصار براساس شمارش خود شیخ .5511 حدیث دارد. این کتاب گرانبها داراى شرحها و حاشیه هاى زیادى است .از میان این شروح [ استقصاءالاعتبار فى شرح الاستبصار] تالیف محمدابن الحسن زین الدین العاملى از شروح ارجمند و حاوى تحقیقات و فوایدارزشمند رجالى است .این کتاب به کوشش[ موسسه آل البیت] مراحل تحقیق و تعلیق را مى گذراند که امیداست در آینده نزدیک انتشار یابد. براى آگاهى از شروح تعلیقات و حاشیه هاى استبصار رک : ( الذریعه ج 2.15 ج 6.17 ج 13.83 مقدمه استبصار بقلم علامه محقق - شیخ محمدعلى غروى اوردبارى .ض - ق ).
22. منابع شرح حال شیخ الطائفه را پیشتر نگاشته ایم حوزه شماره 10.27.
23.تفصیل وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه] معروف به [وسائل الشیعه] محور بحثها و تحقیقات و مداراستنباط احکام فقهى است .
مرحوم حر عاملى این کتاب را براساس کتب اربعه و .180 کتاب دیگر با ترتیبى نیکو و تبویبى ارجمند تدوین و تالیف کرده است . (مقدمه وسائل ج 1.ص یز) مولف این اثر گرانقدر در سامان بخشیدن به آن .20 سال تلاش کرده است .
[وسائل الشیعه] به سه بخش تقسیم شده است :
الف - مقدمه العبادات شمال 31 باب .
ب بخش اصلى 51 کتاب مطابق کتب فقهى از طهارات تا دیات .
ج خاتمه که شامل 12 فائده است از جمله معرفى ماخذ و منابع وسائل طرقى که مولف توسط آنان از مولفین آن منابع نقل حدیث کرده حدیث واحوال رواه حدیث بترتیب حروف تهجى و.
مجله حوزه شماره 7.153 تراثنا شماره اول ). 24. شیخ حر عاملى پس ازاتمام[ وسائل] به خواهش جمعى فهرستى جامع بر آن نوشته است و به درخواست جمعى دیگر خلاصه اى از وسائل را در مجموعه اى بنام[ هدایه الامه] نگاشته که براى آشنائى اجمالى به مدارک فقهى بسیار مفیداست . شیخ سپس به شرح وسائل زیر عنوان[ تحریر وسائل الشیعه] شروع کرد که نا تمام ماند. ( الذریعه ج 4.352 روضات الجنات ج 7.97 علم الحدیث .86) وسائل .35850 حدیث دارد که طبق تنظیم مولف در شش جلد تالیف یافته و مجموعه آن در سه جلد بزرگ بارها درایران چاپ سنگى شده است آنچه که اینک متداول است چاپ .20 جلدى آن است . دراین چاپ منابع اصلى احادیث با تعیین صفحه ماخذ بیان گردیده جایگاه اخبارى که تقطیع شده یا مولف به قبل و بعدارجاع داده تعیین شده است . تعلیق و تحقیق و تصحیح این 20 جلد به پایمردى و سخت کوشى شادروان مرحوم آیه الله ربانى شیرازى سامان یافته است . واینک[ موسسه آل البیت] مشغول تحقیق و تصحیح مجدد و نشر آن است . براى آگاهى از کیفیت این کار رک : (مجله حوزه شماره 7.153 مجله تراثنا شماره اول)[ .55. وسائل الشیعه] را تنى چنداز عالمان و فقیهان شرح کرده یا بر آن حاشیه زده اند و برخى دیگر نیز در تبیین مواضع ارجاعات شیخ تحقیق نموده اند. براى آگاهى ازاین کارها رک : ( الذریعه ج 4.353 ج 13.150 وسائل الشیعه مقدمه ص یح یط).
و در همین زمینه لازم است یادى شوداز کار گران ارج و عظیم مرحوم آیه الله بروجردى . وى با آگاهى عظیم و گسترده از روایات رجال منابع حدیث هیچ کدام از منابع موجود را کافى براى مقصود نمى دانست . مرحوم آیه الله بروجردى بااهمیت وارجى که براى[ وسائل الشیعه] قائل بود آن رااز جهات گوناگونى نارسا مى دانست .ازاین رو در اندیشه بوجود آوردن یک[ مجموعه روائى فقهى] عظیمى برآمد. و براى سامان بخشیدن به آن گروهى از محققان و عالمان از شاگردان خویش را گرد آورد. تلاش آن گروه بااشراف و نظارت مرحوم آیه الله بروجردى مرحله اول کار یعنى جمع آورى روایات را - محدودتراز طرحى که در اندیشه ایشان بود - به پایان برد.این مجموعه گرانقدر که[ جامع احادیث الشیعه] نام گرفت تا پایان کتاب الطهاره در حیات مرحوم آیه الله بروجردى تا کنون 12 جلداز آن منتشر شده است .این کتاب داراى مزایا و ویژگیهاى ارجمند و قابل توجهى است .
براى آگاهى از چگونگى تالیف و چگونگیهاى آن رک : (جامع احادیث الشیعه ج 1 مقدمه ص ى ذ مجله حوزه شماره 9.64 مصاحبه استاد ستوده .)
براى آگاهى از شرح حال و چگونگى آثار مرحوم شیخ حر عاملى رک : (سلافه العصر.367امل الامل ج 1.141 جامع الرواه ج 2.90 سفینه البحار ج 1.242
الفوائدالرضویه .473 لولوه البحرین .76 مستدرک الوسائل ج 4.390 مصفى المقال .401 روضات الجنات ج 7.96 اعیان الشیعه ج 9.167 ریحانه الادب ج 2.30 ریاض العلماء ج 5.63 معجم المولفین ج 9.205الاعلام ج 6.321 و ...)
25. الوافى کتابى است عظیم جامع احادیث[ کتب اربعه] . مولف بزرگوار احادیث مکرر کتب اربعه را حذف کرده و بیاناتى در توضیح اخبار و جمع مختلفات آن آورده است . مرحوم فیض بااین کاراز یکسو از حجم کتاب کاسته واز سوى دیگر با توضیحات و بیانات دقیق کار را براى مراجعان آسان نموده است .
توضیحات مرحوم فیض با توجه به ذوق سرشار ممارست وى در فهم احادیث واطلاعات وسیع اواز قرآن سنت و حکمت اسلامى در خور توجه است .
مرحوم سید محسن امین نوشته اند که : علامه بحرالعلوم طباطبائى به وافى توجه ویژه اى داشت وافى را درس مى داد و صاحب مفتاح الکرامه را دستور داده بود تا تقریرات وى را پیرامون وافى جمع آورى کند. ( اعیان الشیعه ج 9.168).
[ وافى] براساس تبویب مولف شامل سه مقدمه چهارده کتاب و یک خاتمه است مجموعه [وافى] براساس شمارش مرحوم علامه سیدصادق بحرالعلوم داراى 273 باب و 000.50 حدیث است (لولوه البحرین 122) مقدمه نخستین در راههاى شناساسى علوم دینى و مقدمه دوم در شناساندن اسناد حدیثها و بالاخره مقدمه سوم در تبیین اصطلاحاتى است که دراین کتاب به کار گرفته شده است . خاتمه آن نیز دراسناد حدیث هاى تهذیب استبصار و من لایحضره الفقیه است که مولفین آنها بخاطر رعایت اختصاراز آغاز احادیث حذف و در پایان کتابها یادآور شده اند.
وافى همیشه مورد توجه محققان از محدثان و فقیهان بوده و عالمانى چند بر آن شرح نوشته یا حاشیه زده اند: ( الذریعه ج 6.229 ج 14.165) وافى با برخى از حواشى آن بارهاى بار در سه جلد بزرگ چاپ و منتشر شده است . واینک به کوشش[ مکتبه امیرالمومنین العامه] با حروف چینى جدید و تصحیح و تعلیق در دست چاپ است .
26. شرح حال این عالم بزرگ و فیلسوف عالیقدر را پیشتر نگاشته ایم حوزه شماره 7.20.
و نیز نگاه کنید به : (لولوه البحرین .121 ریاض العلماء ج 5.180 سلافه العصر.499 معجم المولفین ج 12.12 فوائدالرضویه .633 و ...).
27 . بحارالانوار الجامعه لدرراخبارالائمه الاطهار کتابى است عظیم و مجموعه اى است بسیار گرانقدر و سرشاراز حقایق و تعالیم زندگى سازاسلامى .
بحارالانوار بحق دریاى موج خیز و نا پیدا کرانه اى است از تعالیم قرآن و معارف آفتابسان ائمه اطهار[ ع] . بااینهمه [بحارالانوار] نیاز به تهذیب و تعلیق و بازنگرى دارد. واین کار هرگز به معناى کم ارجى کار علامه نخواهد بود. علامه عالیقدر و مفسر بزرگ قرآن مرحوم طباطبائى سالها پیش و به هنگام چاپ نوین این کتاب این کار را آغاز کردند. که متاسفانه برخى از سطحى نگران تنگ نظرانه ازاین عمل ارزشمند علامه طباطبائى بر آشفتند و آن را نوعى توهین به علامه مجلسى دانستند و مالا تعلیقات و توضیحات علامه طباطبائى از جلد 6 به بعد متوقف ماند. (مهرتابان .3539) براى آگاهى از چگونگى کار تالیف[ بحارالانوار] وابعاد وسیع این تلاش شگرف نگاه کنید به : (مقدمه محقق ارجمند آقاى بهبودى در جلد [ صفر].24 - 8 ج 103.11 - 5 چاپ بیروت شیخ آقا بزرگ 124 - 120 مهدى موعود ترجمه جلد سیزدهم بحار مقدمه .
پس از تالیف و نشر بحارالانوار تحقیقاتى چند پیرامون آن انجام شده برخى از عالمان جلدهائى از آنرا ترجمه کرده یا تلخیص نموده اند و برخى دیگر بر بحارالانوار یا برخى از جلدهاى آن مستدرک نوشته اند. براى آگاهى ازاین کارها رک : جلد[ صفر] 50 - 48 چاپ بیروت مهدى موعود مقدمه .91 - 94.
28. الجامع الصحیح معروف به[ صحیح بخارى] اولین کتاب از[ صحاح ششگانه] اهل سنت است . عالمان اهل سنت از میان تمام کتب حدیث و مسانیدشان شش کتاب انتخاب نموده اند و آنها را در درجه اول از وثاقت دانسته اند.از میان این شش کتاب صحیح مسلم و بخارى را صحیح ترین آنها دانسته و برخى در تعظیم و تجلیل ازاین دو کتاب راه افراط را پیموده تا آنجا که نووى در شرح صحیح مسلم مى گوید: علما دراین مطلب متفق و هم عقیده هستند که صحیح ترین کتابها پس از قرآن مجید صحیحین است (شرح صحیح مسلم ج 1.15)این حجر مکى مى گوید: صحیح بخارى و صحیح مسلم به اتفاق و اجماع علماء پس از قرآن مجید صحیترین کتابها هستند. الصواعق المحرقه .5 و نیز بنگرید به : و فیات الاعیان ج 4.208 کشف الظنون ج 1.541ارشادالسارى ج 1.28 و ...
ازاین نگرش افراطى که بگذریم در میان اندیشمندان اهل سنت عالمان واقع بین و آزاداندیشى نیز هستند که آگاهانه به[ صحاح] نگریسته و آنها را نقد کرده اند. رک : ( اضواء على السنه المحمدیه از عالم آزاداندیش محمودابوریه] براى آشنایى بیشتر با صحیحین رک : (دراسارت عن الحدیث والحمدثین هاشم معروف حسنى سیرى در صحیحین محمدصادق نجمى .
بهرحال بخارى پس ازاظهار علاقه استادش اسحاق بن راهویه به جمع آورى احادیث صحیح سنت رسول الله[ ص] نگارش این کتاب را مى آغازد و براى جمع آورى آن تلاشى عظیم را بکار مى بندد. وى مى گوید:[ من این صحیح رااز میان .600 هزار حدیث گزینش کرده ام] (فتح البارى مقدمه .4 اضواء على السنه المحمدیه .300).
فرید وجدى مى گوید:[ خارى در بدست آوردن حدیثهاى صحیح همت عالى و ذوق سرشار داشت او براى بدست آوردن احادیث به خراسان عراق شام و مصر مسافرت نمود و با حفظ حدیث ملاقات کرد و در مجالس محدثان شرکت جست واز آنها حدیث فرا گرفت] .
(دائره معارف القرن العشرین ج 2.56). براساس نوشته ابن حجر عسقلانى صحیح بخارى .7397 حدیث دارد که با حذف مکررات 2602 حدیث خواهد بود در تعداداحادیث صحیح بخارى اختلاف نظرهائى وجود
دارد (رک : علم الحدیث .47). صحیح بخارى چاپهاى متعددى دارد از جمله بهترین آنها مى توان[ صحیح بخارى] چاپ مصر را نام برد که با دستیارى یک هیئت علمى شانزده نفره تصحیح و چاپ شده است . چاپ دیگر چاپ بسیار دقیق احمد محمد شاکراست با حواشى و شرح برخى مشکلات براساس نسخه قونیه (که صحیحترین نسخه است ) در 9 جلد .
29.[ محمدابن اسماعیل بخارى] از دانشمندان مشهور و مورد اعتماداهل سنت است .او علاقه فراوانى به حدیث و جمع آورى آن داشت . وى براى جمع آورى[ صحیح بخارى] 16 سال تلاش کرد.
براى آگاهى از شرح حال بخارى و[ صحیح] وى رک : تاریخ بغداد ج 2.4 تذکره الحفاظ 2.132 شذرات الذهب 2.134 طبقات الحنابله 1.271العبر ج 2.12الکنى والالقاب 2.71الوافى بالوفیات 2.206 وفیات الاعیان 3.329 ریحانه الادب 1.237 روضات الجنات ج 7.278 علوم الحدیث و مصطلحه .396اضواء على السنه المحمدیه .229 سیرى در صحیحین .51 سیر حدیث دراسلام .381 معجم المولفین 9.52 و ...
30. حاجى خلیفه 82 شرح[ صحیح بخارى] را یادآورى کرده است . عالمان و محدثان اهل سنت کارهاى مختلفى درارتباط با[ صحیح بخارى] انجام داده اند که این کارها به همراه شرحها و ... در کشف الظنون ج 1.545 - 555 معرفى شده است .
31.احمدابن على معروف به[ ابن حجر عسقلانى] دانشمندى است آگاه ادیب مورخ و حدیث شناس . مرحوم مدرس تبریزى مى گوید:[ فقیهى محدث رجالى ادیب کامل جامع ازاکابر فقهاء و محدثین شافعیه قرن نهم هجرت مى باشد[ فتح البارى] وى بتنهائى دراثبات تبحر وى کافى است] . ریحانه الادب ج 7.470. براى آشنایى بیشتر رک : (روضات الجناب ج 1.345 ریحانه الادب ج 7.470 معجم المولفین ج 2.20 شذرات الذهب ج 7.270 حسن المحاضره ج 1.206البدرالطالع ج 1.87 و ...)
32 . فتح البارى فى شرح البخارى مفصل ترین و بهترین شرح صحیح بخارى است . جلداول آن مقدمه اى است مفصل شامل بحثهاى جالبى پیرامون : چگونگى ثبت روایتها توضیح الفاظ غریب و مشکل اخبار توضیح و تشریح اسماء کنیه ها القاب انساب تشریح و تبیین اسماء مهمله و ...
این شرح با تحقیق و مقابله عبدالعزیزابن عبدالله و به اشراف محب الدین الخطیب در 13 جلد بزرگ منتشر شده است . کتابها حدیثها و بابها را[ محمد فواد عبدالباقى] شماره گذراى کرده است . بدینسان یافتن روایت دراین شرح براساس المعجم المفهرس لالفاظ احادیث النبویه، آسان گشته است .
33. (601 - 600.5 صحیح مسلم دومین کتاب از مجموعه [صحاح سته] .این کتاب داراى 7275 حدیث است که با حذف مکررات بالغ بر 4000 حدیث مى گردد. (تقریب النواوى .51).
فواد عبدالباقى مى گوید : مسلم کتابش را در 15 سال تالیف کرد و در آن 12 هزار حدیث گردآورد واز آنجا که مسلم گاه یک حدیث رااز طرق مختلف روایت مى کند من احادیث اصلى آن را بدون توجه به طرف آنها بدقت شماره کردم که مجموعه آنها به 3033 حدیث رسید] (صحیح مسلم ج[
براى آشنائى بیشتر با چگونگى تالیف و خصوصیات[ صحیح مسلم] رک : ( اضواء على السنه المحمدیه .308 سیرى در صحیحین صحیح مسلم جلد 5.593).
صحیح مسلم چاپهاى متعددى دارد از جمله : نسخه زیبائى که پس از تطبیق با نسخه هاى خطى و چاپى بسیار و با پاورقیهاى محمد شاکر در 8 جزء و در دو مجلد ضخیم چاپ شده است .
2 چاپ احمد محمد شاکر باحواشى و شرح مشکلات در 9 جلد.
3. چاپ تحقیقى و بسیار جالب فواد عبدالباقى در 5 جلد که 4 جلد آن متن[ صحیح] است با گزینشى از شرح نووى و جلد پنجم شامل فهرستهاى فنى گوناگون از جمله فهرست تمام احادیث براساس حروف الفباء.این فهرست در مراجعه به کتاب بسیار مفیداست .
34. ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیرى نیشابورى از محدثان و عالمان مشهور و معتبراهل سنت است . وى علاقه فراوانى به دانش اندوزى فراگیرى حدیث و نشر آن داشت . براى جمع آورى واخذ حدیث به حجاز عراق شام مصر و چندین بار به بغداد مسافرت کرد. براى آگاهى بیشتراز شرح و تالیفات وى رک : (تاریخ بغداد ج 13.100 و فیات الاعیان ج 2.119 مختصر دول الاسلام ج 1.124 شذرات الذهب ج 2.144 تذکره الحفاظ ج 2.150ابن اثیر ج 7.95 ریحانه الادب ج 4.461 معجم المولفین ج 12.233 و ...).
35. شرحها حاشیه ها ! مستدرکات و کارهاى انجام شده پیرامون[ صحیح مسلم] را در کشف الظنون ج 1.557 - 558 ببینید.
(... المنهاج فى شرح صحیح مسلم ابن حجاج همراه با متن[ صحیح مسلم] در 18 جلد و 9 مجلد منتشر شده است . فواد عبدالباقى نیز خلاصه اى از آن شرح را در پانوشتهاى چاپ خود آورده است .
37.از عالمان و محققان قرن هفتم هجرى است . مرحوم مدرس تبریزى مى گوید: [از مشاهیر و مدققین علما و محدثین عامه مى باشد که حافظ حدیث و به تمامى انواع آن بصیر و بسیار مدقق بود.اوقاتش تنها در وظائف علمیه مصروف بود. در مذاکرات علمیه دینیه با تمام وقار و سکینه بود]. (ریحانه الادب ج 6.265). براى آگاهى از شرح حال و تالیفات وى رک : (تذکره الحفاظ ج 4.250 شذرات الذهب ج 5.354الکنى والالقاب ج 3.272النجوم الزاهره ج 7.278 روضات الجنات ج 8.215 ریحانه الادب ج 6.265 و .36 .
38. سنن ابى داود مولف این کتاب رااز مسموعات خویش از ثقات جمع کرده و به نظراحمدابن حنبل رسانیده که احمداز آن به شایستگى تجلیل و تمجید کرده است .ابوسلیمان خطابى گفته است که: [در احکام دینى کتابى مانند آن نوشته نشده] ابو داود مى گوید: پانصد هزار حدیث نوشتم واز آنها کتاب[ سنن] راانتخاب کردم و در آن چهار هزار و هشتصد حدیث صحیح و مشابه آن گرد آوردم بدانسانکه هیچ یک از سنن نبوى در آن فروگزار نشده است . ( التاج الجامع للاصول ج 1.15 اضواء على السنه المحمدیه .317 علم الحدیث .41 مقدمه سنن ابى داود چاپ محمد محیى الدین عبدالحمید.)
براى آگاهى از[ سنن ابى داود] و چگونگى آن رک : (سنن ابى داود ج 1.916اضواء على السنه المحمدیه .317 علم الحدیث .52 سنن ابى داود ج /09/1
سنن ابى دواد چاپهاى متعددى دارد از جمله : چاپ 4 جلدى با تحقیق و تعلیق محمد محیى الدین عبدالحمید و دیگر چاپ 5 جلدى با فهرستهاى فنى شمارش ابواب تخریج احادیث همراه شرح آن به نام[ معالم السنن] با تحقیق و تعلیق عزت عبیدالدعابس عادل السید این چاپ فهرستى دارد شامل تمام احادیث کتاب براساس حروف الفبا که براى محققان و پژوهشگران بسیار مفیداست . (ج 5.791 - 461).
39.سلیمان بن اشعث دشتستانى معروف به ابى داود از محدثان و حافظان اهل سنت است . وى براى تالیف و تدوین[ سنن] بارها به بغداد رفته و سیاحتها نموده واز مشایخ بزرگ خراسان عراق شام مصر مکه و مدینه حدیث دریافت داشته است . وى از شاگردان احمدابن حنبل است وتنى چنداز محدثان و بزرگان از وى حدیث دریافت داشته انداز جمله[ ترمذى و نسائى] .
براى آگاهى بیشتر رک : ( البدایه والنهایه ج 11.54 تاریخ بغداد ج 9.5 و فیات الاعیان ج 1.268الذریعه ج 1.416 شذرات الذهب ج 2.169 هدیه الاحباب .15 معجم المولفین ج 4.255 ریحانه الادب ج 7.94 روضات الجنات ج 4.338).
40 . شرحها حاشیه ها و تلخیصهاى[ سنن ابى داود] را در کشف الظنون ج 2.41006 100بنگرید.
41. الجامع الصحیح یا [سنن ترمذى] یکى از [صحاح سته] واز کتب معتبر نزداهل سنت است . مولف آن مى گوید: [این کتاب را پس از نگارش به عالمان حجاز خراسان و عراق عرضه کردم همگان آن را پسندیدند. هر کس این کتاب را در خانه اش داشته باشد. مثل این است که پیامبر در خانه اش سخن مى گوید]( تذکره الحفاظ ج 2.188 ترمذى ج 1.3)امتیاز ارجمند کتاب ترمذى این است که به چگونگى حدیث مى پردازد و گاه وجوه استدلال را بیان مى کند. صحیح ترمذى بیش از پنجهزار حدیث دارد( التاج ج 1.15) براى آشنایى بیشتر بااین کتاب رک : ( الجامع الصحیح و هو سنن الترمذى ج 1.66 - 73 84 - 90 مقدمه احمد محمد شاکر اضواء على السنه المحمدیه[ .(318. صحیح ترمذى] چاپهاى متعددى دارد از آن جمله است : چاپ بولاق در دو جلد و دیگر چاپ 5 جلدى است که با تحقیق و تعلیق و شرح احمد محمد شاکر شروع شده و پس از وى جلد سوم آن را محمد فواد عبدالباقى با تحقیق و تعلیق و تخریج احادیث ادامه داده و جلد 4 و 5 آن نیز با تعلیق و تحقیق ابراهیم عطوه عوض بچاپ رسیده است .استاداحمد محمد شاکر در مقدمه اى مفصل و ارجمند از تصحیح و شیوه هاى آن از فهرست نگارى و کارکرد مستشرقین دراین زمینه به تفصیل بحث کرده و پندار پیشگامى غریبها در فهرست نگارى را رد کرده و دردمندانه نکات ارجمندى را یادآورى کرده است . چاپ دیگر در 5 جلد با تحقیق و تصحیحى عبدالوهاب عبداللطف و عبدالرحمن محمد عثمان در مصر چاپ شده است .
42. ابو عیسىمحمد بن عیسى ترمذى فقیه مورخ و محدث حافظ عالمى است آگاه به حدیث شناسى وى در میان عالمان اهل سنت اولین کسى است که حدیث را به صحیح حسن و ضعیف تقسیم کرد.
مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده است: [از مشاهیر واعلام حفاظ و محدثین عامه و در شمارائمه و پیشوایان ایشان و در قوه حافظه بى بدیل وازاکابر شاگردان امام بخارى بود]. (ریحانه الادب ج 1.332) وى شاگرد بخارى بوده و براى جمع آورى آن به حجاز عراق و خراسان سفر کرده واز مشایخ آنجا حدیث شنیده است .
براى آشنائى بیشتر با زندگانى و چگونگى آثار وى رک : ( الفهرست .289 به تصحیح رضا تجدد تذکره الحفاظ ج 2.187البدایه والنهایه ج 11.66 شذرات الذهب ج 2.174اضواء على السنه المحمدیه .318 کامل ابن اثیر ج 7.152 هدیه العارفین ج 2.19 ریحانه الادب ج 1.332 مقدمه صحیح ترمذى .77).
43. شرحها و کارهاى انجام شده پیرامون [صحیح ترمذى] در کشف الظنون ج 1.559 معرفى شده است .
44.این شرح همراه با متن در سالهاى 1350 و 1352 در مصر در 12 جلد بچاپ رسیده است .
45.محمدابن عبدالله معروف به [ابن عربى] از محققان و دانشمندان توانمند قرن ششم هجرى است .او در حدیث فقه اصول تفسیر و علوم ادبى آگاهیهاى ارزشمندى داشت . گویند کتاب [انوارالفجر فى تفسیرالقرآن] وى هشتاد مجلد بوده است . براى آگاهى بیشتر رک : (ریحانه الادب ج 8.111 و فیات الاعیان ج 1.619 طبقات المفسرین .34 شذرات الذهب ج 4.141 تذکره الحفاظ ج 4.86البدایه والنهایه ج 12.228 معجم المولفین ج 10.242 و ...)
46. قوت المغتذى على جامع الترمذى) تالیف جلال الدین سیوطى (کشف الظنون ج 1.559).
47.سنن النسائى این کتاب نیزاز جمله[ صحاح سته] است . معروف است که پس از نگارش سنن نسائى کسى از امراء از وى پرسید: آیا تمامى احادیث سنن صحیح است ؟ پاسخ داد نه . وى گفت : تنهااحادیث صحیح را براى ما جمع کن .ازاین روى نسائى از سنن کبیر خود کتابى دیگر گزینش کرد و نام آن را[ المجتبى] نهاد. واین کتاب در شمار[ صحاح سته] است . سنن نسائى جامع مزایاى کتب ششگانه است و در میان آنها به کثرت تکرار معروف مى باشد.این کتاب با شرح سیوطى و حاشیه سندى با حروف[ معرب] و تصحیح شیخ حسن محمدالمحمودى در 8 جلد در قاهره و اخیرا در بیروت چاپ شده است . در کراچى نیز با همین خصوصیات و بدون تصحیح در یک جلد بزرگ چاپ سنگى شده است .
سنن نسائى شرحها و حاشیه هائى دارد از جمله شرح سیوطى به نام [زهرالربى] و حاشیه سندى و ...این دو چنانکه گذشت با متن نسائى چاپ شده اند (رک کشف الظنون ج 2.1006.)
ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب از محدثان فقیهان و مولفان بزرگ اسلامى است . مرحوم مدرس تبریزى مى گوید: [از مشاهیر حفاظ و محدثین اهل سنت و جماعت و یکى ازاصحاب سته ایشان است . در عصر خود افقه مشایخ مصر واز هد و اعبدایشان بود] (ریحانه الادب ج 6.167) نسائى به نیشابور عراق شام مصر حجاز والجزیره مسافرت کرد و بسیارى از وى اخذ حدیث کردند. وى علاقه شدیدى به تشیع داشت و برخى وى را شیعه دانسته اند. مرحوم سید محسن امین شرح حالش را در[ اعیان الشیعه] آورده و فصلى پیرامون تشیع وى نگاشته است . ( اعیان الشیعه ج 2.602) وى سفرى به شام رفت و پس از برخورد با کج رویهاى آنان درباره على ( ع ) کتاب[ الخصائص فى فضل على ابن ابیطالب] را نگاشت .
براى آگاهى بیشتر رک : ( اعیان الشیعه ج 2.602 ریحانه الادب ج 6.167 روضات الجنات ج 1.209 و فیات الاعیان ج 1.25 شذرات الذهب ج 2.239 حسن المحاضره ج 1.197النجوم الزاهره ج 3.188 طبقات الشافعیه ج 2.83 تذکره الحفاظ ج 2.241 معجم المولفین ج .48 .(245.1
49 1سنن ابن ماجه داراى ترتیبى نیکو و تنظیمى ارجمنداست و همین ویژگى آن را در میان کتب ششگانه ممتاز ساخته است . براساس شمارش دقیق فواد عبدالباقى سنن[ ابن ماجه] 4341 حدیث دارد. سنن [ ابن ماجه] را تنى چنداز عالمان شرح کرده انداز جمله سیوطى شرحى بر آن نگاشته با نام[ مصباح الزجاجه على سنن ابن ماجه] برخى از شرحها و حاشیه هاى دیگر آن در کشف الظنون ج 2.1004 معرفى شده است . [سنن ابن ماجه] با تحقیق و تعلیق و تصحیح محمد فواد عبدالباقى به شکلى زیبا شایسته در دو جلد بزرگ چاپ شده است
فواد عبدالباقى که مردى محقق و پرکار و سختکوش بوده است با [ المعجم المفهرس] قرآن کریم و دیگر کتابهایش خدمات بزرگ وارجمندى به فرهنگ اسلامى نموده است . کتابهائى که با تحقیق وى چاپ شده است عالیترین نمونه هاى کارهاى تحقیقى است .او در چاپهاى تحقیقى خود با تدوین فهرستهاى فنى گوناگون مراجعه به آنها را براى پژوهشگران آسان نموده است (رک : فهرستهاى صحیح مسلم الموطا سنن ابن ماجه و ...) .بهرحال وى این کتاب را نیز با فهرست الفبائى تمام احادیث کتاب مزین نموده است .
50 ابوعبدالله محمد بن یزیدابن ماجه قزوینى عالمى محقق و آگاه به فنون حدیث بوده است . مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده است. [از مشاهیر واکابر حفاظ و محدثین عامه مى باشد که ازائمه علم حدیث محسوب و در تمامى شعب آن بالا طراف دانا و متفرد بود] (ریحانه الادب ج 8.183) وى براى جمع آورى احادیث و دیدار مشایخ حدیث به رى مصر عراق شام مکه بغداد بصره و کوفه مسافرت کرده است . ابن ماجه در تفسیر و تاریخ نیز دانشمندى زبردست بود و دراین دو موضوع نیز کتاب نگاشته است . براى آگاهى بیشتر رک : (ریحانه الادب ج 8.183 تذکره الحفاظ ج 2.189البدایه والنهایه ج 11.52النجوم الزاهره ج 3.70 شذرات الذهب ج 2.164 کامل ابن اثیر ج 7.142 معجم المولفین ج 12.115)
51. پس از[ اصول خمسه] عالمان اهل سنت در ششمین کتاب از [صحاح سته] اختلاف کرده اند. برخى همانندابن اثیر [ سنن ابن ماجه] گروهى مانند عسقلانى [ سنن دارمى] و عده اى نیز[ الموطا مالک ابن انس] رااز[ صحاح] شمرده اند. ( اضواء على السنه المحمدیه .316 علوم الحدیث و مصطلحه 122 - 118).
52 الموطا از کتابهاى معتبر نزداهل سنت است . محمدابن ادریس شافعى گفته است: [در پهنه زمین پس از قرآن [ الموطا] صحیح ترین کتابهاست . [الموطا] بمعناى کتاب منقح و ممهد است .ابن مالک ابتداء چهل هزار حدیث فراهم آورد و در طول حیات خود به حک واصلاح آنها پرداخت تا بالاخره طبق نقل برخى به .1000 روایت رسید. 9
... الموطا چاپهاى متعددى دارد. چاپى به تعلیق و تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف استاد علم الحدیث جامع از هر و دیگر چاپ منقح و و زیباى محمد فواد عبدالباقى با تحقیق و تعلیق و تخریج احادیث در دو مجلد بزرگ . محدثان و محققان زیادى [ الموطا] را شرح کرده یا بر آن حاشیه زده اند براى آگاهى از آنها رک : (مقدمه الموطا بقلم فواد عبدالباقى علم الحدیث .46 کشف الظنون ج 2.1907.) .
در میان اهل سنت مجموعه هاى حدیثى دیگر نیز با کیفیت و کمیت هاى گوناگون وجود دارد.از جمله: [سنن دارمى] است که در برخى منابع جزء کتاب هاى ششگانه معرفى شده است . مولف آن [ ابو محمد عبدالله بن عبدالرحمن] (متوفاى .255)از مشایخ ابو داود ترمذى و مسلم ابن حجاج است . وى دانشمندى بنام و محدثى سختکوش بود. [سنن] خود را در سمرقند منتشر کرد و براى انتشار آن مسافرتهاى زیادى نمود. براى آگاهى بیشتر رک :( ریحانه الادب ج 2.206 تهذیب التهذیب ج 5.294 کامل ابن اثیر ج 7.71 تذکره الحفاظ ج 2.105 شذرات الذهب ج 2.130 النجوم الزاهره ج 3.22 و.
مجموعه حدیثى دیگر کتاب عظیم احمدبن حنبل است معروف به[ مسند احمدابن حنبل] .احمد این کتاب رااز میان .750 هزار حدیث گزینش کرده است که 31هزار حدیث دارد.( مقدمه ابن خلدون ج 2.908 علوم الحدیث و مصطلحه .394و 123).
مسنداحمد در 6 جلد بزرگ در قاهره به سال 1313 بچاپ رسیده و پس از آن افست شده است .
استاد احمد محمد شاکر چاپ منقح و تحقیقى آن را آغاز کرد و تا.15 جلد نیز به چاپ رسانید که با مرگ وى این چاپ متوقف ماند ( علوم الحدیث .123).
احمد ابن حنبل از[ ائمه اربعه] اهل سنت واز شاگردان محمدابن ادریس واز خواص وى بشمار مى آید.احمد براى تکمیل مراتب علمى به مکه مدینه شام یمن بصره کوفه جزیره و برخى بلاد دیگر مسافرتها کرد واز مشاهیر محدثین زمان حدیث دریافت داشت رک : (روضات الجنات ج 1.184 ریحانه الادب ج 7.483الفهرست .285
تاریخ بغداد ج 4.412 طبقات الحنابله ج 3.11 تذکره الحفاظ ج 2.17 شذرات الذهب ج 2.96 معجم المولفین ج 2.97. نیز نگاه کنید به کتاب مستقل [ابوزهره] ابن حنبل حیاته و عصره.
[درارتباط با [ صحیحین] و [صحاح سته] نیز کارهائى سامان یافته که از آن جمله مى توان از [مستدرک] حاکم نیشابورى یاد کرد که آن را ذهبى تلخیص کرده که هر دو با هم در 4 جلد بزرگ چاپ شده است . و[ التاج الجامع للاصول فى احادیث الرسول] تالیف شیخ منصور على ناصف . وى روایات[ اصول خمسه] را دراین کتاب بروش کتب فقهى تنظیم کرده است .احادیث مکرر و سلسله اسناد را حذف کرده و فقط نام آخرین راوى را درابتداى هر حدیث آورده است . وى پس از پایان کتاب شرحى بر آن نگاشته به نام[ غایه المامول - شرح التاج الجامع للاصول] که متن و شرح در 5 جلد با چاپى منفح زیبا معرب با نظارت مولف چاپ شده است . (رک مقدمه کتاب .1323) براى آگاهى از مجموعه هاى دیگر رک : ( علم الحدیث .3866 علوم الحدیث و مصطلحه فصل دوم .115 - 125).
[مالک ابن انس حمیرى] ازائمه اربعه واز محدثان اهل سنت در قرن دوم هجرى است . وى از شاگردان امام صادق ( ع ) بوده و درباره شخصیت امام ( ع ) گفته است (مارات عین و لاسعت اذل و لاخطر على قلب بشر افضل من جعفر الصادق فضلا و علما و عباده و ورعا [برتراز جعفر بن محمد در فضیلت و آگاهى و عبادت و پارسائى نه چشمى دیده و نه گوشى شنیده و نه بر قلب بشرى خطور کرده است] (روضات الجنات ج 7.225) محمدابن ادریس مى گوید : مالک ابن انس بعداز تابعین حجت خداست بر خلقش
براى آگاهى بیشتراز شرح حال و چگونگى تالیف وى رک : ( علوم الحدیث و مصطلحه .386اضواء على السنه المحمدیه .295 روضات الجنات ج 7.223البدایه والنهایه ج 10.174 تاریخ گزیده تهذیب التهذیب ج 10.5 سفینه البحار ج 2.550 و فیات الاعیان ج 1.555 تذکره الحفاظ ج 1.193النجوم الزاهره ج 2.96 معجم المولفین ج 8.169). پ 53.
54. دراین باره در شماره آینده توضیحاتى خواهیم آورد.
55.این اظهار نظر مرحوم تنکابنى چندان درست نیست . کسى که با متون فقهى متاخرین آشنا باشد و در آنها به ژرفى بنگرد مى داند که آثار فقهى متاخرین آکنده از روایات و آثاراهل البیت است . گستردگى مباحث اصولى رشد بى رویه آن مشغول گشتن گروهى به آن مباحث و نا آگاهى و بى توجهى آنها نسبت به معارف قرآن و آثاراهل البیت حقیقتى است غیرقابل انکار.اما نباید هیچکدام ازاین دو به بهاى دست برداشتن از دیگرى مورد توجه قرار گیرد.اقبال مبارک و میمونى در نسل هوشمند و جوان حوزه ها به کلیت اندیشه اسلامى بعنوان یک نظام عقیده و عمل و نگرش ژرف به مبانى فقهى و پاسدارى از فقه سنتى به معناى اصیل آن و نه جموداندیشى و تنگ نظرى دیده مى شود که امیداست استوار و پایدار و نستوه پیش تازد و در آینده نزدیک در حوزه ها شاهد ظهور فقهائى زمان شناس و تعهد فهم باشیم . بمنه و کرمه .
)