کتب درسى خوزه هاى قدیم

مقاله کتب درسى قدیم را در شماره قبل [حوزه] خواندید. آثارى که دراین مقاله معرفى شده است همه و همه از آثارارجمند و والاى فرهنگ اسلامى است و مولفان آنهااز قله هاى افراشته فرهنگ والا و عالم آفرین اسلام مى باشند.

ژرفنگرى در محتواى این مقاله از یک سو نشانگر جامعیت گسترده حوزه هاى علوم اسلامى در سده ها گذشته است واز سوى دیگر نشان مى دهد که چگونه عالمان و محققان ضمن اشتغال به جدى ترین مسائل فلسفى و علمى و فقهى و ... از تعلیم و تعلم آغازگران علوم اسلامى نیز غفلت نمى ورزیدند. مثلا میرسیدشریف جرجانى[ صرف میر] مى نگاشت و شیخ بهائى [صمدیه] را و ...

شایسته بود همراه این مقاله اشاره اى به مطالب و محتویات این کتب مى گردید و مولفان بزرگ وارجمنداین آثار وابعاد زندگى آنان شناسانده مى شد.

پر واضح است که این کار گسترده مجالى فراختر و فرصتى بسنده تر مى طلبد.

ازاین رو بایسته دیدیم در ضمت وضیحاتى کوتاه منابع تحقیق پیرامون این آثار و مولفان ارجمند آنها را معرفى کنیم تا کسانى را که جویاى شناخت گسترده اى دراین زمینه ها هستند مفیدافتد. ان شاءالله .

[ حوزه] 
 

پاورقى هاى قسمت اول که در شماره هاى پیشین چاپ شده است . 
صرف میر:
کتابى است بسیار مفید و متداول که اخیرااز سوى[ المجمع العلمى الاسلامى] با ویرایش مختصرى همراه پرسشها و تمرینهائى به چاپ رسیده است .

مولف آن سید شریف على ابن محمد جرجانى معروف به[ میرسید شریف] را مولف[ ریحانه الادب] اینگونه ستوده است : داراى فهم عمیق فکر دقیق عجیب التصرف کثیرالتحقیق در تمامى علوم عربیه و فنون حکمت ماهر و ... رک : روضه الصفا ج 8.452 مجالس المومنین ج 2.218 الکنى والالقاب ج 2.324 ریحانه الادب ج 3.213 معجم الموللفین ج 7.216 روضات الجنات ج 5.300.

تصرف :
نام اصلى آن[ العزى فى اتصریف] است رساله اى است در علم صرف به زبان عربى بسیار مختصر این کتاب نیزاز سوى موسسه مذکور با همان خصوصیات چاپ شده است .

مولف آن عبدالوهاب ابن ابراهیم معروف بعزالدین زنجانى از مشاهیرادباى قرن هفتم هجرى است . رک : طبقات الشافعیه ج 5.47 معجم المولفین ج 1.57 ریحانه الادب ج 2.386 روضات الجنات ج 5.173. در نام و نام پدر و کنیه وى اختلاف است رک : آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسى .284.

تصرف را سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانى شرح کردن است . براین شرح نیز شرحهائى و حواشى نگاشته اند[ الذریعه ج 13.333 و ج]120.6 تفتازانى عالمى بزرگ وادیبى زبردست بود. مرحوم میرزا محمد على مدرس وى رااینگونه ستوده است : ( او)ازاکابر علماى متبحرین مى باشد و در فقه واصول و تفسیر و کلام و منطق و تمامى فنون ادبیه و اکثر علوم متداوله استاد کل و محقق و وحید عصر خود بود: ریحانه الادب ج 1.337 6 شذرات الذهب ج 6.219 هدیقه العارفین ج 2.449 معجم المولفین ج 12.228.

شرح النظام :
متن کتاب شافیه است . شافیه کتابى است دقیق و متقن واز مهمترین کتابهاى علم صرف به شمار مى آید. مولف آن عرابن عثمان معروف به ابن حاجب از محققان و مشاهیر فقهاء وادبا واصولیین و نحویین است رک : شذرات الذهب ج 5.234 روضات الجنات ج 5. 184 معجم المولفین ج 6.265 ریحانه الادب ج 1.337 بغیه الوعاه ج 2.134.

شافیه از همان زمان تالیف مورد توجه ادبا و محققان قرار گرفت و بسیارى بر آن شرح نوشتند از جمله خود مولف آن را شرح نوشتند از جمله مولف آن را شرح کرد. ولى معروفترین آنها شرح حسن ابن محمد اعرج نیشابورى است که معروف است به[ شرح النظام] ( الذریعه ج 13.313) حسن ابن محمداعرج نیشابورى از بزرگان و عالمان قرن هشتم هجرى است . وى درادبیات و تفسیر و دیگر معارف اسلامى تبحر والائى داشته است رک : روضات الجنات ج 3.102 ریحانه الادب ج 6.197 کشف الظنون ج 2.1195 اعیان الشیعه ج 23.114 الذریعه ج 16.31 الکنى والالقاب ج 3.212.

شرح دیگر شرح بسیار مهم و سرشاراز تحقیقات مرحوم رضى الدین محمدابن استرآبادى است که اخیرا با تحقیق شرح و تبیین مبهمات و شرح شواهد آن توسط چند تن ازادباء منتشر شده است .

لازم به تذکراست که اینک در جهت بازسازى آثارادبى حوزه هاى علوم اسلامى در زمینه[ صرف] کارهائى سامان یافته است از جمله مى شود کتاب[ صرف ساده] را نام برد که زیر نظر دو تن ازاستادان ارجمند حوزه نگارشته یافته است . واینک مى رود تا در حوزه ها جایگزین[ صرف میر] گردد.این نوشتاراز ویژگیهاى قابل توجهى برخورداراست رک : مقدمه آن /09

عوامل جرجانى :
اولین کتابى است که طالبان علوم در حوزه ها در علم نحو مى خوانند عوامل مجموعه صد عامل است که برخى آن را به نظم کشیده اند و در حاشیه[ جامع المقدمات] از ص .139 به بعد چاپ شده است و اخیرا یکى از فضلاى حوزه علمیه قم آن را ترجمه شرح کرده است بنام : الاسس العمدیه - فى قواعدالعربیه . 1

مولف آن عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانى از بزرگان علم ادب واز پیشوایان علم نحو به شمار مى آید رک : روضات الجنات ج 5.89 طبقات الشافعین ج 5.149 ریحانه الادب ج 1.401 بغیه الرعاه ج 2.106 معجم المولفین ج 5.310 شذرات الذهب ج 3.340.

عوامل ملا محسن : 
آنچه در ضمن کتاب[ جامع المقدمات] بچاپ رسیده است مسلم از مرحوم فیض نیست . صاحب روضات الجنات مى گوید: ملا محسن که کتاب شرح عوامل معروف به او نسبت داده مى شود یقینا غیراز مرحوم فیض کاشانى است . مرحوم میرزا طاهر تنکابنى در مقاله مورد بحث فرمودند (مرحوم فیض رساله اى در شماره مصنفات و مولفات خود نوشته و در آن رساله اسمى از کتاب و رساله اى موسوم بعوامل در نحو ذکر نکرده )اما برخى دیگر معتقدند که مرحوم فیض رساله کوچکى فشرده با عنوان [ العوامل] داشته است .این رساله را آقاى سید صادق شیرازى شرح کرده است . شیوه تنظیم رساله همان شیوه عوامل جرجانى است ولى شواهد در بسیارى از جاها با آن متمایزاست این رساله به ضمیمه شرح مذکور با عنوان[ شرح العوامل] بوسیله[ دارالقرآن الکریم] چاپ شده است .

مرحوم فیض محقق بزرگ و به تعبیر علامه امینى[ عملدار فقه پرچمدار حدیث مشعدار فلسفه گنجینه عرفان و]... یکى از قله هاى افراشته فرهنگ اسلامى است .

رک : روضات الجنات ج 6.79 آتشکده آذر.245 امل الامل ج 2.305 رحانه الادب ج 4.369 الذریعه ج 2.124 شماره 6 همین مجله .

الهدایه فى النحو:
( که در متن مقاله از آن یاد نشده است ) یکى از کتابهاى معروف و متداول در حوزه ها کتابى است که با نام اختصارى [ هدایه] معروف است . نویسنده آن مشخص نیست یا دست کم نگارنده از آن اطلاعى ندارد حاجى خلیفه در کشف الظنون ذیل[ الهدایه فى النحو] نام دو تن ازادباء را ذکر کرده است ولى آیا[ هدایه] یکى از دو[ هدایه] است یا نه بطور قطع نمى شود سخن گفت . (رک : کشف الظنون عن اسامى الکتب والفنون ج 2.2041)

[ هدایه] اخیرا از سوى[ المجمع العلمى الاسلامى] بااندکى ویرایش و کاستیها و فزونیها به ضمیمه تمرینها و پرسشهاى مستقلا چاپ شده است و توسط یکى از فضلاء شرح شده است با عنوان[ البدایه فى شرح الهدایه] .

صمدیه :
نام کامل کتاب[ فوائدالصمدیه] است . کتابى است مختصر دقیق با عباراتى زیبا و نثرى استوار و لطیف .این کتاب از همان آغاز نگارش مورد توجه خاص ادیبان و محققان بوده و هست . هم اینک نیز کتاب متداول درسى در حوزه هاست . شرحهاى زیادى بر آن نگاشته شده است که معروفترین آنها همان شرح یاد شده در مقاله است در روزگار معاصرنیز از میان شرحها مى توان از شرح مدرس افغانى با عنوان[ الکلام المفید للمدرس والمستفید] واز شرح حجت هاشمى با عنوان[ فرائد حجتیه در شرح صمدیه] واز شرح سید جواد ذهنى با عنوان[ کلمات العلویه فى شرح الصمدیه] یاد کرد.

مولف آن شیخ بهاءالدین عاملى عالمى بى مانند و متفکرى عظیم واز چهره ها بسیار منور تاریخ تشیع است .

مرحوم مدرس تبریزى مى گوید: (وى ) فقیهى اصولى محدث رجالى مفسر ریاضى حکیم متکلم ادیب اریب منشى بلیغ شاعر ماهر و جامع علوم عقلیه و نقلیه بوده است رک : ریحانه الادب ج 3.301 اعیان الشیعه ج 44.216 امل الامل ج 1.155 دائره المعارف بستانى ج 11.462 الغدیر ج 11.244 هدیه الاحباب .109 سلافه العصر.289 الذریعه ج 2.29 روضات الجنات ج 7.56 معجم المولفین ج 4.17 ریاض العلماء ج 5.88 و ... 3

و شارح آن سید على خان مدنى از عالمان وادیبان بزرگ و بگفته مرحوم مدرس تبریزى ازافاضل امامیه که در لغات عربیه و علوم ادبیه صاحب یدبیضا و دوستى توانا و جامع کمالات عالیه علمیه است . رک : ریاض العلماء ج 3.183الغدیر ج 11.2346 مستدرک الوسائل 3.286. ریحانه الادب ج 2.92 روضات الجنات ج 4.394 اعیان الشیعه ج 41.38 امل الامل ج 2.176... س

انموذج : 
همراه شرح آن با حواشى مفصلى در جامع المقدمات از ص 300 - 216 بچاپ رسیده است . مولف آن محمود بن عمرالزمخشرى از چهره هاى برجسته فرهنگ اسلامى است . وى در علوم کوناگون : فقه و حدیث و تفسیر و نحو و لغت و بیان و بلاغت وادبیات عرب استادى چیره دست و مرجعى براى فاضلان بوده است . رک : شذرات الذهب ج 4.118 معجم الادباء ج 7.149 بغیه الوعاه ج 2.279 روضات الجنات ج 8.118. ى

شارح آن محمدابن عبدالغنى اردبیلى عالمى است مفسر وادیب رک : هدیه العارفین ج 2.275 معجم المولفین ج 10.178 کشف الظنون ج 1.185.

کافیه :
کتابى است در نحو تالیف عثمان ابن عمر معروف به ابن حاجب که خود آن را شرح کرده است . شارح آن رض الدین محمدابن حسن استرآبادى معروف به[ نجم الائمه] از مشاهیر نحویین و علماى ادب به شمار مى رود. سید حلى درباره این شرح گفته است : نظیر کتاب شرح کافیه کتابى تحقیقى و جامع نگاشته نشده است (کشف الظنون ج 2.1370) حاجى خلیفه در ذیل کافیه .99اثر را پیرامون کافیه بعنوان شرح تعلیق حاشیه تلخیص و ... معرفى کرده است و بزرگترین و مهمترین آنها را شرح رضى الدین دانسته است . شرح رضى الدین در دو جلد بزرگ به ضمیمه حواشى میرسید شریف منتشر شده است . مرحوم شیخ آقا بزرگ نیز برخى از شرحهائى را که ادباى شیعى بر کافیه نگاشته اند در[ الذریعه ج]29.14 آورده است رضى الدین محمدابن حسن عالمى شیعى و دلباخته آستان علوى بوده است وى در مقدمه کتاب گرانقدرش (شرح کافیه ) نوشته است که : هر مطلب لطیف و تحقیق شریفى که دراین کتاب باشد هماناازافاضات مرتضویه بوده واز برکات آستانه علیه مى باشد (ریحانه الادب ج 2.315) رک روضات الجنات ج 3.346 بقیه الدعاه ج 1.567 معجم المولفین ج 9.183 مجالس المومنین ج 1.568 ریاض العلماء ج .53.5

شرح دیگر آن[ فوائد ضیائیه] معروف به شرح جامى است . مولف آن شیخ نورالدین جامى از مشاهیر شعراء متصوفه نقشبندیه خراسان است . رک : ریحانه الادب ج 1.385 ریاض العلماء .66 حبیب السیر 4.382 روضات الجنات ج 5.68 شذرات الذهب ج 7.360 معجم المولفین ج 5.122 و نیز براى اطلاع از شروع دیگر نگاه کنید به :الذریعه : ج 14.29.

الفیه ابن مالک : 
یکى از معروفترین متن هاى ادبى در حوزه هاست . مولف و ناظم آن محمد ابن عبدالله اندلس معروف و ناظم مالک ازادباى بزرگ و داراى طبعى روان واطلاعاتى وسیع در علوم عربیه بود. روضات الجنات ج 8.76 نامه دانشوران ج 1.185 ریحانه الادب ج 8.186 الکنى والالقاب ج 1.339. در میان شرحهاى بسیارى که براین[ منظومه ادبى] نگاشته شده است (کشف الظنون ج .151) شرح جلال الدین عبدالرحمن سیوطى در حوزه هاى علمیه بعنوان یک متن درسى مورد قبول واقع شده است . که براین شرح نیز شرحها نگاشته شده است از جمله[ مکررات المدرس] از مدرس افغانى [ فوائدالحجتیه] از حجت هاشمى [ شرح السیوطى] از سید صادق شیرازى و ...

جلال الدین سیوطى عالمى متبحر و دریائى مواج از معلومات در رشته هاى گوناگون بوده است . سیوطى در شرح حال و توضیح چگونگى تالیفات خود کتابى پرداخته با عنوان[ التحدث بنعمه الله] که براى آگاهى گسترده از شرح حال و آثار وى مى شود به آن مراجعه کرد و نیز رک : شذرات الذهب ج 8.51 روضات الجنات ص 5.54 ریحانه الادب ج 3.148 معجم المولفین 5.128 و ...

یکى از شرحهاى[ الفیه] [ اوضح المسالک فى شرح الفیه ابن مالک] است که با شرح محمد محیى الدین عبدالحمید به نام[ هدایه السالک الى تحقیق اوضح المسالک] چاپ شده است . یکى دیگراز شرحهاى[ الفیه] شرح على ابن محمدالاشمونى شافعى که با حاشیه محمدابن على الصبان منتشر شده است . یکى دیگراز شرحهاى[ الفیه] شرح ابن عقیل است که اینک مى رود تا جاى خویش را بعنوان یک کتاب درسى در حوزه ها باز کند. چاپ اخیر آن با تحقیق و تعلیق ارجمندى از محمد محیى الدین عبدالمجید در دو جلد منتشر شده است .

بهاءالدین عبدالله بن عقیل همدانى معروف به ابن عقیل ازادباى بزرگ قرن هشتم هجرى است وى از فقه واصول و تفسیر نیز آگاهیهاى گسترده اى داشته است . ابوحیان گفته است : در زیر آسمان نحوى تراز عقیل وجود ندارد. رک : شذرات الذهب ج 6.214 روضات الجنات ج 5.146 ریحانه الادب ج 8.121 معجم المولفین ج /07/6

مغنى اللبیب :
مغنى اللبیب عن کتب الاعاریب یکى از مشهورترین و متداولترین کتابهاى نحوى در حوزه هاست . مغنى در 8 باب تنظیم یافته است که غالبا فقط باب اول و چهارم آن مورد تعلیم و تعلم است در شرح و توضیح مغنى حاشیه دسوقى قابل توجه است . سیوطى نیز شواهد مغنى را شرح کرده است که در دو جلد بنام[ شرح شواهدالمغنى] به شکل زیبائى توسط[ لجنه التراث العربى] با تصحیح و تعلیق منتشر شده است گستردگى مباحث مغنى باعث شده است که در گذر زمان برخى از کسان به تلخیص ویرایش آن دست یازند.سالها پیش چنین کارى با عنوان[ تهذیب المغنى] صورت گرفته که گویا چندان موفق نبوده است . واخیرا با عنوان[ مهذب المغنى] با حذف برخى مطالب وارائه شواهدادبى از نهج البلاغه و شعراى راستین و متعهداسلامى منتشر گشته است که قابل توجه مى باشد[باب رابع] مغنى که از دقت واهمیت ویژه اى برخوردار است بطور جداگانه مورد شرح و تفصیل قرار گرفته که بعنوان نمونه مى شوداز شرح حجت هاشمى خراسانى به نام[ مهدى الاریب در شرح باب رابع مغنى اللبیب] یاد نمود.

[شرح مطول و مختصر]:
اینک در حوزه هاى علوم اسلامى بیشتر[ مختصر] مورد تعلیم و تعلم است و گاهى[ جواهرالبلاغه] مرحوم سیداحمد هاشمى . بر مطول حاشیه و شرحهاى مفصلى نگاشته شده است حاشیه میرسید شریف جرجانى عبدالکریم سیالکوتى و ... مدرس افغانى نیز شرح مفصلى بر آن نگاشته است به نام[ المدرس الافضل]... منابع شرح حال شارح آن سعدالدین مسعود تفتازانى را پیشتر ذکر کردیم . مولف متن آن عبدالرحمان قزوینى خطیب دمشق عالمى توانا و سخنورى برومند بوده است . قسمت زیادى از عمرش را به قضاوت سپرى کرد. رک : شذرات الذهب ج 6.123 بغیه الدعاه ج 1.156 روضات الجنات ج 8.87 ریحانه الادب ج 2.148 الکنى والالقاب ج 2.215.

دلائل الاعجاز واسرارالبلاغه با حواشى مفصل شیخ محمد عبده و تعلیق تصحیح رشید رضا چاپ شده است .

[ الکبرى فى المنطق]: 
از مولف آن پیشتر یاد کردیم این رساله ضمن [جامع المقدمات] از ص 170 تا 184 چاپ شده است و جداگانه نیز بارها بچاپ رسیده است اخیرا نیز با همان عنوان به ضمیمه پاورقى هاى توضیحى مفصلى منتشر شده است .

حاشیه ملا عبدالله یزدى : 
متن آن[ تهذیب المنطق] است از تالیفات سعدالدین مسعود تفتازانى که پیشتراز آن یاد کردیم . براین کتاب شرحها و حاشیه هاى زیادى نوشته شده است که مشهورترین و معروفترینشان همین حاشیه معروف ملاعبدالله است ( الذریعه ج 6.53 و ج 13.160) ملا عبدالله یزدى از عالمان بزرگ و فقهاى عالیقدرامامیه است رک : ریحانه الادب ج 6.390 ماضى النجف و حاضرها ج 3.384 امل الامل ج 2.160 ریاض العلماء ج 3.191 فوائد الرضویه .249 - معجم المولفین ج 6.49.

حاشیه ملا عبدالله در حوزه هااز موقعیت والائى در تعلیم و تعلم برخورداراست شرحهائى بر آن نگاشته شده است از جمله[ رفع الغاشیه عن وجه الحاشیه] از مدرس افغانى[ شافیه] از حجت هاشمى خراسانى و ... واخیرا نیز حاشیه با تصحیح و تعلیق چاپ مطلوبى شده است .

[ شرح شمسیه] :
مصنف آن نجم الدین عمر بن على قزوینى معروف به کاتبى از علما و حکماى شافعیه و در منطق و ریاضى و رصداستاد بود. و در رصد مراغه با خواجه طوسى شرکت داشته است رک : ریحانه الادب ج 5.16 معجم المولفین ج 7.159 مقدمه حکمه العین .5احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى 227.

شارح آن قطب الدین محمدابن محمد معروف به قطب الدین رازى (مرحوم تنکابنى محمود نوشته اند که درست نیست در بغیه الوعاه نیز محمود ذکر شده است ) وى از محققان بنام و ژرف اندیشان در حمکمت و منطق واز شاگردان برجسته علامه حلى است : رک : شذرات الذهب ج 6.207 لولوه البحرین .194 ریاض العلماء ج 5.158 روضات الجنات ج 2.212 ریحانه لادب ج 4.465 مستدرک الوسائل ج 3.448 و[ ... شمسیه] بجزاین شرحهاى دیگرى نیز دارد رک :الذریعه 336.13

شرح مطالع الانوار:
قاضى سراج الدین محمود بن ابى بکرارموى در معقول استادى بنام بود و آثار نیکوئى بجاى گذاشته است مرحوم مدرسى تبریزى درباره مطالع الانوار گفته است : در رشته خود بى نظیر و محل توجه ارباب فن و مورد مدارسه و مباحثه اعیان فضلاء مى باشد. رک : ریحانه الادب ج 1.108 الکنى والالقاب ج 2.19 روضات الجنات ج 8.41 طبقات الشافقیه ج 5.155 معجم المولفین ج 12.155. .

شرح منظومه :
اثرى است نفیس وارجمند مشتمل بر یکدوره منطق و فلسفه بنحواختصار.این اثراز همان آغاز نگارش و نشر مورد توجه محققان و فلاسفه بوده است وازاین روى شرحهااو حاشیه هاى متعددى بر آن نگاشته اند.از آن جمله است : تعلیقه فیلسوف گرانمایه و محقق عالیقدر آیه الله میرزا مهدى آشتیانى قدس سره6 (تعلیقه بر شرح منظومه حکمت .5) ترجمه و توضیحى از متن آن منتشر شده است به نام[ خودآموز منظومه] و شرحى بر آن نگاشته است به نام[ شرح منظومه السبزوارى قسم :المنطق] و ... مرحوم شهید مفتح نیز منظومه منطق را شرح کرده است به نام[ روش اندیشه] مرحوم آشتیانى یکى از چهره برجسته معارف اسلامى است که در سال 1332این جهان را بدرود گفت . رک : مقدمه تعلیقه یاد شده ریحانه الادب ج 5.272 خدمات متقابل اسلام وایران .618.

شرح و چگونگى زندگى حکیم سبزوارى سرشاراست از آموزشهاى اخلاقى و نکات تربیتى رک : ریحانه الادب ج 2.422 مقدمه دیوان حاج ملا هادى سبزوارى مقدمه مجموعه رسائل .39 خدمات متقابل اسلام وایران .601 مقدمه اسرارالحکم . مرحوم سبزوارى در سال .1298 زندگانى را بدرود گفت . و آنچه در متن مقاله مورد بحث در تاریخ وفات ایشان ثبت شده است اشتباه است .این اشتباه در برخى دیگراز نابع شرح حال مرحوم سبزوارى نیز دیده مى شود رک : مقدمه دیوان حاج ملا هادى سبزوارى .44.

شرح اشارات: 
الاشارات والتنبیهات ابوعلى حسین ابن عبدالله سینا اعجوبه دهر و نادره روزگار شناختش یک عمر و شناساندنش کتابى بسیار قطور مى خواهد ( استاد شهید مطهرى : خدمات متقابل .584)الاشارات یکى از مهمترین آثار وى به شمار مى آید رک : روضات الجنات ج 3.170 تاریخ الحکماء (ترجمه ) .555 ریحانه الادب ج 7.582 لغت نامه دهخدا ( الف ) 641 دانشنامه اسلام وایران ( الف ) 642 خدمات متقابل اسلام وایران 548.

مجالس المومنین ج 2.181 حجه الحق ابوعلى سینا کتابى مستقل در شرح احوال آثار و چگونگى اوضاع فرهنگى و ... زمان بوعلى سینا.

مچنانکه در متن مقاله آمده است این کتاب مورد توجه حکیمان و فیلسوفان قرار گرفته و بسیار به آن شرح و تعلیق نگاشته اند الذریعه ج 13.دى 90 کشف الظنون ج 1.94 حجه الحق ابوعلى سینا.636.

شارح آن محمدابن عمر رازى معروف به امام فخر رازى از مشاهیر علماى اسلام است ذهنى فوق العاده جوآل داشت و در تبحر در علوم مختلف کم نظیراست رک خدمات متقابل اسلام وایران .564 تاریخ الحکماء قفطى .396 شذرات الذهب ج 5.21 ریحانه الادب ج 4.297 روضات الجنات ج 8.39. ه

شارح دیگر آن محمدابن محمد طوسى معروف به خواجه طوسى یا محقق طوسى از متفکرین بسیار بزرگ اسلامى است . که وى را باالقاب[ استاد البشر ][عقل حادى عشر] [معلم ثالث] نیز خوانده اند ( احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى .3) .188.1 رک : شذرات الذهب ج 5.339 تحفه البحرین .348 فوائد الرضویه .603 لولوالبحرین .245 مجالس المومنین ج 2.201 روضات الجنات ج 6.330 ریحانه الادب ج 2.171. و نیز براى آگاهى گسترده از چگونگى هاى زمان حیات مسافرتها معاصران و ... خواجه نصیرالدین نگاه کنید به کتاب پرارزش و محققانه[ آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسى] . بر شرح اشارات نیز شرحها حاشیه ها تعلیق هاى زیادى نگاشته اند ( الذریعه ج 6.110 آثارالشیعه .64احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى .434)

شرح اشارات همراه با محاکمات در 3 جلد منتشر شده است . واینک برخى از فضلاءء حوزه علمیه قم تصحیح و تعلیق آن را براساس دو نسخه از کهن ترین نسخه هاى شرح اشارات که در زمان حیات مولف استنساخ شده آغاز کرده اند که امیداست در آینده نزدیک توسط مرکزانتشارات دفتر تبلیغات اسلامى منتشر گردد. قسمت منطق اشارات را آقاى جعفر زاهدى شرح کرده اند به نام[ منطق حجه الحق] متن اشارات توسط خانم گواشن که از ابن سینا شناسان اروپائى است به فرانسوى ترجمه شده است . فرهنگ فلسفه ج

[ الجوهرالنضید فى شرح منطق التجرید]:
متن آن مختصریست در منطق و مرتب بر .9 فصل . که خواجه طوسى دراواسط شعبان 656از نگارش آن فراغت یافته است براین کتاب شرحها و تعلیقات نگاشته اند:از آن جمله است حواشى محققانه میرزا محمد طاهر تنگابنى نگارنده مقاله مورد بحث ( احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسى .422)از میان شرحهاى منطق تجریداز همه مهمتر شرح علامه حلى است این شرح اخیرا بصورتى نیکو به ضمیمه رساله[ تصور و تصدیق] صدرالمتالهین همراه فهرستهاى فنى و قابل توجهى توسط یکى از فضلاء در قم به چاپ رسیده است .

جمال الدین حسن ابن یوسف ابن مطهر مشهور به[ علامه حلى] از اعجوبه هاى روزگار و در فقه اصول و کلام و منطق و فسلفه و غیره کتاب نوشته است وى یکى از قله هاى افراشته فرهنگ اسلامى و چهره هاى بسیار منور سلسله فقیهان در تشیع است رک : روضات الجنات ج 2.269 ریحانه الادب ج 4.167 خلاصه الاقوال .45 لولوالبحرین 210 ریاض العلماء ج 1.359 مجالس المومنین ج 1.471 مقدمه خلاصه الاقوال الاعلام ج 2.244 معجم المولفین ج 3.303 اعیان الشیعه ج 24.277 امل الامل ج 2.81 و ...

بصائرالنصیریه :
مرحوم استاد علامه شهید مطهرى مى فرمایند: قسمت منطق آن در مصر چاپ شده است از بهترین کتب منطق است شیخ محمد عبده مى گوید: [به بصائرالنصیریه دست یافتم و آن را بااختصارى که دارد حاوى تحقیقاتى دیدم که در کتب مفصل منطقى یافت نمى شود کتاب بصائرالنصریه به شیوه اى نیکو ترتیب یافته که در میان آثار متاخران همانندى براى آن نمى شناسم].

قاضى زین الدین عمر بن سهلان ساوجى معروف به ابن سهلان حکیمى توانمند بوده و در فلسفه نام زنده ئى دارد حمدالله مستوفى مى گوید: عمرابن سهلان ساوجى معاصر سلطان ملکشاه سلجوقى بود و در علم و حکمت سرآمد زمان بود. رک : تاریخ برگزیده .697 چاپ عبدالحسین نوائى ایران واسلام .563.خدمات متقابل

الشفاء:
بزرگترین و مفصل ترین کتاب بوعلى سیناست چگونگى پدید آمدن [شفا] جالب توجه و نشانگر قدرت فکرى و عظمت ذهن شیخ الرئیس است بر [شفا] شرحها و حاشیه هاى زیاد نوشته شده است رک :الذریعه ج 14.201 حجه الحق ابوعلى سینا.633 به بعد.

پیرامون حکمه الاشراق مولف و شرحهاى آن در توضیحات قسمت بعدى مقاله توضیح خواهیم داد.

قسمت دوم
اما علوم فسلفه و حکمیه و کلامیه متداوله بین طلاب و محصلین 
اول - شرح هدایه 1 :
متن موسوم به هدایه از مصنفات حکیم فاضل و فیلسوف کامل اثیرالدین مفضل بن عمر 2ابهرى است که در حدود سنین ششصد و شش هجرى از دنیا رحلت نموده واین کتاب متن مختصرى است منقسم به سه قسم :اول منطق و آن را شمس الدین محمد بن حمزه فنارى که در سال 834 وفات کرده شرح کرده و بر شرح آن حواشى زیادى نوشته شده واین کتاب دراسلامبول به طبع رسیده و در حدود ممالک ترکیه و در موصل واطراف آن بین طلاب متداول و مورد بحث و نظر فضلاى آن دیاراست ولیکن درایران متداول و مشهور نیست .اما قسم ثانى و ثالث کتاب که در فن طبیعى والهى است شروح کثیره بر آن نوشته شده من جمله شرح قاضى حسین بن معین الدین میبدى 3 یزدى است و این کتاب در هند و ایران مکرر به طبع رسیده و چون کتاب درس و مباحثه فضلاء و محصلین بوده حواشى زیاد بر آن نوشتند. مشهورترین حاشیه میرفخرالدین استرآبادى است و من جمله از شروح هدایه اثیریه شرح 4 حکیم متاله بزرگ صدرالدین محمدبن ابراهیم شیرازى معروف بصدرالمتالهین مى باشد.این کتاب نیز درایران و هند به طبع رسیده و محل استفاده و مباحثه فضلاء و محصلین است .

دوم - کتاب تجرید 5 :
در علم کلام است که از مصنفات حکیم بزرگ و فیلسوف شهیر خواجه نصیرالدین محمد طوسى اعلى الله مقامه مى باشد و براین کتاب اینقدر شرح و حواشى نگاشته شده که احصاء و شماره همه در غایت اشکال است ولیکن شروح متداوله :

دوم - فى شرح تجریدالاعتماد 7 : شرح شمس الدین محمود 8 بن عبدالرحمن بن ابى القاسم احمداصفهانى که در سال 746 وفات نموده و نام این تسدیدالقواعد فى شرح تجریدالعقایداست و براین شرح سید شریف جرجانى حاشیه مفصله دارد که براین حاشیه فضلاء حواشى زیاد نگاشتند.این شرح و حواشى او هیچکدام به طبع نرسیده .

سوم - شرح 9 علاءالدین على بن محمد معروف به قوشچى 10است واین شارح در سال هشتصد و هفتاد و نه وفات کرده و شرحش در نهایت اشتهار و متداول بین علماء و محصلین در تمام بلاداسلامى است و طهران و تبریز و هند واسلامبول و مصر مکرر به طبع رسیده و براین شرح اقلا چهارصد حاشیه نوشته شده . محقق دوانى 11 و سیدالمدققین صدرالدین 12 محمد شیرازى هر یک حواشى مکرر بر این کتاب دارند و برالهیات آن محمد بن احمد خفرى حاشیه نوشته که بر این حاشیه فضلاء واردین حواشى زیاد نگاشتند.

چهارم - شرح موسم به شوارق 13الالهام فى شرح تجریدالکلام است که فاضل کامل محقق ملا عبدالرزاق ابن على بن حسین اللاهیجى نوشته واین شرح ناتمام است و تااواسط مقصد سوم کتاب که دراثبات صانع و صفات وافعال بیشتر نیست و جلداول ازاین شرح که درامور عامه و شرح مقصداول از شش کتاب تجریداست مکرر در طهران به طبع رسیده و چون کتاب متداول بین محصلین بوده فضلاء حواشى زیاد بر آن نوشتند و جلد دوم این کتاب که شرح به مقصد دوم کتاب در مباحث جواهر واعراض و شرح بر قدرى از مقصد سوم کتاب که درالهیات است در طهران به طبع رسیده و تدریس آن متداول بوده و هست .

سوم 
از کتب و فلسفه که متداول بین طلاب و محصلین است شرح 14اشارات است و تفصیل آن در قسم منطق گفته شد.

چهارم 
حکمت الاشراق 15است که شرح آن در قسم منطق ذکر شد.

پنجم 
شرح هدایه اثیریه 16 : که مفصلا در قسم منطق شرح داده و دو شرح معروف براین هدایه چه آنکه تصنیف فاضل میبدى است و چه آنکه حضرت صدرالمتالهین صدرالدین شیرازى است مشهور و متداول بین اهل تحصیل است .

ششم 
از کتب عالیه فلسفه که نهایت اشتهار دارد و مورد بحث و نظر واستفاده واستفاضه کبار علماء و محصلین است کتاب 17 اسفاراربعه است و آن از مصنفات حکیم و عارف بزرگوار صدرالمتالهین شیرازى است که اسم سامى آن دانشمند بزرگ دراین عجاله مکرر عرض شد و این کتاب چون نهایت مورداستفاده دانشمندان بزرگ بوده در طهران به طبع رسیده و بر طبق چهار سفر معنوى بزرگان عرفاء واولیاء چهار سفر است .

اول - سفراز خلق بحق .

دوم - سفراز حق در حق .

سوم - سفراز حق به حق در حق .

چهارم - سفراز حق به خلق .

حضرت صدرالمتالهین کتاب خود را چهار قسم کرده و در چهار مجلد بطبع رسیده : قسم اول در مباحث امور عامه و عوارض عامه مطلق وجود و موجود قسم دوم در مباحث جواهر واعراض که احوال راجعه و عارضه بر دو قسم ممکن است که یکى جوهر و دیگرى عرض است و ممکن الوجودازاین دو گونه خارج نباشد قسم سوم درالهیات یعنى دراثبات مبدءایجاد و مبدع موجودات و صفات وافعال او تعالى شانه قسم چهارم دراحوال نفس انسانى و بدو وجوداو و بقاى او و معاداو بعداز موت واقسام قواى ظاهره و باطنه او و سیرتکاملى اونزولا و صعودا و حضرت صدرالمتالهین این کتاب خود را بر مشرب و مسلک خاص حکماى مشاء و یا حکماءاشراق و یا متکلمین و یا صوفیه ننوشته بلکه هر چه را مطابق دلیل و برهان موافق ذوق و وجدان و شهود و عیان دانسته برشته تحریر و تقریر در آورده و ضمن بیان خطاى مخطئین از فرق اربعه را در مورد اختلاف ببرهان اظهار داشته و چون پابند تقلیداقوام مذکوره نیست لهذا طریقه خویش راالحکمه المتعالیه نام نهاده . چه نیکو گفته شاگرد بزرگ این بزرگوار حضرت ملامحسن فیض رحمه الله در مقدمه یکى از مصنفات خود: نه متکلمم نه متسلف نه متصوفم نه متعسف بلکه تابع قرآن و حدیث پیغمبرم و پیرواهل بیت آن سرور شعر:

عشق مى ورزم وامید که این فن شریف

وازاین راه حضرت مصنف در مقدمه کتاب اسفار فرموده که هر کس بخواهد که این کتاب مرا بخواند و مطالب آن را بفهمد و بداند باید مقدمتا طرق اربعه فوق را بداندو کتب هر یک را بتحقیق و تدقیق و اتقان بخواندو طریقه تصفیه پیش گیرد تا صفاى قلب از هواجس و خواطر شاغله حاصل شود والا راه خویش گیرد و براین کتاب اساتید عظام که زمانا متاخراز مصنف بوده اند واین کتاب مورد بحث وافاده و استفاده ایشان بوده حواشى مدونه و غیر مدونه خیلى نوشته اند از آن جمله حکیم بزرگ ربانى ملاعلى نورى 18 مازندرانى که ازاعاظم حکماى متاخرین بوده و در سال 1246 وفات نموده . حواشى این حکیم فاضل مدون و کتاب مجتمع نیست واز جمله حواشى مرحوم حاج ملاهادى سبزوارى که اجمالا شرح حالش در قسم منطق گفته شده و حاجه باعاده نیست و حواشى ایشان در حواشى اصل کتاب بطبع رسیده.

و بعضى از کتب مختصره صدرالمتالهین چون شواهد ربوبیه و مبدء و معاد 20 و مشاعر 21 و عرشیه 22 و مفاتیح الغیب 23 واسرارالایات 24 نیز محل درس و مباحثه اساتید بوده و هست و فضلا بر آنها حواشى غیر مدونه نوشتند. این کتب با حواشى در طهران بطبع رسیده و لیکن رساله عرشیه را شیخ اجل امجد شیخ احمداحسایى 25 که فقیه فاضلى بوده و رئیس طائفه شیخیه است شرح کرده واعتراضاتى بر مصنف نموده و مرحوم فاضل کامل ملااسمعیل اصفهانى که از شاگردان ملاعلى نورى است شرحى بر عرشیه نوشته و آن اعتراضات را رد کرده . شرح عرشیه شیخ احمد در طهران بطبع رسیده .