القرآن والعقل

مولف :آیت الله سید نورالدین حسینى اراکى 
با تصحیح و تعلیق : موسوى کرمانى- شیخ على پناه اشتهاردى 
فرهنگ عظیم و پهناوراسلام در دامن خویش مولفان محققان و پژوهشگران بزرگى تربیت کرده است برخى از آثارارزشمنداین عالمان بخاطر عدم توجه نسلها یاد در کوشه هاى کتابخانه ها خاک خورده و یا اگر به بازار عرضه شده است به جهت بدى چاپ یا سوء توضیح به دست پژوهشگران نرسیده و مورد توجه آنها قرار نگرفته است .

ازاین روى دراین نوشتار کوتاه اثرى ارجمند را در زمینه تفسیر معرفى مى کندامید که نقطه آغازى باشد براى گامهاى بهتر دراین مقوله .

واینک سیر سخن را ضمن چهار عنوان : (مشخصات کتاب مختصرى از زندگانى مولف روش تفسیر و ویژه گیهاى متن ) دنبال مى کنیم .

الف : مشخصات کتاب :

نام کتاب:[ القرآن والعقل] .

تعلیق و تصحیح : موسوى کرمانى و شیخ على پناه اشتهاردى .

تعداد مجلدات : سه جلد شامل1659 صفحه .

چاپ و نشر: موسسه کوشانپور.

نحوه توزیع : توسط برخى از فضلاى حوزه هاى علمیه به رایگان در اختیار کسانى که با معقول آشنائى دارند گذاشته مى شود. 

ب : مختصرى از زندگى مولف 
مرحوم آیت الله سید نورالدین حسینى اراکى (13411278 ه.ق ) مقدمات علمى را در[ اراک] فرا گرفت و براى ادامه تحصیل راهى نجف شد. در نجف به حوزه هاى درس مرحوم آیه الله حاج میرزا حسین تهرانى و مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد کاظم خراسانى (م 1329 ه.ق ) راه یافت . وى با بهرورى از محضراین اساتید بزرگوار بمقام والاى علم و عمل رسید و در دانشهاى عقلى و نقلى اسلامى جایگاهى بس رفیع یافت .

مرحوم اراکى زمان شناسى متعهد و عالمى شجاع و مبارز بود وى همگام و همراه با میرزا محمدتقى شیرازى (ره ) (م 1338 ه.ق ) و شیخ شریعت اصفهانى (ره ) (م 1339ه.ق .) در جنگ جهانى دوم فتواى جهاد علیه استعمار جهانى داده و خود با جمعى از مردم مسلمان اراک (که در آن وقت ساکن این شهر بود) رهسپار ترکیه گردیده و بیش از سه سال در جبهه جنگ به جهاد مشغول بود.

در هیمن سفر (به مدت دو سال ) با شرائط بسیار دشوار و در زیر بمبارانهاى هوائى استکبار جهانى (1) بدون دسترسى به هر گونه منبع تحقیقى با تکیه بر حافظه و دقت عقلى در آیات قرآن . به تفسیر قرآن پرداخت .

او چنانکه خود در موارد مختلف تفسیر مى فرماید بجز[ معالم الاصول] (که فرزندش سید عطا تحصیل مى کرده ) چیزى دراختیار نداشت .

آیه الله العظمى اراکى (مدظله ) در مقدمه اى که براین تفسیر نوشته اند درباره مولف مى فرماید:

[... و کان قدس سره : فقیها متتبعا اصولیا دقیقا متکلما عارفا و مرجعا و حیدا للفتوى ذاریاسه شرعیه دینیه]... [...فقیهى کاوشگر اصولى ژرف نگر متکلم عارف و یگان مرجع فتوى (در بلاد خودش ) و صاحب ریاست شرعى و دینى بود].

قلبى پاک داشت واندیشه اى بیدار و چونان او را شایسته بود که با حقیقت سازى و جارى در زمان حضرت ولى عصر[ ارواحنافداه] ارتباط داشته باشدو همانگونه که حضرت آیه الله اراکى مى نویسند:[ براساس مکاشفه اى که بین ایشان و حضرت حجت ( عج ) بوجود آمد حضرت (با تبسم واظهار لطف ) به ایشان فرمودند:[ تو( اویس) زمان هستى]! خود مولف نیز در اشعارى که دراول تفسیر آمده به این مطلب اشاره نموده است .

ج - روش تفسیرى او:
بیشتراز آنکه به بیان شیوه تفسیرى ایشان بپردازیم بایسته است به برخى از روشهاى تفسیرى اشاره اى کوتاه کنیم :

1- برخى مفسرین (چون روایات نظیر قرآن شمرده شده واز راسخین و مخاطبین این کلام الهى صادر گشته اند ) براى تفسیر قرآن فقط به جمع آورى روایات مربوطه بسنده نموده اند مانند:البرهان نورالثقلین عیاشى تفسیر على ابن ابراهیم قمى والدرالمنثور.

2- برخى دیگر براساس این که قرآن روشنگر هر چیزى است[ تبیان کل شى ء] ازاینرو بیانگر خود نیز خواهد بودقرآن را با قرآن تفسیر نموده اندکه بناى علامه فقید طباطبائى صاحب[ المیزان] براین پایه بوده است .

3- گروه سوم با تدبر و با داشتن اطلاعات پیشین لازم به شناخت عقلى از آیات الهى پرداخته اند که همین تفسیر[ القرآن والعقل] نمونه آن است .

د: ویژگیهاى متن : 
دراین تفسیر آیات ازابتداء سوره بقره تا پایان سوره احزاب (باستثناى چند سوره که از قلم مولف افتاده]2] ) مورد بحث تفسیر قرار گرفته است اینک براى روشن شدن شکل کار وانگیزه ما از معرفى این تفسیر مطالب را ضمن چند بخش دنبال مى کنیم :

1-اگر چه بااین شیوه (تفسیر قرآن با عقل ) دیگرانى نیز به تفسیر قرآن پرداخته اند لکن این تفسیر را مى توان از روشن ترین مصادیق این روش بحساب آورد. که همواره در تمام مباحث از براهین واستدلالهاى عقلى سودجسته و براین مبنا سیر نموده است .

2- بسیارى از تفاسیر مطالبشان شبیه هم بوده و مباحث ابتکارى در آنها کمتر یافت مى شود لیکن سراسراین تفسیر شامل نکته هاى جالب عرفانى و فلسفى است که تقریبا همه تازه ابتکارى اند و براى آشنایان به علوم عقلى بهره هاى فراوان دارد.

3- کارى بااین بزرگى که تحقیق و منابع فراوانى را مى طلبد آنهم از کسى که در میدان جنگ زیرا آتشهاى دشمن و بدون دسترسى به هرگونه منبع تحقیقى بوده به قول آیه الله العظمى اراکى[ کارى خارق العاده] است .

4- با آنکه تکیه گاه مولف بزرگوار عقل و تدبراست کوشیده است تااز حدس و گمان و تخمین هاى نابجا دورى گزیده و بریقینهااکتفا نموده است چنانکه خود مى فرماید:[ ولایتوهم احدان ما ذکرت من وضعى ینافى الاخبارالمانعه من التفسیر بالراى لان المراد باالراى فیهاالراى الظنى لاالعقلى فلایشمل الادله العقلیه] (3)

کسى توهم نکند که آنچه از وضع خود (که دسترسى نداشتن به منابع تحقیقى و ... بود) بیان نمودم منافات با روایاتى دارد که منع از تفسیر به راى مى کنند زیرا مراداز راى در آن روایات ظن و گمان است نه راى قطعى (یقینى ) ازاین روى دلیلهاى قطعى مسلم را شامل نمى شوند.

بااینهمه در موارد گوناگون این تفسیر از خوانندگان پوزش مى طلبد واظهار تاسف مى کند که دسترسى به کتب روایات (که منبع اصلى تفسیر قرآن به شمار مى روند) ندارد. (4)امااز آنجا که مولف از معلومات عقلى و برهانى بهره کافى داشته است حق مطلب راادا نموده و خداوند صدها حقیقت علمى را بر قلم ایشان جارى ساخته است .

5-انگیزه مولف ازنوشتن این تفسیردفع شبهه هاى است که از جانب ملحدان پیرامون قرآن بوده است . لذا وى در برخى از جاهاى کتاب بدین هدف اشاره کرده است : الاانه لما ذکرلى بعض اخوانى و هوجناب الفاضل والصدیق الکامل [ السید عبدالرسول الیزدى] سلمه الله فى البلده المقدسه الکاظمیه واستدعى منى ان اکتب الرد على بعضى شیاطین الغرب الراد على القرآن بکونه على خلاف العقل و حیث وقعت المسافره و لم یحصل الوصول لى الى الایران و وطنى و لم اظفر على ذلک الکتاب و مثله اردت انظر فى القرآن واکتب مضمون مایستفاد من على حسب الظاهر و ذکر ما للعقل فیه دخل وانه ( اما) موافق (واما) غیر مخالف ... فکتبت واقمت البرهان على عدم المخالفه و من کان له العقل و لم یکن مریضا بمرض الغضب والشهوه والشیطنه یجد تمامه على طبق الانصاف و موافقا لما علیه اساطین الحکمه.

[بعضى از دوستانم[ جناب فاضل و دوست کامل سید عبدالرسول یزدى (سلمه الله ) ساکن شهر کاظمیه از من تقاضا نمود چیزى در رد بعضى از شیاطین غربى که ادعا نموده اند:[ قرآن بر خلاق عقل است] بنویسم و اینک که مسافرت پیش آمده و درایران نیستم که دسترسى به آن کتاب و مانند آن را داشته باشم لذا تصمیم گرفتم که در قرآن نگریسته و مضمون آنچه را که از ظاهر قرآن به دست مى آید به رشته تحریر در آورم . و مسائلى را که با عقل سرو کارى دارند مورد بررسى قرار داده موافقت یا عدم خالفت آنها را با عقل بیان نمایم ...ازاین روى نوشتم و براى موافقت آن آیات با عقل استدلال نمودم و هر کسى را که اندیشه اى باشد و به مرض دشمنى و هوى و شیطنت آلوده نگشته باشد مى یابد که تمام آیات مطابق انصاف بوده و براستوانه هاى حکمت استوار است : (5)ازاین روى براى دفع ایرادهائى که گاه گاه درباب مسائل قرآن حتى امروزه پیش مى آیدسودمند خواهد بود.

این عالم بزرگ در حالى که به دستى اسحله با حضور نظامى دشمن به ستیز برخاسته با دستى دیگر قلم بر گفته و با هجوم فکرى والقائات شیطانى و تبلیغات مسموم او مبارزه مى کنداو نشان مى دهد که عالم اسلامى عقل را با شمشیر قلم را بااسلحه علم را با قدرت و حکمت را با شجاعت همراه دارد و به عبارت بهتراینها را در خدمت علم و عقل قرارداده که اگر چنین شد مکمل همدیگر خواهند گشت واینک این تفسیر و شرائط تالیفش بهترین گواه این مدعاست .

مرحوم علامه طباطبائى که دشوارى تصحیح مقدارى ازاین تفسیر را تحمل نموده اند درارزشمندى آن چنین نگارش فرموده اند:[ ... لم نعثر على مثله فى تفاسیرالعامه والخاصه وانه لمفید لدفع الایرادات المتوهمه فى عصرنا هذا فشکرالله سعید]:

[در میان تفسیرهاى مسلمانها بر چنین تفسیرى دست نیافتم که حقا براى دفع ایرادهاى خیالى زمان ما سودمنداست] .

قابل تذکراست که آیه الله اراکى سالها قبل (در دوران جوانى ) رساله اى دراثبات معاد جسمانى و ولایت امیرالمومنین امیرالمومنین ( ع ) و فرزندان معصوم آن حضرت نوشته اندکه همراه جلد اول این تفسیر بچاپ رسده است .

امید که[ انشاءالله] این تفسیر که یکى از منابع قابل توجه در فن خود به شمار مى آیدبیش از پیش مورد توجه پژوهشگران و طلاب قرار بگیرد.

و موسسه محترم کوشانپور ترتیبى دهد که این اثر گرانقدر بصورت آزاد چاپ شده تا آسانتر در دسترس علاقه مندان قرار بگیرد چنانکه این کار نسبت به کتاب ارزشمند[ ایضاح الفوائد]انجام گرفت .

واگر چه تصحیح گران زحمت فراوانى را در تصحیح و آماده نمودن این اثر براى چاپ متحمل شده اند لیکن بهتراست کارهاى دیگرى (که ذیلا به بعضى از آنهااشاره مى رود) روى این تفسیرانجام گیرد:

1-استخراج احادیثى که مولف بااعتماد به حافظه خود بدانهااشاره نموده است .

2- توضیح و تبیین موارد مبهم هر موضوع و معرفى منابع کمکى براى بهتر روشن شدن مبانى عقلى مولف .

3- تحقیق و معرفى نوشتارهایى که مولف بر رد آنها در نوشتن این تفسیر توجه داشته است .

4- فهرستهاى فنى و مناسب که استفاده ازاین تفسیر را آسانتر گرداند.

5- و ...

[والسلام]

دانشمند و عارف عصر ما 
1-چنانکه خود مولف در پایان تفسیر سوره (حجر) چنین مى نویسد :

وقد فرغت من کتابه سوره حجر... و هجمت طیارت الاعداء فى اللیلتها (یوم الاربعاء) على محلنا مرتین و طرد و بالمدافع الکبار و کنا واقعین بین الناریات و یقیناالان بحمدالله .

2-از آنجهت که مولف در خارج ایران و در میدان جنگ به سر مى برده است با کمال تاسف تفسیر سوره [ انفعال] و تفسیر سوره[ نساء] ناپدید گشته است . مصححین تفسیر سوره انفال رااز[ مجمع البیان] و آیه اول نساء رااز[ تفسیر صافى] آورده اند. و تفسیر سوره هاى : نخل حج فرقان (باستثناى آیه اول ) شعراء نمل قصص عنکبوت روم لقمان سجده بدست نیامده است . بنابراین دراین سه جلد سوره هاى : بقره آل عمران نساء مائده انعام اعراف برائت یونس هود یوسف رعد ابراهیم حجر اسراء کهف مریم طه انبیاء مومن نور واحزاب تفسیر شده اند.

3- جلداول همین تفسیر صفحه 6.

4- نمونه هاى این غذرخواهى واظهار تاسف مولف را مصححین در ابتداى هر جلد ذکر نموده اند.

5-ابتداء شروع در تفسیر سوره یوسف ج 2.360. نظیراین علت را ذیل آیه(102) از سوره بقره نیز متذکر مى شود.

گزینه مقالات و آثار پیرامون استاد علامه شهید مرتضى مطهرى

کتاب با کمیتى نزدیک به نهصد صفحه رسالت گردآورى آثار اعم از مقالات اسنادو تصاویر سروده ها و مصاحبه هاى انجام شده با شخصیت هاى معاصر را پیرامون یکى از بزرگترین متفکران زمانه بر دوش مى کشد.

و آنچنانکه گرد آورنده مجموعه در پیشگفتارى کوتاه یادآور شده است زندگى وافکار شهید مظهرى را در پیوند باابعاد علمى معنوى سیاسى اجتماعى مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است . و یا موضوع بندى مقالات و آثار گرد آمده از مطبوعات وافزودن فصلهاى نوینى که تهیه کننده درانجام آن کوشیده است جامعیتى در خور به این مجموعه دو جلدى بخشیده است .

امید مى رود با تلاش مرکزانتشارات دفتر تبلیغات اسلامى کتاب مذکور در سالگرد شهادت اسناد در دسترسى عموم علاقمندان قرار گیرد.