نوع مقاله : مقاله پژوهشی
مرحوم میرزا طاهر تنکابنى
اما علم اصول فقه 1
اولا بدان که این علم را علماء 2 دیانت اسلامیه وضع کرده اند براى استنباط احکام جزئیه ازاصول کلیه شرعیه . چه اینکه واضح و روشن است بر همه کس که تمام جزئیات و وقایع با عیانها در شریعت به نحو استقصاء و تفصیل مذکور نیست .ازاینجهت علماء لازم دانستنداصول کلیه شریعت مقدمه را به نحویکه بتوانند جزئیات فروع رااز آن استخراج واستحصال کنند جمع و وضع نمایند و طریقه استخراج و استحصال فروع و قواعد دین اسلام که ماخذ جزئیات فرعیه است بنابر طریق طائفه شیعه اثنا عشریه چهاراست .
اول کتاب الله یعنى قرآن دوم سنه نبویه یعنى بیانات شفاهیه وافعال صادره از پیغمبر(ص ) و یا تحسین و تقبیح از آن حضرت ازافعال صادره از پیغمبر(ص ) و یا تحسین و تقبیح از آن حضرت ازافعال مکلفین ازامت سوم اجماع است چهارم عقل در حجیت کتاب 3 و سنه 4 بین اهل اسلام خلافى نیست و لیکن در وجه 5 حجیت اجماع بین خاصه و عامه اختلاف است . چه اینکه عامه اجماع اهل عقد و حل ازافرادامت را حجه دانند به نحو اطلاق و لیکن شیعه اثنا عشریه آن را حجه دانند براى آنکه امام معصوم داخل درافراداهل حل و عقداست . یا آنکه اجماع اهل حل و عقد کاشف از قول معصوم است و خلو نهان راازامام معصوم ممتنع و محال شمارند و عقل 6 رااشاعره حجه ندانند و حسن و قبح عقلى را منکرند و بجاى اصل چهارم که عقل است قیاس 7 را مدرک و ماخذاحکام شرعیه دانند و طائفه شیعه قیاس فقهى را حجه ندانند و عمل بقیاس را حرام دانند. معتزله بعضى عقل را حجه دانند و قیاس را نیز صحیح شمارند و بعضى از آنها چون شیعه منکر قیاسند وازاین راه کتب مصنفه دراصول فقه چون کتب کلامیه خصوص در مسائل واصول اعتقادیه بر حسب آراء و عقائد مصنفین چون فهم کتاب و سنت که هر دو بر لغت عرب است مبتنى بر علوم موضوعه براى فهم لغت عرب مى باشد چون علم لغت و علم صرف واشتقاق و نحو و معانى و بیان و غیرها و چون حجیت این چهاراصل یا پنج اصل مبتنى بر قواعد مقرره در علم کلام است . بناء علیهذا مسئله خالصه متمحضه براى علم اصول فقه خیلى کم ونادراست . على اى حال کتب معروفه متداوله بین شیعه دراعصار قدیمه .
اول -ذریعه 8 سید مرتضى 9است واین سید بزرگوار یکى ازاعاظم علماء شیعه بلکه از اکابر علماءاسلام و متبحر در تمام علوم اسلامى مى باشد. نام مبارکش على ابن ابى احمد حسین بن موسى و ملقب به ذى المحدین و علم الهدى است . وفات آن سید عالى مقام در سال 436 در بغداد واقع شده . کتاب مزبور دراین عهود چندان مشهور و معروف نیست .
دوم -عده الاصول 10و آن از مصنفات شیخ الطائفه محمدبن الحسن بن على الطوسى 11 مى باشد و جلالت قدر و عظمت مقام علمى این بزرگوار به قدرى آشکار و مشهوراست که محتاج به بسط و شرح نیست . کتاب مزبوراز احاسن کتب اصول است و فاضل کامل ملاخلیل بن غازى قزوینى بر آن شرحى دارد واین کتاب و شرحش در طهران به طبع رسیده . وفات شیخ الطائفه اعلى الله مقامه در سال 460 در نجف اشرف واقع شده و وفات شارح مزبور در سال هزار و هشتاد ونه هجرى در قزوین واقع شده .
سوم -منهج الوصول الى علم الاصول : تصنیف شیخ اجل اعظم افضل نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن الحسن معروف بمحقق 12 حلى که در سال 676 وفات نموده .
چهارم و پنجم -مبادى الوصول الى علم الاصول 13 و تهذیب الاصول 14 این دو کتاب از کتب مختصره دراصول فقه و از مصنفات علامه حلى 15 جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهراعلى الله مقامه مى باشد واین بزرگواراشهراز آن است که ما در شرح احوال ایشان چیزى بنویسیم و بر کتاب مبادى الوصول فاضل محقق مقداد بن عبدالله السیورى الحلى 16 شرح نوشته و علامه مزبور را کتابى است مفصل دراصول فقه موسوم به نهایه الوصول الى علم الاصول 17 واین کتب با آنکه محل بحث و نظر علماء قدیم بوده به طبع نرسیده مگر کتاب تهذیب که در طهران به طبع رسیده .
ششم -کتاب معالم الدین 18مى باشد و آن تصنیف فاضل محقق شیخ حسن ابن شیخ زین الدین 19 مشهور به شهید ثانى اعلى الله مقامها مى باشد و براین کتاب شروح و حواشى زیاد نوشته شده که معروف و متداول بین اهل تحصیل است و در طهران و تبریز مکرر به طبع رسیده .
هفتم- زبده الاصول 20 تصنیف افضل واکمل علماء و فقهاء خاتم المجتهدین بهاءالدین محمدبن شیخ حسین عاملى 21است و براین کتاب شیخ فاضل جواد بن سعدالله بغدادى 22 که از شاگردان حضرت مصنف است شرح نوشته موسوم به[ غایه المامول فى شرح زبده الاصول] 23 و هم چنین فاضل کامل مولى صالح بن احمد ساروى مازندرانى 24 متوفى دراصفهان بر آن شرحى نوشته که مشهور و معروف است. وفات این شارح در سال 1098 دراصفهان واقع شده . خود کتاب زبده الاصول در طهران به طبع رسیده .
هشتم - کتاب وافیه 25 مى باشد واین کتابى است مختصر در نهایت تحقیق واتفان از مصنفات فاضل ماهر و بارع با هر ملا عبدالله بن حاج محمد تونى بشروى خراسانى 26است که در سال 1071 هنگامیکه عازم زیارت عتبات ائمه طاهرین علیهم السلام در عراق عرب بوده در کرمانشاه وفات کرده واین کتاب مورد نظر و محل تدقیق بزرگان از علماء و فقهاء متاخرین واقع شده . جمعى بر آن شرح نوشته اند:
اول- سید فاضل اهل محقق صدرالدین ابن سید محمد باقرالقمى . 27
دوم -السیدالسند والعالم الموید سید مهدى بن سید مرتضى طباطبائى 28 مشهور به بحرالعلوم واین شرح ناتمام است .
سوم -سیدالسند والرکن المعتمد سید محسن ابن سید حسن الاعرجى 29 الکاظمى البغدادى واین فاضل از شاگردان شارح اول سید صدر قمى مى باشد. واین شرح موسوم به وافى مى باشد. با آنکه تحقیقات علماء عصور اخیره در مسائل اصولى مستخرج از کتاب وافیه و شروح ثلثه مذکوره او مى باشد متاسفانه هیچکدام به طبع نرسیده .
نهم- کتاب قوانین 30 و آن از مصنفات فاضل قمقمام و فقیه علام میرزاابوالقاسم ابن محمد گیلانى 31 متوفى در بلده مبارکه قم و معروف به میرزاى قمى مى باشد که در سال 1231 وفات کرده و براین کتاب جمعى از فضلاء حاشیه نوشتند و مکرر در طهران و تبریز به طبع رسیده .
دهم- کتاب فصول فى علم الاصول 32 و آن از تصانیف فاضل محقق شیخ محمد حسین ابن عبدالرحیم طهرانى 33 رازى است .این فاضل و برادر بزرگوارش فاضل مدقق و فقیه محقق شیخ محمد تقى 34 که ازاجله علما و صاحب حاشیه کبیره 35 بر کتاب معالم الدین مذکوراست اصولاازاهل قریه ایوان کیف از قراء ورامین از بلوکات طهران بوده اند. و لیکن مسکن و توطن ایشان دراصفهان واقع شده واحفاد آنان نیز بالفعل در اصفهان مقام دارند. کتاب فصول بین اهل تحصیل در نهایت اشتهاراست و در طهران به طبع رسیده . وفات شیخ محمد تقى در سال 1248 وفات شیخ محمد حسین سال 1261 واقع شده رحمه الله علیهما.
یازدهم- کتاب فرائدالاصول 36 معروف به کتاب رسائل از مصنفات افضل المتاخرین واکمل المجتهدین شیخ مرتضى ابن محمدامین انصارى 37 شوشترى الاصل که ساکن و متوفى در نجف اشرف بوده و در سال 1281 وفات کرده .این کتاب در بیان چهار مسئله از مسائل اصول فقه مى باشد.
اول- حجیه الظن .
دوم- اصل برائت .
سوم -استصحاب .
چهارم- تعادل و تراجیح .
فضلاء واردین حواشى زیاد بر آن نگاشتند.
مفصلتراز همه حواشى حاشیه 38 مرحوم میرزا محمد حسن آشتیانى 39 رحمه الله علیه مى باشد.اصل کتاب واکثر حواشى آن در طهران و تبریز به طبع رسیده .
دراین اعصار هر یک از فضلاء و علماء خود کتابى و یا رساله اى در علم اصول فقه نوشتند و همان کتب خود را بین شاگردان ترویج نموده و به درس و مباحثه آن پرداختند. چون بدائع الاصول 40از مرحوم حاجى میرزا حبیب الله رشتى 41 و تشریح الاصول 42از مرحوم حاج ملاعلى نهاوندى 43 و کفایه الاصول مرحوم فاضل مدقق ملامحمد کاظم خراسانى . 45
این کتابهاى اصول فقه که ذکر شده از قدیم الى عصر ناالحاضر متداول در بین علماء شیعه بوده و لیکن کتبى از قدیم مطرح انظار و محل دقت افکار عامه و خاصه بوده و حالیه هم بعضى از آن در بعضى بلاد ایران و غیر آن از بلاداسلامى متداول واز کتب درس و مباحثه علماء و فضلاء آن دیاراست چون کتاب مستصفى 46از حجه الاسلام ابوحامد محمد غزالى طوسى 47 که در سال 505 وفات نموده واین کتاب در مصر به طبع رسیده .
دیگر کتاب[ احکام فى اصول الاحکام] 48از مصنفات فاضل کامل سیف الدین ابى الحسن على بن محمد آمدى 49 که در سال 631 وفات کرده واین کتاب نیز در مصر به طبع رسیده . شیخ جمال الدین عثمان بن عمر معروف به ابن حاجب 50 که در قسم نحو و صرف ذکراو گذشت از شاگردان همین سیف الدین آمدى بوده و در کتاب استادش یعنى کتاب احکام تصرفاتى کرده و کتابى تصنیف نموده مسمى به منتهى السئول والامل فى علم الاصول والجلال 51 پس این کتاب خود را تلخیص و مختصر کرده که معروف به مختصراصول ابن حاجب است واین کتاب در بین همه علماء فرق اسلامى مطرح انظار و مورد دقت افکار واقع شده و شروح زیادى بر آن نوشتند. چون شرح علامه قطب الدین شیرازى 53 و شرح شمس الدین اصفهانى 54 و شرح بدرالدین شوشترى و شرح قاضى عضدالدین عبدالرحمن ایجى اصفهانى 55 و شرح اکمل الدین محمد بن محمود بابرتى که موسوم به نقود و ردوداست و معروفترین شروح شرح قاضى عضدالدین مشهور به شرح عضدى 56است و براین شرح فضلاء نامدار و علماء عالى مقداراز قبیل علامه ملا سعدالدین تفتازانى 57 و علامه سید شریف جرجانى 58 و ملا میرزاجان باغنوى 59 شیرازى و جمعى دیگر حاشیه نوشتند. خود کتاب مختصر و شرح عضدى با بعضى حواشى در مصر به طبع رسیده و دیگراز کتب اصول منهاج الوصول الى علم الاصول است که از مصنفات قاضى ناصرالدین عبدالله بن عمر بیضاوى است که در سال 685 وفات نموده و بر این کتاب نیز شروح زیادى نوشتنداز قبیل شرح فخرالدین احمد بن جاربردى تبریزى و شرح شمس الدین اصفهانى و شرح سیدبرهان الدین عبدالله بن فرغانى عبرى که در سال 743 وفات کرده و شرح جمال الدین عبدالرحیم ابن حسن اسنوى . خود کتاب منهاج منفردا و شرح اسنوى در مصر به طبع رسیده و بر شرح اسنوى حواشى زیاد نوشته شده که بعضى از آن بااصل به طبع رسیده .
واز جمله کتب معتبره مشهوره دراصول فقه محصول 62امام فخرالدین رازى 63است که آن را قاضى سراج الدین محمود بن ابى بکرارموى 64 تلخیص کرده و آن را حاصل نام نهاد و مستنداین دو کتاب محصول و حاصل دو کتاب مستصفى ازابوحامد غزالى و معتمدابى الحسین بصرى معتزلى مى باشد که در سال 463 وفات کرده واینها به طبع نرسیده و نهایت عزیزالوجود مى باشد.
واز جمله کتب مختصره مفیده دراصول فقه که در کردستان ایران و بعضى بلاد دیگر مورد بحث و درس وافاده واستفاده فضلاء و اهل تحصیل مى باشد جمع الجوامع 65 تصنیف تاج الدین عبدالوهاب بن على السبکى 66 شافعى متوفاى در سال 771است و براین کتاب شروح متعدد نوشته شده . معروفتراز همه شرح جلال الدین محمد بن احمد محلى 67 شافعى است که در سال 864 وفات نموده و حواشى زیاد براین شرح نوشته شده .از قرار مسموع این شرح دراسلامبول به طبع رسیده . نسخه خطى آن در کتابخانه حقیر موجوداست .
--------------------------------------------------------------------------------
پاورقى هاى قسمت پنجم
1. براى آشنائى بهتراز موضوع و تعریف این علم به تحلیل دو بخش تشکیل دهنده آن یعنى[ اصول] و[ فقه] مى پردازیم .
[ اصول] جمع اصل است .اصل در لغت بخشى از یک چیزاست که سایر بخشهاى آن چیز بر آن بنا مى شوند یا بدان پایدار مى مانند بیخ و بنیاد هر چیز. (لسان العرب ج 11.16 ) (کشاف اصطلاحات الفنون ماده اصل ) و دراصطلاح فقهاء واصولیین به پنج معنا آمده است که دو معناى آن دراین مبحث بیشتر مورد توجه است :
الف -اصل به معناى دلیل شرعى که مستند حکم قرار مى گیرد مثل اینکه گفته مى شود اصل در فلان مسئله کتاب یا سنت و ...است .
ب -اصل بمعناى آنچه براى تشخیص پاره اى ازاحکام ظاهرى یا تشخیص وظیفه مکلف در جائیکه به حکم واقعى دسترسى نیست قانونگذارى شده است . ماننداصل استصحاب اصل برائت و ... رک :
( الاصول العامه للفقه المقارن .39 البحث النحوى عندالاصولیین .32)
فقه : در لغت بمعنى فهم : فهم دقیق و نافذ ژرفنگرى و کالبد شکافى لفظ براى دست یافتن به معنا و مفهوم است ( النهایه لابن اثیر ج 3.237 لسان العرب ج 3.522) و دراصطلاح عالمان شریعت فقه اینگونه تعریف شده است : هوالعلم بلاحکام الشرعیه الفرعیه عن ادلتها التفصیلیه . (معالم الاصول .27 المدخل للفقه الاسلامى .3635)البته این تعریف مشهورترین تعریف[ فقه] است که مانند بسیارى از تعاریف دیگر از نقض وابرام هاى گوناگون مصون نیست .
اینک پس از روشن شدن کلمه[ اصول] و [فقه] مى پردازیم به تعریف[ اصول فقه] در تعریف آن گفته اند: هوالعلم بالقواعدالممهده لاستنباط الاحکام الشرعیه[ دانستن قواعد گسترده اى که براى استنباط احکام شرعى فراهم آمده باشد].
مرحوم آخوند با توجه به عدم شمول این تعریف نسبت به اصول علمیه مى گویند: بهتراست علم اصول رااینگونه تعریف کنیم : والاولى تعریفه بانه صناعه یعرف بهاالقواعدالتى یمکن ان تقع فى طریق استنباط الاحکام اوالتى ینتهى الیها فى مقام العمل]. (کفایه الاصول) 9. یعنى : علم اصول فنى است که شناخته مى شود در آن قواعدى که ممکن مى شود در طریق استنباط احکام شرعى فرعى قرار گیرد یا شناخت احکامى که هنگام عمل پس از فقدان دلیل شرعى راى .مجتهد به آنها منتهى مى گردد
این تعریف نیزاز سوى متاخرین ازاصولیین موردانتقاد فراوان قرار گرفته و بسیارى آنرا ناقص دانسته اند و خود هر یک تعریفى کرده اند (رک :الاصول على النهج الحدیث .4از مرحوم آیه الله شیخ محمدحسین اصفهانى فوائدالاصول ج 1.19 تهذیب الاصول ج 1.1110 تقریرات اصول شهابى 148).
2.مرحوم تنکابنى گویااشارتى دارد به چگونگى پیدایش دانش اصول . در توضیح این قسمت لازم است اضافه کنیم که : پیشوایان معصوم ( ع ) خود بنیانگذاران تفکراصولى بوده اند.
2 مرحوم آیه الله شهید صدر در مقدمه عمیق تحلیلى[ معالم الجدیده] نوشته اند: شکى نیست که بذر فکراصولى نزد یاران فقیه پیشوایان دینى ( ع )از روزگارامام پنجم و ششم و در سطح تفکر فقهى ایشان پدید آمد. یکى از گواه هاى تاریخى براین سخن روایاتى است که در کتاب هاى حدیث آمده و با شمار فراوانى از عنصرهاى مشترک در کاراستنباط پیوند دارد این روایت فراگیر پرسش هایى از سوى گروهى از راویان ازامام صادق ( ع ) و دیگرامامان ( ع ) و پاسخ هاى ازایشان بدان است .
این گونه پرسش ها از وجود بذر تفکراصولى در نزدامامان و گرایش آنان به پى ریزى قواعد همگانى و معین کردن ناصر مشترک پرده بر مى دارد. بازاین سخن تایید مى شود که مى بینیم برخى از یاران امامان رساله هایى درباره برخى مسایل اصولى نگاشتند که ازاین میان مى توان [ هشام ابن حکم] از یاران امام صادق ( ع ) را نام برد که رساله اى در مبحث الفاظ نوشت ( المعالم الجدیده .47 مجله حوزه شماره 5.28 - 29.
مرحوم آیه الله سیدحسن صدر در کتاب گرانقدر[ تاسیس الشیعه]311. برخى دیگراز یاران ائمه ( ع ) را مى شمارد که در برخى از مسائل علم اصول کتاب نوشته اند. (رک : علم الاصول تاریخا و تطورا.72 - 74).
برخى از محققان و محدثان مجموعه روایاتى را که پیرامون مسائل اصولى ازائمه اطهار( ع ) وارد شده است گردآورده انداز جمله :
الف میرزا محمد هاشم موسوى خوانسارى م 1318 کتابى نوشته بنام [ اصول آل الرسول] این کتاب براساس مباحث اصولى متداول بین متاخرین تدوین یافته است و بیش از 4000 حدیث دارد. (تاسیس الشیعه .310 الذریعه ج 2.177).
ب محدث جلیل القدر مرحوم شیخ حر عاملى کتابى نگاشته با عنوان [ الفصول المهمه فى اصول الائمه] این کتاب شامل قواعد کلیه منقول از ائمه است در فقه واصول و ... که در سال 1304 درایران چاپ شده است ( الذریعه ج 16.265 تاسیس الشیعه .310).
ج محدث ومفسر بزرگوار مرحوم سیدعبدالله شبر م 1242 دراین زمینه اثرى پدید آورده با نام[ الاصول الاصلیه] کتابى است ارزشمند و گرانقدر مرحوم سیدحسن صدر آن را در موضع خوداز نیکوترین آثار تالیف شده دانسته است . (تاسیس الشیعه .310) مرحوم شبر دراین کتاب به 134 آیه و 1903 روایت استشهاد کرده است . ( الذریعه ج 2.178)این اثرارجمنداخیرا در قم توسطانتشارات مفید به طریق افست منتشر شده است .
بدینسان اگر مراد مرحوم تنکابنى از جمله[ ...این علم را علماء دیانت اسلامیه وضع کردند]... پس از زمان حضورائمه باشد چنانکه برخى دیگر را نیزاین عقیده است مسلمااشتباه است . (براى تفصیل بیشتر رک :اعیان الشیعه ج 1.103 چاپ جدید علم الاصول تاریخا و تطورا .30 به بعد. آشنائى با علوم اسلامى .260 یادنامه شیخ طوسى ج 3.329 مقاله استاد شهید مطهرى با عنوان[ الهامى از شیخ الطائفه] ).
3. بدون شک قرآن مجیداولین منبع احکام و مقررات اسلام است عالمان اسلامى از دیرباز کتابهاى ارزشمند در تفسیر آیات مربوط به احکام قرآن نگاشته اند (رک الذریعه ج 1.40 - 44)البته آنچه دراینجا آمده برخى از مجموعه تفسیرهائى است که بصورت موضوعى فقط آیات احکام را مورد بحث قرار داده اند و نیز نگاه کنید به مقدمه مسالک الافهام الى آیات الاحکام ج 1.4 - 13 و ...
مسلمین از صدراسلام براى استنباط احکام اسلامى در درجه اول به قرآن مجید رجوع کرده و مى کنند ولى تقریبا مقارن با ظهور صفویه درایران جریانى پیش آمد و فرقه اى ظاهر شدند که حق رجوع مردم عادى را به قرآن مجید ممنوع دانستند و مدعى شدند که تنها پیغمبر وامام حق رجوع به قرآن دارند. دیگران عموما باید به سنت یعنى اخبار واحادیث رجوع کنند. (آشنائى با علوم اسلامى .256 اسلام و مقتضیات زمان استاد شهید مطهرى 79.) ممکن است براى پیدایش مسلک اخبارى گرى زمینه هائى در گذشته هاى دور تاریخ اسلام یافت (رک : کتاب وحید بهبهانى 73 به بعد) بالاخره تحلیل و بررسى ریشه ها و روندها و پى آمدهاى این جریان فرصتى دیگر مى طلبد. و بحثى لازم و بسیار مفیداست .
4.اصل حجیت سنت چنانکه در متن مقاله آمده است بین مسلمین اختلافى نیست نهایت در چگونگى آن و شمول و عدم شمولش از دو جهت بحث است الف یکى اینکه آیا تنها سنت نبوى حجت است یا سنت نبوى را حجت است . اهل تسنن تنها سنت معصومین را حجت مى شمارند ( الاصول العامه للفقه المقارن .122اصول الفقه مظفر.57 اصول الفقه شیخ محمد خضرى بک .214 جنه الناظر .82) و برخى تعمیم داده سنت صحابه را نیز حجت دانسته اند. ( الاصول العامه للفقه المقارن .135 به بعد) ولى شیعیان به حکم برخى از آیات قرآن مجید واحادیث رسول اکرم که خوداهل تسنن روایت کرده انداز جمله حدیث (ثقلین] سنت ائمه اطهار را نیز حجت مى دانند. ب دیگراینکه سنت روایت شده گاهى قطعى و متواتراست و گاهى ظنى است و به اصطلاح[ خبر واحد]است . آیا به سنن غیر قطعى رسول خدا نیز باید مراجعه کرد یا نه ؟! دراین مورد نظریات تا حدافراط و تفریط نوسان پیدا کرده است . برخى مانندابوحنیفه به احادیث منقوله بى اعتنا بودند برخى دیگر به احادیث ضعیف هم اعتماد کرده اند ولى عالمان شیعه معتقدند که تنها حدیث صحیح و موثق قابل اعتماداست . ( الاصول العامه للفقه المقارن .205 به بعداصول الفقه شیخ محمد خضرى بک .234 آشنایى با علوم اسلامى .257).
5.اجماع : چنانکه در متن مقاله آمده است در معنا و وجه حجیت اجماع در میان عالمان اسلامى اختلاف هست .اجماع در میان عالمان اسلامى اختلاف هست .اجماع در لغت بمعناى عزم تصمیم است ( النهایه ج 1.296) و دراصطلاح فقهاى شیعه عبارت است ازاتفاق نظر فقهاى شیعه بر حکمى ازاحکام بگونه اى که کاشف از نظر معصوم ( ع ) باشد ( الاصول العامه للفقه المقارن .256 اصول الفقه .93) بدینسان روشن است که اجماع در دیدگاه فقهاى شیعه بعنوان یک منبع اصلى براى کشف احکام شرع به شمار نمى آید. بلکه ارزش واعتباراجماع بجهت کاشفیت آن از نظر معصوم ( ع )است .اقسام اجماع و حجیت و عدم حجیت هر کدام از آنها و دلایل و مستندات آن از حوصله این مقاله بیرون است رک :الاصول العامه للفقه المقارن 253 - 300 دائره المعارف الاسلامیه الشیعیه ج 1 جزء 3.36 - 42 اصول الفقه .88 - 101 معالم الدین .199 چاپ دکتر محقق کفایه الاصول ج 2.69 و دیگر کتب اصولى ... عالمان اهل سنت اجماع را عبارت ازاتفاق مجتهدان امت محمد(ص ) برامرى ازامور دینى دانسته اند و یااتفاق اهل مدینه بگفته برخى دیگراهل حرمین یا مجتهدان یک عصرازامت پیامبر و ... (رک :المستصفى ج 1.73) اصول الفقه خضرى بک .271 روضه الناظر... فى اصول الفقه .166 الاصول العامه للفقه المقارن .255).
6.در تعریف دلیل عقلى مى توان گفت : دلیل عقلى عبارت است از یک حکم عقلى که با درک صحیح آن ممکن باشد یک حکم شرعى بدست آید. (قوانین الاصول ج 2.1) براساس تتبع محقق فقیه مرحوم مظفر اولین کسیکه [دلیل عقلى] را بعنوان یکى از منابع ارائه داده است فقیه بزرگوار ابن ادریس است ( السرائر.2) و پس از آن محقق حلى به شرح و بسط آن پرداخته است ( المعتبر.6) مرحوم مظفر بعد مى فرمایند بهترین بحث را در میان متاخران در پیرامون[ دلیل عقلى] علامه سید محسن کاظمى در کتاب خود[ المحصول] و پس از آن شاگرد وى شیخ محمدتقى اصفهانى انجام داده اند. ( اصول الفقه ج 2.125 - 122) بالاخره بگفته استاد شهید مطهرى حجیت عقل هم به حکم عقل ثابت است (آفتاب آمد دلیل آفتاب ) و هم به تایید شرع . براى آگاهى گسترده از مباحث مربوط به دلیل عقلى و دیدگاههاى مختلف پیرامون آن رک :الاصول العامه للفقه المقارن .279 به بعد اصول الفقه ج 1.205 به بعد ج 2.121 به بعد روضه الناظر.137 مصدرالتشریع لنظام الحکم فى الاسلام مقاله مفید و مفصل[ دلیل العقل بین السلب والایجاب] آشنائى با علوم اسلامى .276 مبانى استنباط حقوق اسلامى .157.
7. قیاس در لغت به معناى[ اندازه گیرى و برابر کردن] است . و در اصطلاح علم اصول و کلام القیاس هوان یثبت للمسکوت عن حکمه مثل حکم المنطوق بحکمه لعله جمعت بینهما ( عده الاصول .98) و یا[ القیاس اجراء حکم الاصل فى الفرع لجامع بینهما] (قوانین الاصول .303).
بنابراین مى شود در تعریف قیاس چنین گفت:[ حکمى براى جزئیى ثابت است .اثبات آن حکم براى جزئى دیگر که شبیه به آن است . قیاس نامیده مى شود]. قیاس بعنوان یکى ازادله داستانى کهن و پر گفتگو دارد. عالمان شیعه و گروه زیادى ازاهل سنت عمل به قیاس را جایز ندانسته اند.اولین کسى که عمل به قیاس را بگسترد ابوحنیفه است . و پس از آن دیگران نیز دراستخراج احکام دین به قیاس متوسل شدند و در این راه بسیارى ره افراط پیمودند. پیامبر(ص ) فرمود: لاتقیسوا فى الدین فان الدین لایقاس واول من قاس ابلیس (کنزالعمال 1.209 ج 9.104.)
براى آگاهى از مباحث مربوط به قیاس و گفتگوهاى پیرامون آن رک : معالم الاصول .257 چاپ موسسه مطالعات اسلامى الاصول العامه للفقه المقارن .303 - 358 مقاله مفصل و تحقیقى[ قیاس از نظر عامه و خاصه] در یادنامه علامه امینى .263 - 304 روضه الناضر ابن قدامه .247 اصول الفقه شیخ محمد خضرى بک .288 مبانى استنباط حقوق اسلامى .145اصول الفقه مظفر.181.
8.[ الذریعه الى اصول الشریعه] : یکى از آثار پرارج سید مرتضى[ علم الهدى] است دراین کتاب یک دوره علم اصول فقه متداول آن زمان بحث و بررسى شده است آقاى دکترابوالقاسم گرجى در مقدمه چاپ تحقیقى خود گفته اند:[ این کتاب ...اولین کتاب کامل دراصول فقه شیعه امامیه است ( الذریعه مقدمه26.)] چنانکه بیشتراشاره شد نگارش مابحث اصول ریشه در زمان حیات ائمه دارد و آثارى پیش ازاین کتاب نیزاز سوى عالمان و متفکران اسلامى نگاشته شده بود. سید مرتضى در مقدمه کتاب مى گوید:این کتاب در فراگیرى مباحث اصولى در میان کتابهاى اصولى بى ماننداست[ . الذریعه ج 1.5 چاپ دانشگاه تهران] .
مرحوم سیدحسن صدر در ستایش این کتاب فرموده است[ تا آن زمان همانندش در فراگیرى و ژرف کاوى نگارش نیافته بود. تمام مباحث اصولى را وارسى کرده واقوال گوناگون متداول را مورد نقد و بررسى قرار داده و حق را بر کرسى نشانده است .این کتاب تا زمان محقق حلى تنها مرجع مورد تعلیم و تعلم دراین علم بوده است . (تاسیس الشیعه .313) [ الذریعه] را علامه حلى تحریر کرده به نام ( النکت البدیعه فى تحریر الذریعه] و برخى دیگراز عالمان آن را شرح کرده اند ( الذریعه ج 10.26 ج[ (277 - 278.13 الذریعه] توسطانتشارات دانشگاه تهران با تصحیح و تعلیق و مقدمه مفصل و تحقیقى به ضمیمه فهرستهاى علمى و فنى از دکترابوالقاسم گرجى در دو جلد در سال .1346 منتشر شده است .
9. على ابن حسین بغدادى معروف به[ سید مرتضى] بزرگترین دانشمند نیمه اول سده پنجم هجرى است .او نابغه اى سخن گستر فقیهى بلند آوازه متکلمى ژرف اندیش و محققى توانمند بود. سیدمرتضى به سال .355 هجرى شمسى دیده به جهان گشود و به سال .636 رخت از جهان بر بست وى در تمامى دانشهاى معقول و منقول استادى زبردست و معلمى پرتوان بود او در طول زندگى علمى خویش آثار عظیم وارجمندى بوجود آورد. آثار وى در میان آثار محققان اسلامى جایگاهى رفیع دارد. رک : فهرست شیخ .219 چاپ دانشگاه مشهد رجال نجاشى .192 معالم العلماء.69 الدرجات الرفیعه .458 روضات الجنات ج 4.294 ریحانه الادب ج 3.116 لولوه البحرین .313 ریاض العلماء ج 4.14. مفاخراسلام ج 3.263 بغیه الوعاه ج 2.162 و نیز کتاب[ ادب المرتضى] و ...
10. عده الاصول :از آثار مشهور و گرانبهاى شیخ الطائفه است . عده الاصول در میان آثار آن دوران بهترین محکمترین و مفصل ترین کتاب اصولى است .این کتاب هماره مورد توجه عالمان و محققان اسلامى بوده است و شرحهائى بر آن نگاشته اند. (رک :الذریعه ج 6.148 ج 13.368) مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى فرموده اند (شیخ عده را در حیات سیدمرتضى نگاشته است مقدمه التبیان .28) ولى براساس تتبع آقاى دکترابوالقاسم گرجى شیخ صفحات آغازین عده را در زمان حیات سید و بقیه را پس از رحلت آن بزرگوار نوشته است (یادنامه شیخ طوسى ج 3).
آقاى گرجى در مقاله مفصلى پیرامون[ عده] و محتواى آن بحث کرده است (یادنامه شیخ طوسى ج 3.365 . 460) و نیز نگاه کنید به مقاله [عده الاصول و نقش آن در مدار تاریخ علم اصول] یادنامه شیخ طوسى ج 1.167 به بعد.
11. محمدابن حسن طوسى معروف به[ شیخ الطائفه] و[ شیخ طوسى] از ستارگان درخشان و یکى از بزرگترین نوابغ جهان است شیخ طوسى در سال 385 بدنیا آمد و در سال .460 جهان را بدرود گفت . وى در فقه و اصول و حدیث و تفسیر و کلام و رجال سرآمد روزگار بود. آثار گران ارج و عظیم او در موضوعات مختلف اسلامى از منابع اصیل شناخت فرهنگ اسلامى به شمار مى آیند. شیخ طوسى با نگارش کتاب عظیم خود[ المبسوط] فقه شیعه را وارد مرحله جدیدى کرد و با تالیف[ الخلاف] فقه تطبیقى را باسعه صدرى شایسته و تتبعى وسیع پى نهاد. شرح حال وى در منابع رجالى و تاریخى بسیارى آمده است از جمله رک : خلاصه الاقوال .148 رجال ابن داود.306 رجال النجاشى .316 لولوه البحرین 292 مجمع الرجال ج 5.191 معالم العلماء.102 روضات الجنات ج 6.216 ریحانه الادب ج 3.325 اعیان الشیعه ج 9.159 چاپ جدید خدمات متقابل .483 مفاخر اسلام ج 3.366 و نیز براى آگاهى ازابعاد فکرى و علمى ودیدگاههاى شیخ الطائفه در مسائل اختلاف اسلامى نگاه کنید به مجموعه ارزشمند و تحقیقى یادنامه شیخ طوسى در سه جلدازانتشارات دانشگاه مشهد.
[منهج الوصول الى علم الاصول] در منابع شرح احوال محقق و نیز در [ الذریعه] کتابى به این نام در میان آثار مولف نیافتیم . محقق حلى در[ اصول] دو کتاب داردالف - معارج الاصول که یکبار در سال 1310 هجرى در 164 صفحه چاپ سنگى شده است واخیرا با تحقیق و تعلیق محمد حسین رضوى براساس چهار نسخه خطى توسط موسسه آل البیت منتشر شده است .
معارج الاصول پس از[ الذریعه] سید مرتضى کتاب متداول حوزه هاى قدیم بوده وا زاینرو عالمان شرحهاى متعددى بر آن نگاشته اند (رک : الذریعه ج 14.69 - 70).
ب: [نهج الوصول الى معرفه علم الاصول] که فتح الله ابن علوان الکعبى آن را شرح کرده است با عنوان[ نظام الفصول فى شرح نهج الوصول] . آنچه در متن مقاله آمده است گویا همین کتاب است که به اشتباه[ منهج الوصول]... نامیده شده است .
جعفر بن الحسن معروف به محقق حلى :از عالمان و فقیهان بزرگ و عظیم شیعه در قرن هفتم هجرى است که در سال .602از مادر بزاد و در سال 676 رخت از جهان بر بست . مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده است : بسیار جلیل القدر و عظیم الشان رئیس العلماء و فقیه الحکماء و بدرالعرفاء وارث علوم ائمه هدى تبحراو در تمامى علوم متنوعه دینیه مهارت وى در شعر وانشاء و فنون ادب تحقیق و وثاقت و تدقیق و فصاحت و جامعیت فضائل نفسانیه مکارم اخلاق کمالیه[ کالشمس فى رابعه النهار] واضح و آشکار و شهره آفاق و محقق على الاطلاق مى باشد. (ریحانه الادب ج 5.232).
محقق را در سرعت فهم واحاطه بر مطلب و حضور ذهن بى نظیر و یگانه روزگار دانسته اند. براى آگاهى از شرح و آثار و تالیفات وى رک : ریاض العلماء ج 1.103 کشکول بحرانى ج 1.310 لولوه البحرین .227 روضات الجنات ج 2.182 اعیان الشیعه ج 4.89 - 93احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى .202 خدمات متقابل .487 فوائدالرضویه ج 1.62 مجالس المومنین ج 1.570 معجم المولفین ج 3.137 رجال ابن داود.62 امل الامل ج 2.48.12.
مبادى الوصول الى علم الاصول: این کتاب یکى از آثارارجمند علامه حلى در علم اصول است[ . مبادى الوصول] کتابى است مختصر متقن مفید که از آغاز نگارش مورد توجه محققان بوده است عالمان و محققانى چند براو حاشیه زده اند و یا آن را شرح کرده اند (رک :الذریعه ج 14.52 ج 19.43 ج 6.190)این کتاب براى اولین بار در سال .1310 در طهران چاپ سنگى شده است . واخیرا با تحقیق و تعلیق و فهرستهاى فنى به شکلى مطلوب بوسیله آقاى عبدالحسین محمدعلى بقال چاپ و منتشر شده است .
14. تهذیب طریق الوصول الى علم الاصول : که بعنوان[ تهذیب الاصول] معروف است متنى است محکم استوار مختصر و مفید در علم اصول . علامه حلى این کتاب را به نام فرزند برومندش[ فخرالمحققین] نگاشته است .این کتاب یکبار در تهران همراه شرحش[ منیه اللبیب] در طهران چاپ سنگى شده است[ . تهذیب الاصول] در میان عالمان بسیار مورد توجه بوده است وازاینرو شرحهاى زیادى بر آن نگاشته اند علامه عالیقدر مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى درالذریعه ج 4.512 - 514 از 31 شرح نام برده است . و نیز براى آگاهى از شروع دیگر آن رک :الذریعه ج 13.165 ج .13 .54.6
15. برخى از منابع شرح حال آیت حق ققیه عالیقدر علامه حلى را پیشتر نگاشته ایم رک :
شماره 7.26.
16. مقدادبن عبدالله : محقق توانمند متکلم ژرفنگر فقیه وارسته از عالمان برجسته و چهره هاى پرفروغ فرهنگ اسلامى در قرن نهم هجرى است که در سال .826 رخت از جهان بر بسته است[ . فاضل مقداد] آثار گرانبهائى در فقه تفسیر و عقاید بر جاى نهاده است . فاضل متتبع آقاى بهبودى در مقدمه خود بر کتاب ارزشمند[ کنزالعرفان فى فقه القرآن] در معرفى آثار فاضل مقداد فرموده اند:او فاضلى محقق ادیبى ژرفبین داراى اندیشه ئى بدیع و ذوقى لطیف بوده است . دراستوارى آثارش کوششى شایسته بکار بسته است .
براى آگاهى از شرح حال و چگونگى آثار پرارج این عالم بزرگ رک :امل الامل ج 2.325 تنقیح المقال ج 3.245 ریاض العلماء ج 5.216 الذریعه ج 1.115 ریحانه الادب ج 4.282 الفوائدالرضویه .666 روضات الجنات ج 7.171 لولوالبحرین .172 مقدمه [ کنزالعرفان فى فقه القرآن] و مقدمه تحقیقى و مفصل محقق بزرگوار آیه الله شیهد قاضى طباطبائى بر کتاب بسیار مهم وارزشمند [ اللوامع الالهیه]... .
بدین سان آثارى با بهترین ترتیب واستوارترین برهان سرشاراز تحقیقات لطیف و مبتکرانه عرضه کرده است که دانش پژوهان را مفید و جستجوگران حقایق را رساننده به مقصوداست .
17.نهایه الوصول الى علم الاصول : کتابى است مفصل و جامع در اصول فقه . علامه بزرگوار دراین کتاب تمام مسائل اصولى را مورد بحث و بررسى قرار داده و آن را در دوازده مقصد به پایان برده است مقصد اول در مقدمات بحث و مقصد دوازدهم در تعادل و تراجیح ( الذریعه ج 24.409) موسسه آل البیت با تهیه نسخه هاى خطى این کتاب تحقیق و تصحیح کتاب را آغاز کرده است که امیداست بصورت شایسته وارجمندى عرضه شود.
18. معالم الدین آنچه امروز بنام[ معالم الاصول] مشهوراست مقدمه کتابى است با نام[ معالم الدین و ملاذالمجتهدین] در فقه که فقط بعضى از فصول باب طهارت آن نگاشته شده است .
[ معالم الاصول] در میان آثار موردتعلیم و تعلم در حوزه ها. جایگاهى رفیع پیدا کرده است واز مشهورترین و متداولترین کتابهاى درسى حوزه هاست :
[معالم] از همان اوان نگارش تا به امروز همواره مورد توجه عالمان و محققان بوده است .ازاینرو بسیارى از عالمان و محققان بر آن شرح نگاشته یا حاشیه زده اند (رک الذریعه ج 6.204 ج 3.451 ج 4.178 ج 13.70) سالها پیش حضرت آیه الله مشکینى براساس توجه به ضرورت تهذیب و تکمیل متون درسى معالم را تحریر کردند و با نام [تحریرالمعالم] منتشر ساختند.
صاحب معالم پیش از ورود به مباحث اصول مقدمه اى ارزشمند پیرامون فضیلت علم وظیفه علماء وشرافت علم فقه آورده اند. براین مقدمه مرحوم سیدجعفر آل بحرالعلوم شرحى مفصل وارجمند نگاشته است به نام[ تحفه العالم فى شرح خطبه المعالم] .
[معالم] بغیراز چاپ سنگى معروف و متداول چاپهائى دارد بااین خصوصیات :
1. همراه با شرح فارسى آقا هادى فرزند برومند ملا صالح مازندرانى و با تصحیح و مقدمه مرتضى مدرس چهاردهى .
2. با تحقیق و تصحیح دکتر مهدى محقق همراه با ترجمه خطبه معالم و افزایش فهرستهائى فنى با چاپى منقح و زیبا.
حسن ابن شیخ زین الدین فقیه عالیقدر محقق بزرگوار از عالمان برجسته و متفکران گرانقدر قرن یازده هجرى است . که در سال 959 بدنیا آمد و در سال .1011 وفات یافت . مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده است : عالم عامل فقیه نبیه ادیب اریب شاعر ماهر محدث رجالى عابد زاهد جلیل القدر و عظیم الشان از فحول وارکان و ثقات واعیان علماى امامیه اوائل قرن یازدهم هجرت مى باشد. که محقق مدقق متبحر و در علوم دینیه و بسیارى از فنون متداوله متمهر و در زهد و ورع و تقوى مشهوراست . محض مساوات با فقرا و عدم تشبه به اغنیا زیاده بر قوت یک هفته یا یک ماه را حیازت نمى نمود (ریحانه الادب ج 3.391) براى آگاهى از شرح حال و آثار وى رک : روضات الجنات ج 2.296 نقدالرجال .90 لولوه البحرین .45 سلافه العصر.304 ریحانه الادب ج 3.391 اعیان الشیعه ج 5.92 فوائدالرضویه .99 الکنى والالقاب ج 2.349 مقدمه منتقى الجمان على اکبر غفارى . 5.
با تحقیق و تصحیح و تعلیقاتى بر گرفته از شرحهاى متعدد معالم در توضیح متن بوسیله عبدالحسین محمدعلى بقال .
20. زبده الاصول : کتابى است مختصر و مفید متقن و شامل قسمت زیادى از مباحث علم اصول .این کتاب یکبار در تهران همراه حواشى متعددى بچاپ رسیده است . واینک با تصحیح و تحقیق وافزایش تعلیقات و حواشى مولف در قم در دست چاپ است. [زبده] در میان حوزه متداول و مورد تعلیم و تعلم بود. عالمان بسیارى بر آن شرح نوشته یا حاشیه زده اند رک :الذریعه ج 6.102 - ج 13.299 298.
21. منابع شرح حال عالم بزرگوار شیخ بهائى را پیشتر نگاشته ایم شماره 9..
22. منابع شرح حال فاضل جواد را پیشتر نگاشته ایم شماره 9..
23. غایه المامول... را فاضل جواد - که از شاگردان برجسته و محقق شیخ بهائى بوده است . در حیات شیخ و به امراو شرح کرده است .این کتاب گویا هنوز چاپ نشده است نسخه هاى موجوداز آن در کتابخانه ها درالذریعه معرفى شده است . ( الذریعه ج 16.15.)
24. محمد صالح ابن احمد معروف به[ ملا صالح مازندرانى] : از حکمت شناسان بنام واز محققان توانمند فرهنگ اسلامى است . شرح وى براصول کافى را یکى از بهترین شرحهاى [کافى] دانسته اند.وى آثار بلند وارجمندى در موضوعات مختلف اسلامى بجا نهاده است . مرحوم مدرس تبریزى درباره وى فرموده اند: عالمى است عامل فاضل کامل عابد زاهد محقق مدقق حاوى فروع واصول جامع معقول و منقول داراى اخلاق فاضله و صفات حمیده کامله بسیار جلیل القدر و ... بود. (ریحانه الادب ج 5.146) براى آگاهى از شرح حال و چگونگى آثار وى رک : امل الامل ج 2.276 روضات الجنات ج 4.118 ریحانه الادب ج 6.146 سفینه البحار ج 2.41 مستدرک الوسائل 3.412.الذریعه 14.27 اعیان الشیعه ج 7.369 فوائدالرضویه .542.
25. وافیه : کتابى است مختصر متقن مفید عالمان بسیارى از محققان واصولیان بر آن شرح نگاشته اند همچون سید جواد عاملى صاحب مفتاح الکرامه و... مرحوم شیخ آقا بزرگ برخى ازاین شرحها و حواشى را درالذریعه ج 14.166 ج 6.230 معرفى کرده اند.
26. ملا عبدالله تونى بشروى :از محققان برجسته در علم اسلامى است . مرحوم مدرس تبریزى وى رااینگونه ستوده است : تونى بشروى معروف به فاضل تونى فقیه عالم جلیل فاضل صالح عابد زاهد اتقى اورع اهل زمان خود تالى مقدس اردبیلى بود. رک :امل الامل ج 2.163 روضات الجنات ج 4.389 الذریعه ج 6.230 ریحانه الادب ج 1.356 سفینه البحار ج 2.137 فوائدالرضویه .255 اعیان الشیعه ج 8.70 ریاض العلماء ج 3.237 و ...25.
27. سیدصدرالدین قمى :از عالمان بزرگ اسلامى است مرحوم مدرس تبریزى مى گویند: سید صدرالدین از فحول و محققین علماى امامیه اواسط قرن دوازدهم هجرى مى باشد. که حاوى فروع واصول جامع منقول معقول مرجع فتاوى واحکام ملجا خواص و عوام در مراحل فضلیت وجودت قریحه و دقت نظر و تصرف در مطالب عمیقه بى نظیر بود. رک : روضات الجنات ج 4.122 مستدرک الوسائل ج 3.404 الکنى والاالقاب ج 2.414 هدیه الاحباب .217 ریحانه الادب ج 4.267 سفینه البحار ج 2.17 فوائد الرضویه
28. فقیه بزرگ عارف عظیم الشان فرید عصر و نادره دهر مرحوم آیه الله سید مهدى بحرالعلوم از چهره هاى بسیار منور تاریخ تشیع است . مرحوم مدرس تبریزى مى گوید: گروه انبوهى از یهود دراثراخلاق فاضله و کرامات باهره او مذهب شیعه را قبول کردند فیض یابى او بحضور مبارک حضرت ناموس دهر امام عصر عجل الله فرجه و جعلنا من اعوانه وانصاره متواتر مى باشد بالجمله جلالت قدر و بلندى مقام آن یگانه زمان برتراز آن است که زبان را قدرت تقریر و خامه را یاراى تحریر باشد. شیخ جعفر کاشف الغطاء با آن همه جلالت و نبالت و ریاست و فقاهت مطلقه که داشته محض از راه تبرک خاک نعلین سید را با تحت الحنک خود پاک مى کرد.
(ریحانه الادب ج 1.234) براى آگاهى بیشتراز شرح حال و آثار علامه بحرالعلوم رک : روضات الجنات ج 7.203 تنقیح المقال ج 3.260 فوائد الرضویه .676 الکنى والالقاب ج 2.59. مستدرک الوسائل ج 3.472 مکارم الاثار ج 2.414 ریحانه الادب ج 1.234 اعیان الشیعه ج 10.158 و نیز بنگرید به مقدمه فوائدالرجالیه .
29. سیدمحسن اعرجى کاظمى :از محققان بزرگ و عالمان ارجمند واز مفاخر دانشمندان شیعه در قرن سیزدهم است . مرحوم مدرس تبریزى درباره وى فرموده اند: فقیه نبیه محقق مدقق مروج علوم دینیه بسیار عابد و زاهد و متقى و ناقد و بصیر بود.
رک : روضات الجنات ج 6.104 الذریعه ج 2.151 ریحانه الادب ج 5.236 فوائدالرضویه .273 الکنى والالقاب ج 3.156.
القوانین المحکمه فى الاصول: کتابى است مفصل و جامع دراصول فقه .این کتاب در گذشته هااز کتابهاى متداول حوزه هاى علوم اسلامى بوده است واینک نیز گاهى مورد تعلیم و تعلم قرار مى گیرد عالمان بسیارى بر آن حاشیه نوشته اند که برخى از آنها در الذریعه ج 6.174 به بعد معرفى شده است .
31. میرزا ابوالقاسم قمى معروف به[میرزاى قمى]: از محققان و فقیهان بزرگ قرن سیزدهم هجرى است مرحوم مدرس تبریزى درباره وى فرموده است: [بسیار محقق و مدقق در حقیقت ازارکان دین مقدس اسلامى واستادالمتاخرین بود]. میرزاى قمى در علم اصول و نیز علم فقه سرآمد روزگار خویش بوده و شاگردان عظیمى تربیت کرده است کتاب جامع الشتات که پاسخ مجموعه اى از سئوالات اعتقادى فقهى ادبى است نشانگر جامعیت و تبحر و دقت نظر میرزاى قمى در مسائل اسلامى است مرحوم شیخ عباس قمى فرموده اند: کتاب سئوال و جواب[ جامع الشتات] که از طهارات تا دیات است و محل حاجت هر مجتهد و فقیه است و کسیکه خواهد مطلع شود بر فقاهت آن مرحوم و حسن سلیقه و تاییدالاهى آن جناب مراجعه کند به آن کتاب مستطاب ( هدیه الاحباب .36). براى آگاهى بیشتر رک : ریحانه الادب ج 6.70 معارف الرجال ج 1.49الکرام البرره ج 1.44 معجم المولفین ج 8.116 اعیان الشیعه ج 2.411 - 413 و 416 الذریعه ج 17.202 مستدرک الوسائل ج 3.399 تاریخ قم (ناصرالشریعه) .30 3 .217.
32. الفصول الغرویه فى الاصول الفقهیه : کتابى است مفصل تحقیقى عمیق که همیشه مورد توجه محققان و عالمان بوده است . مرحوم مدرس تبریزى فرموده اند: [فصول] در تحقیقات انیقه و تدقیقات رشیقه اجمع واکمل کتب اصولیه بوده و محل استفاده اکابر و فحول و فهم مطالب و تفطن بر نکات و دقایق آن مایه افتخارافاضل و بهترین معرف مقامات علمى وى مى باشد. بر [فصول] حواشى و تعلیقات بسیارى نگاشته شده است که برخى از آنها درالذریعه ج 6.164 به بعد معرفى شده است .
33. شیخ محمدحسین اصفهانى معروف [به صاحب فصول] : از عالمان برجسته واز محققان بنام قرن سیزدهم هجرى است . مرحوم مدرس تبریزى فرموده اند:ازاکابر و متبحرین علماى امامیه اواسط قرن سیزدهم هجرت مى باشد که فقیه اصولى محقق مدقق جامع معقول منقول حاوى فروع واصول و صاحب فکرى بس عمیق بود رک : ریحانه الادب ج 3.380 الکنى والالقاب ج 2.4 هدیه الاحباب .177 فوائد الرضویه .501 معجم المولفین ج 4.16 الکرام البرره ج 1.390 روضات الجنات ج 2.126.
34. شیخ محمدتقى اصفهانى معروف به[صاحب حاشیه] : از فقهاء و اصولیین دقیق و عمیق واز عالمان برجسته قرن سیزدهم هجرت است . بگفته مرحوم مدرس : فقیه اصولى محقق مدقق عابد زاهد عمیق الفکر و دقیق النظر... بود. رک :اعیان الشیعه ج 9. هدیه العارفین ج 2.364 ایضاح المکنون ج 2.723
معجم المولفین ج 9.130 الکرام البرره ج 1.215 روضات الجنات ج 2.123.
هدایه المسترشدین فى شرح معالم الدین : بهترین و مفصل ترین شرح [معالم الاصول] است مرحوم شیخ آقا بزرگ فرموده اند:این کتاب بخوبى روشنگر تسلط واحاطه مولف بر علم اصول است . دراین کتاب تحقیقات بلند و عظیمى عرضه شده است که آثار پیشینیان از آنها خالى بوده است استاد ما (مرحوم نورى ) مى فرمودنداین کتاب در میان کتابهاى اصولى چونان بهاراست در میان دیگر فصلها. ( الکرام البرره ج 1.217) [ هدایه]... بارها بطریق افست از روى چاپ سنگى منتشر شده است .
36. فرائدالاصول، معروف به رسائل : مشهورتر از آن است که نیاز به معرفى داشته باشد.این کتاب از آغاز نگارشش تا به امروز در حوزه هاى علوم اسلامى مورد تعلیم و تعلم و محور بحثها و تحقیقات عمیق وارجمند مباحث اصولى است . مرحوم شیخ آقا بزرگ فرموده اند: [و هو مشهور متداول لم یکتب مثله فى الاواخر والاوائل] ( الذریعه ج 16.132) عالمان و محققان بسیارى بر آن شرح نوشته و یا حاشیه زده اند برخى ازاین حواشى و شرحها درالذریعه ج 6.152 - 162 معرفى شده است و بجز آنها نیز شرحهاى بسیارى براین کتاب نگاشته شده است در میان شرحهائى که در سالهاى اخیر نگارش یافته است در توضیح مفهوم و مراد شیخ [شرح رسائل] شیخ مصطفى اعتمادى مورد توجه است رسائل با همه عظمت وارجمندیش بجزاز چاپ سنگى نامطلوب متداول چاپ دیگرى ندارد بسیار شایسته است که این کتاب ارزشمند با تصحیح و تعلیق بصورت شایسته عرضه شود. مرحوم علامه سیدمحسن امین ضمن تجلیل از آثار شیخ فرموده اند: [اما مولفاته فمحتاجه الى التهذب والتنقیح کثیرا خصوصا رسائله التى علیها مدار تدریس الاصول] این اظهار نظر از یک عالم بزرگ و آگاه به چگونگیها و نیازهاى زمان است که باید درباره بسیارى از کتب درسى متداول در حوزه ها مورد تامل و توجه قرار گیرد. حضرت آیه الله مشکینى سالها پیش براساس احساس ضرورت تهذیب و ویرایش آثار درسى حوزه ها دست به ویرایش [رسائل] زد و با نام [رسائل الجدیده] عرضه شد ایشان درارتباط با مکاسب نیز چنین کارى راانجام دادند که چاپ نشده است . گویااینگونه کارها هیچگونه منافاتى با ژرف اندیشى حراست [فقه سنتى] و... نداشته باشد. .
37. شیخ مرتضى انصارى نسبش به جابربن عبدالله انصارى از صحابه بزرگوار رسول خدا مى رسد.استاد شهید مرتضى مطهرى درباره شیخ انصارى فرموده اند: شیخ انصارى را خاتم الفقهاء والمجتهدین لقب داده انداو از کسانى است که در دقت و عمق نظر بسیار کم نظیراست علم اصول و بالتبع فقه را وارد مرحله جدیدىکرداو در فقه واصول ابتکاراتى دارد که بى سابقه است . دو کتاب معروف او [رسائل] و [مکاسب] کتاب درسى طلاب شده است علماء بعدازاو شاگرد و پیرو مکتب اویند حواشى متعددى از طرف علماء بر کتابهاى او زده شده است . (خدمات متقابل .498) زندگانى شیخ انصارى در تقوى تعهد و کوشش نستوهانه اخلاصى شگفت نوآورى و ... باید براى طالب علمان در حوزه هاالگو باشد.طالب علم امروز باید مناعت طبع ساده زیستى بزرگ منشى را ازاین تندیس هاى تقوى و فضیلت فرا گیرد و[ ره چنان رود که این رهروان رفتند] براى آگاهى بیشتراز شرح حال و آثار شیخ انصارى رک :اعیان الشیعه ج 10.117 معارف الرجال ج 2.399 خدمات متقابل .498 فوائد الرضویه .664 الکنى والالقاب ج 2.359 علم الاصول تاریخا و تطورا.179 و نیز نگاه کنید به کتاب زندگانى و شخصیت شیخ انصارى .
38. [بحرالفوائد فى شرح الفرائد] : مفصل ترین و عمیق ترین شرح رسائل است . بحرالفوائد در سال 1315 چاپ شده است و پس از آن نیز بارها بطور افست منتشر گردیده است .
39. میرزا محمدحسن آشتیانى : عالم محقق فقیه مجاهد یکى از بزرگترین شاگردان شیخ انصارى و مقرر درسهاى وى واولین مروج آثار واندیشه هاى شیخ انصارى است . وى یکى از پیشتازان مبارزه با [انحصار دخانیات و قرارداد 1890 رژى] است . میرزاى شیرازى فتواى تحریم تنباکو را بوسیله اوابلاغ کرد و مرحوم آشتیانى نیز با نفوذ کلمه و شخصیت واعتبار ویژه اش از هیچ کوششى دریغ نورزید. رک : نقباءالبشر ج 1.390 علماء معاصرین .70 ریحانه الادب ج 1.49 الماثر والاثار.204 چاپ ایرج افشار و نیز نگاه کنید به موارد مختلف کتاب تحریم تنباکو] ابراهیم تیمورى و [تاریخ بیدارى ایرانیان ج اول] . 1
40. بدایع الاصول : کتابى است مفصل و عظیم در مباحث اصولى که در سال 1313 چاپ سنگى شده و پس از آن نیز بطریق افست چاپ و منتشر شده است . در برخى از منابع کتابى با نام[ بدایع الافکار]از جمله تالیفات مرحوم رشتى دانسته شده است واینک نیز همان چاپ و منتشر شده است که به احتمال قوى هر دو یک کتاب است مرحوم شیخ آقا بزرگ درالذریعه فقط از [بدایع الافکار] اسم برده ( الذریعه ج 3.63) و در نقباءالبشر تنها [بدایع الاصول] رااز تالیفات وى شمرده است
41. میرزا حبیب الله رشتى :از فقهاى بزرگ واز محققان بنام واز شاگردان برجسته شیخ انصارى است . مرحوم مدرس تبریزى مى گویند: فقیهى است جلیل القدر محقق مدقق عابد زاهد متقى اصولى ازاعاظم فقهاء و اصولیین امامیه واز تلامذه شیخ مرتضى انصارى در فقه واصول متفرد مراتب عالیه اش مسلم افاضل عصر خود حوزه درسى او مرجع استفاده علماى عراق و دیگر آفاق صیت تبحراو بلاد عرب و عجم را فرا گرفته و مرجع تقلید و تدریس و فتوى بود. (ریحانه الادب ج 2.307) براى اطلاع بیشتر رک : نقباءالبشر ج 1.357 - 360 اعیان الشیعه ج 4.559 معارف الرجال ج 1.204 ریحانه الادب 2.307 احسن الدریعه ج 1.131 تکمله نجوم السماء ج 2.138 لباب الالقاب .112 معجم المولفین 3.188 علماء معاصرین .40
42.تشریح الاصول: مرحوم نهاوندى دو کتاب بنام [تشریح الاصول] نوشته است .
1- تشریح الاصول الصغیر از مبحث طلب واراده تا آخر مطلق و مقید این کتاب همراه[ مشارق الاصول] در سال 1312 چاپ شده است .
2- تشریح الاصول الکبیر، که بعداز آن تالیف کرده است و در سال 1320 منتشر شده است . ( الذریعه ج 4.185).
43. ملاعلىنهاوندى : وى از عالمان ربانى وازاصولیین چیره دست و داراى افکارى ابتکارى در مسائل اصولى بوده است مرحوم مدرس تبریزى مى گویند: محقق مدقق فقیه اصولى رجالى ادیب نحوى لغوى از فحول وابرار علماى امامیه اوائل قرن چهاردهم هجرى که بحرى بوده زخار... دراصول موسس و در پاره اى نظریات عمیقه متفرد و متخصص بوده و در آن علم شریف سلیقه مخصوصى داشته است رک : ریحانه الادب ج 6.268 فوائد الرضویه .319 اعیان الشیعه ج 8.301 علماء معاصرین74.
44. کفایه الاصول :این کتاب گرانقدر واثر عظیم و عمیق وارجمند مشهورتراز آن است که دراینجا به معرفى آن به پردازیم. [کفایه] از زمان حیات مولف تاامروز متداولترین و مشهورترین کتاب درسى حوزه و محور درسها و بحثهاى عالى اجتهادى اصولى است . شرحها حاشیه ها تعلیقه هاى این کتاب بسیار زیاداست . مرحوم شیخ آقا بزرگ برخى از آنها را در الذریعه ج 6.186 ج 14.34 معرفى کرده اند. بجز آنچه در[ الذریعه] معرفى شده است[ کفایه] شرحهاى بسیارى دارد که معرفى آنها دراین مجال ممکن نیست .
45. ملا محمد کاظم خراسانى معروف به[ آخوند خراسانى] از عالمان بسیار بزرگ واصولیین عمیق و دقیق واز چهره هاى بسیار درخشان حوزه هاى علوم اسلامى است . آخونداز مدرسین بسیار موفق بود در حدود هزار و دویست شاگرداز محضرش استفاده مى کرده اند و در حدود دویست نفر آنها خود مجتهد بوده اند. آخوند خراسانى در جریان مشروطیت فتوا بضرورت مشروطیت داد و از پیشتازان دراین امر بود. زندگانى علمى و سیاسى مرحوم آخوند قابل تحلیل و تامل است مخصوصا بعد سیاسى زندگانى آخوند شایان توجه قابل بحث و بررسى است . رک :اعیان الشیعه ج 9.5 ریحانه الادب ج 1.41 و نیز نگاه کنید به کتاب[ مرگى در نور] و[ المصلح المجاهدالشیخ محمد کاظم الخراسانى] .
46. المستصفى فى اصول الفقه : کتابى است بزرگ و مفصل در دو مجلد که تالیف آن در 6 محرم 503 بپایان رسیده است (تاریخ ابن خلکان ج 2.37 غزالى نامه[ (259. مستصفى] راابوالعباس احمدابن محمداشییلى متوفى .651 تلخیص کرده وابوعلى حسن بن عبدالعزیز فهرى در گذشته .776 آنرا شرح کرده و سلیمان بن داود غرناطى در گذشته .832 بر آن تعلیقاتى زده است (کشف الظنون ج 2.1673).
47.ابوحامد محمد غزالى طوسى :از محققان و عالمان بزرگ اسلامى است غزالى از فقهاى شافعیه است و مدت زیادى به تدریس و تالیف منقول اشتغال داشت او بالاخره از مردم برید به تهذیب و تصفیه نفس مشغول شد. ده سال در بیت المقدس دوراز چشم آشنایان[ بخود] پرداخت و کتاب معروف خود[ احیاء علوم الدین] را بعدازاین دوره تالیف کرد غزالى زندگانى پرتحول و شگفتى دارد براى آگاهى گسترده نکاه کنید به : غزالى نامه از مرحوم استاد همایى فراراز مدرسه زرین کوب و نیز به : تاریخ ادبیات درایران ج 2.921 ریحانه الادب ج 4.237 روضات الجنات ج 8.3 البدایه والنهایه ج 12.173 شذرات الذهب ج 4.10 طبقات الشافعیه ج 6.191 الکامل ج 10.173 الکنى والالقاب ج 2.492 مجالس المومنین ج 2.191الوافى بالوفیات ج 3.353 و ...
48. احکام فى اصول الاحکام، این کتاب در چهار قاعده تدوین یافته است 1. مفهوم اصول فقه 2. درادله سمعیه . 3. دراحکام مجتهدین 4. در ترجیح . (کشف الظنون ج 1.17).
49. على بن محمد آمدى :از عالمان مشهور قرن ششم هجرى است . وى در علوم مختلف اسلامى آگاهیهاى شایسته اى داشته و در بسیارى از آنها آثارى ارجمند برجاى نهاده است . رک :البدایه والنهایه ج 13.140 ریحانه الادب ج 1.62 شذرات الذهب ج 5.144 روضات الجنات ج 5.268 وفیات الاعیان ج 2.455 مراه الجنان ج 4.73الکنى والالقاب ج /08/2
50. منابع شرح ابن حاجب را پیشتر نگاشتیم رک : شماره 7.18.
51. 52. حاجى خلیفه مى گوید: [منتهى السئوال و مختصرابن حاجب] هر دو یک کتاب هستند (کشف الظنون ج 2.1853) مجموعه شرحهائى که در متن مقاله آمده است در صفحات (1853 - 1857) کشف الظنون معرفى شده است .
53. براى آگاهى از منابع شرح حال قطب الدین شیرازى رک شماره 7 همین مجله .32.
54. منابع شرح حال شمس الدین اصفهانى را در شماره 7.31. ببینید.
55 - 56. منابع شرح حال این دو محقق را در شماره 9.30 بنگرید.
57 - 58. منابع شرح حال این عالم محقق را در شماره 7.18 بنگرید.
59. منابع شرح حال میرزاجان باغنوى را در شماره 9.29. ببینید.
60. منهاج الوصول الى علم الاصول این کتاب و نیز شرحهاى آن را حاج خلیفه در ج 2. کشف الظنون 1878 - 1880 معرفى کرده است .
61. منابع شرح حال بیضاوى در شماره 9..
62. المحصول فى اصول الفقه، کتابى است مفصل و مبسوط در علم اصول فقه که عالمان زیادى آن را شرح کرده اند این کتاب و شرحهاى آن در کشف الظنون ج 2.1615 معرفى شده است .
63. منابع شرح حال امام فخرالدین رازى را در شماره 7.25 بنگرید.
64. منابع شرح ارموى را در شماره 7.24 بنگرید.
65. جمع الجوامع فى اصول الفقه : کتابى است مختصر و مفید این کتاب بسیار مورد توجه محققان بوده و برآن شرحهاى بسیارى نگاشته اند شرحهاى این کتاب در کشف الظنون ج 1.595 معرفى شده است .
66. تاج الدین عبدالوهاب سبکى : عالمى محقق فقیه اصولى مورخ است که آثار نیکوئى در زمینه هاى مختلف اسلامى برجاى نهاده است : رک :الدر رالکامنه ج 2.425 شذرات الذهب ج 6.221 ایضاح المکنون ج 1.281 هدیه العارفین ج 1.639 معجم المولفین ج 6.226.
67. محمدابن احمد محلى شافعى : عالمى است فقیه مفسر متکلم ادیب اصولى و داراى آثارى در موضوعات مختلف اسلامى . رک : شذرات الذهب ج 7.303 حسن المحاضره ج 1.252 هدیه العارفین ج 2.202 ایضاح المکنون ج 1.147 ج 2.21 385 معجم المولفین ج 8.310.
)