با پژوهشگران و محققان

مهذب الذریعه الى تصانیف الشیعه 
تالیف : شیخ آقا بزرگ تهرانى

تنظیم واضافات : سیداحمد حسینى
علامه متتبع و محقق بزرگ معاصر آقا شیخ محمد محسن معروف به آقا بزرگ تهرانى از دانشمندان والامقام عصر حاضراست که تمام پژوهشگران و محققان اسلامى و کسانى که پیرامون دانشهاى اسلامى به بحث و تحقیق برخاسته اند کم و بیش با آثار باارج این شخصیت علمى سر و کار دارند.

بزرگترین اثر بسیار مفید علامه تهرانى کتاب مشهور[ الذریعه الى تصانیف الشیعه] مى باشد که در آن کتابهاى شیعه ( امامى زیدى اسماعیلى ) رااعم از عربى فارسى اردو ترکى کردى و گجراتى به ترتیب حروف اول نام کتابها گرد آورده است و تا آنجا که مى توانسته گزارش مختصرى از کتابها و تاریخ چاپ یا محل وجود بعضى از نسخه هاى خطى آنها را نشان داده است .

علامه تهرانى سال 1329 ق بدین کار شروع کرده و تاروزهاى آخر زندگانى خود (درگذشته سال 1389 ق )از کوشش کاوش با زنه ایستاده و همواره آنچه را که مى دید و مى خواند یادداشت مى کرد و بتدریج بر حجم کار مى افزود.

سال 1355ق جلداول این اثر در نجف اشرف به چاپ رسید و در آن وقت گمان مى رفت که کتاب در ده جلد خواهد بود ولى کار توسعه پیدا کرد تا آنجا که هنگام در گذشت مولف نوزده جلداز آن چاپ شده و پس از وى در بیست و پنج جلد چاپ دوره آن بپایان رسید.

پس از تکمیل دوره ( از حرف الف تایاء) مقدارى یادداشتهاى متفرقه و نامرتب مربوط به کتابهائى که نام آنها در ذریعه نیامده یا معلوماتى اضافى و تصحیحى مربوط به کتابهائى که در ذریعه ذکر شده بخط علامه تهرانى در آثار باقیمانده وى پیدا شده که اینها نیز باز نویس و تنظیم شده و در دو جلد در حال چاپ است .

این کار بزرگ و باارزش بطورى که اجمالا گفته شد کارى است عظیم که با نبودن وسائل کافى در آن شرایط با کوشش هاى مداوم و تلاش هاى خستگى ناپذیر علامه تهرانى تحقق پذیرفت .

هنگام تالیف الذریعه کتابخانه هاى عمومى بسیاراندک و فهرست نسخه هاى خطى به شکل کنونى تنظیم و چاپ نشده بود و بسیارى از کتابداران حاضر به تحویل یا معرفى کتاب هاى خود نبودند.از طرف دیگر مشکل مسافرت و رفت و آمد شهرها و کم بود کتابهاى چاپى موجب دشوارى کار گردیده بود.ازاین رو اثر یاد شده کارى کارستان واز توان یکفرد بیرون بود که ما عظمت و کتاب و مولف عالیقدراو را ستایش مى کنیم .

اما در کنار این ارج گذارى مناسب است که موارد کمبود و کاستى هاى آن یادآورى شود:

بسیارى از موارد در ذریعه به نقل از کتابها یااز زبان دیگران اکتفا شده یااگر مولف محترم آن را دیده فرصت کافى براى بررسى کامل نداشته و به اختصاراز آن گذشته است . در نتیجه اطمینان به دیگران یا شتابزدگى به اشتباهات فراوان گرفتار گردیده است یا مطالب خلط شده و خواننده را نیز به اشتباه مى اندازد.

از سوى دیگر چون کارهاى مشابه در عصر مرحوم مولف کم انجام شده بود و وى با سبک فیش بردارى مرسوم دراین گونه کارهاى بزرگ آشنا نبود کتاب دچار نقصهاى فنى شده و نمى توانست معلومات کافى را براى محققین بازگو کند.

بطور بسیار مختصر و براى نمونه این کاستیها را نشان مى دهیم : اختصار و تغییر در نام کتابها گوناگون نوشتن نام مولفان مجهول بودن لغت کتابها بیان نشدن موضوع کتابها نشان ندادن نسخه هاى خطى در کتابخانه هاى عمومى دنیا دقیق نبودن در تاریخ و خصوصیات چاپ کتابها...

بنابراین تجدید نظر در تمام کتاب ذریعه و تنظیم و ترتیب و تکمیل آن کارى بسیار لازم و کمکى بااهمیت به پژوهشگران خواهد بود.

کتاب[ مهذب الذریعه] بدین روشن تنظیم شده است :

1-معلومات مربوط به کتابها که در ذریعه آمده بود دربرگهائى فیش شده و مطالب مربوط به شخص مولفان یا مطالب متفرقه اى که ذکرشان لازم نبوده همگى اسقاط گردیده است .

2-تکمیل معلومات ذریعه از روى فهرستاهاى نسخه هاى خطى یا کتابهاى چاپى یا خطى که دیده و بررسى شده است .

3- اضافه نام بسیارى از کتابها و نوشته هایى که در بیوگرافى ها و شرح حالها و کتب تراجم آمده یا مولفین بمناسبتى در آثار خوداز آنها یاد کرده اند.

4- نامهاىارجاعى براى کتابهائى که بعناوین مختلف مشهورند یا ذکر شروح و حواشى و ترجمه ها و ماننداینها با برگرداندن به نامهاى دقیق آنها.

5- در هر کتابى این مشخصات رعایت شده : نام کامل کتاب و برابر آن لغت و موضوع نام مولف و تاریخ در گذشت یا عصر وى گزارش اجمالى از محتواى آن با ذکرابواب و فصول تاریخ تالیف و محل آن مقدارى از آغاز کتاب عدد چاپها و ویژگى هر چاپ نسخه هاى مهم خطى آن خصوصا در کتابخانه هاى عمومى با ذکر جهت اهمیت وامتیاز هر نسخه .

6- فهرست موضوعى براى کتابها.

7- فهرست مولفان با شمارش کتابهاى هر یک از آنها.

لازم به یادآورى است که این پژوهش تاکنون هفتاد درصد آن انجام یافته است .

این کار نیاز بسیار به یارى محققان و صاحبان کتاب و نویسندگان و مولفان دارد که باارائه آثار تالیف شده یا فرستادن نسخه اى از کتابهائى که چاپ و نشر شده کار مولف این اثر را تکمیل کرده که به جهان علم و دانش خدمتى ارجمند خواهد بود.