راهنماى تحقیق در مسائل اقتصادى اسلام و شیوه اجراى آن

در عصر شکل گرفتن سیاستهاى پیچیده جهانى و حالت خانواده یافتن ممالک دنیا همراه بااجتناب ناپذیرى فعل وانفعالات سیاسى اقتصادى کشورهاى مختلف با یکدیگر به جهت پیدایش شرکتها و موسسات عظیم و غول آساى اقتصادى یک سیستم بسیار پیچیده اقتصادى نیز بر جهان حاکم شد. حاکمیت چنین سیستمى جدااز آنکه مشکلات قبلى انسان را در زمینه اقتصاد عمیق تر کرد خود نیز سبب فراهم آمدن مشکلات و مسائل بیشمارى دراین زمینه گشت .

درگیر بودن انسان عصر حاضر باانبوه مشکلات اقتصادى ثابت مى کند آنچه به عنوان راه حل از طرف مکاتب گوناگون اقتصادى ارائه شده عملا نتوانسته است مشکل جامعه بشرى را حل کند.

اگرازاسلام به عنوان مکتبى زمانشمول و جاودانه حل این مشکلات خاسته شود.

تردید نمى کنید. چنین انتظارى را ما سنگرنشینان فیضیه و رسالت بدوشان حوزه هاى علمیه با شناختن [ مسائل مستحدثه اقتصادى] و تطبیق کلیات قوانین زمانشمول اسلامى با مصادیق جدید آن باید برآورده سازیم .

بدین لحاظ آشنائى کامل با سیستم اقتصادى جهان کنونى و جستجوى بى وقفه در منابع و متون اسلامى به منظور پیدا کردن جواب مسائل و مشکلات اقتصادى انسان عصر حاضر بر ما واجب کفائى است .

به نظر ما اولین قدم و عملى ترین اقدام دراین زمینه[ شناسائى مسائل مستحدثه اقتصادى] مى باشد. تا زمانیکه این مسائل بخوبى شناخته نشده و پیرامون آن آگاهى لازم را نداشته باشیم هرگز توانائى کشف و استخراج احکام اقتصادى اسلام و تدوین آن را بگونه اى که پاسخگوى مشکلات اقتصادى قرن حاضر باشد نخواهیم داشت .

به این جهت در نوشته حاضر سعى بر آنست که اولین گامى دراین جهت برداشته شود تا بتواند به عنوان یک راهنماى عمل و شیوه چگونه آغاز کردن را نشان داده و روزانه اى براى شناسائى مشخص تر مسائل مستحدثه اقتصادى باز نماید.

بهمین جهت مسائل و مشکلاتى ازاین قبیل بصورت سئوال مطرح مى شود تا اندیشمندان تلاشکر حوزه هاى علمیه وظیفه خود را پیرامون تحقیق[ در مسائل اقتصادى اسلام و شیوه اجراى آن] با کاوش در متون اسلامى براى پاسخ گوئى به این مسائل تعقیب کنند.

مبانى کلى اقتصادى 
1 مسائل - مالکیت
مفهوم و تعریف مالکیت چیست ؟

آیا مالکیت سابقه تعریف فقهى و یا فلسفى دارد؟

چه کسانى از فقها و فلاسفه اسلامى راجع بان سخن گفته اند.؟

با توجه به اهمیت مساله مالکیت و رابطه تنگاتنگى که با عقود و ایقاعات دارد 

آنمقدار که در فقه راجع به او بحث شده کافى به نظر مى رسد؟

[ - منشاء مالکیت چیست] ؟

آیا مالکیت یک امراعتبارى و قراردادى است یا پدیده فطرى و غریزى ؟ مى شود گفت هر دوى اینها در وجود آن سهیم و موثرند؟

[ -حدود مالکیت وانواع مالکیتها]:

آیا مالکیت از نظراسلام انواع گوناگونى دارد؟ چگونه ؟ فرق مالکیت خداوند با مالکیت انسان در چیست ؟

چه تفاوتهائى میان مالکیت فردى و مالکیت اجتماعى وجود دارد؟ منشا این تفاوتها کدامست ؟

دراسلام نمونه اى از مالکیتهاى جمعى و عمومى داریم ؟

مالکیت دائمى است و یا قابل سلب مى باشد؟

[قاعده لاضرر] مى تواند دلیلى بر قابل سلب بودن مالکیت افراد تلقى شود؟

در صورت قابل سلب بودن مالکیت مى توان گفت مشروعیت آن مشروط است چگونه ؟

با جستجوى در قرآن و سنت مى توان کیفیت آن شروط را بدست آورد؟

بر فرض مشروط بودن این شرائط کدامیک از[ کیفیت تملک نوع تصرفات و یااختیارات مالک] شرط شده اند؟

آیا[ مشروط بودن] و[ محدود بودن مالکیت] متفاوت است ؟

[حرمت احتکار] [ اسراف] و حرمت بدست آوردن مال از راه مدح ظالم تولید و خرید فروش شراب مجسمه و یا نابودسازى اموال شخصى را مى توان از موارد تائید مالکیت مشروط دانست ؟ در صورت مثبت بودن هر کدام از این موارد مصداق اخذ شرط در کدامیک از مراحل مالکیت هستند؟

مى توان گفت:[قاعده لاضرر] در زمینه مالکیت نسبت به[ احکام اولیه] نوعى[ حق وتو] به حساب میاید؟

واژه اى که بتواند قلمروى نفوذاین قاعده را در فقه برساند چیست ؟

آیا در فقه مالکیت از جنبه مصداقهاى آن یک[ امر مطلق شمرد شده] ؟ و یااینکه قابل[ تقید] بوده واستثناء بردار مى باشد؟

غیر قابل تملک بودن برخى ازاعیان و منافع از قبیل شراب تندیس بت ها و... مصداق تقید مالکیت دراسلام نیست ؟این عدم مالکیت ناشى از عدم مالیت این اشیاءاست ؟ و یااینکه تحت عناوین ویژه اى ارزش ملکیت رااز دست داده اند؟

رابطه محدود بودن مالکیت با[ ماعون] در قرآن چیست ؟

منظور قرآن از[ ماعون] چیست ؟

مساله[ ماعون] از مسائل تعبدیه است یااز مسائل استدلالیه ؟

عمل به آیه[ ماعون] وظیفه اى مستحب است یا تکلیفى واجب است ؟استحباب و یا وجوب آن از کجااستفاده مى شود؟

در برخى از روایات[ ماعون] به زکات تفسیر شده در حالیکه بعض دیگر [ماعون] را وسائل زندگى و مایحتاج عمومى ماننداثاث خانه [ دیک] [دلو] و غیره 1 دانسته است طبق قواعد فقهى بااین دو دسته از روایات چه باید کرد؟ غیراز جمع راه دیگرى به نظر مى رسد؟

با توجه به زمانشمولى اسلام مى توان گفت :ابزارهاى ماشینى مصادیق نو ظهور و مستحدثه[ ماعون] مى باشد؟

اگر[ ابزارهاى تولید ماشینى] به عنوان کاملترین نوع رایج[ ماعون] در عصر ما به حساب نیاید با چه قسمتى از فقه مربوط بوده و تحت چه عنوان داخل است ؟

مالکیت شخصى ابزار تولید دراجتماع نمى تواند منع ماعون به حساب آید؟

2 مسائل حقوق
[ -تعریف حق] - حقوق مطرح شده در فقه اسلامى کدامند؟

تعریف کامل[ حق] از نظر فقه اسلامى چیست ؟

آیا[ حق] با[ ملک] فرق دارد؟ آثار قهرى قائل شدن به یگانگى و یا جدائى حق و ملک چیست ؟

مى توان گفت : حق نیز مانند ملک به ارث رسیده وارث برده مى شود؟

[ -منشا حقوق]

آیا حق امرى جعلى وانشائى بوده و یا غریزى و فطرى مى باشد؟

با ریشه یابى و کشف منشاء حقوق چه تفاوتهائى را براى حقوق انسان و دیگر جانداران مى توان برشمرد.؟

[ - انواع حقوق]

گوناگونى و تنوع حقوق از منشاء آن سرچشمه گرفته یا مربوط به متعلقات آن مى شود؟

یا تامل درباره دو بخش اساسى حقوق[ : حقوق موضوعه] و[ حقوق طبیعى و فطرى] مى توان یک فلسفه[ اجتماعى] اقتصادى را براى حقوق اسلامى بنانهاد؟

انواع حقوق[ موضوعه] (مانند حق شفعه ) و حقوق فطرى (مانند حق تکامل و حیات ) کدامند؟

با توجه به اینکه دراسلام حقوق واجب و حقوق مستحب داریم . مى توان ملاک استحباب و وجوب آن را تعیین کرد؟

آیا بحث تطبیقى[ مساله حق] و[ ملک] مى تواند دراقتصاداسلامى بحثى علمى و عملى و بنیانى باشد نتایج و آثاراین بحث کدام است ؟

3 مواسات
دراحادیث بسیارى مسلمین موظف شده اند که اصل[ مواسات] را در میان جامعه خود بکار بندند. 2

آیا منظوراز آن فقط ایجاد روحیه گذشت واحسان (بصورت اخلاقى ) بوده است . و یااینکه[ مواسات] جنبه اجتماعى داشته و در واقع باید آن را تحت عنوان[ نظام مواسات اسلامى] مطرح کرد.

مواسات را مى توان پایه نوعى[ نظام تعاون اقتصادى] در جامعه اسلامى گرفت ؟

آیا مى توان[ مواسات اسلامى] را بعنوان شکل خاصى از تعاونى اسلامى پذیرفت ؟

رابطه[ مواسات] با[ انفاق] و[ صدقه] چیست ؟

مساله مواسات را نباید به عنوان یک بحث مهم و مساله جدى فقه مورد بررسى قرار داد؟

4 مالیت اشیاء 
- منشاء مالیت اشیاء

ملاک[ مالیت] اشیاء وارزشمند بودن آنها چیست ؟

مى توان ملاک[ مالیت] اشیاء را احتیاج انسان فائده شى ء کمبود و مصنوع و دست ساخت بودن و یا چیز دیگرى دانست ؟ آیا یک دانه گندم مال شمرده مى شود؟

در مواردى مانند هوا الماس طلا گندم جو آب شراب گوشت و ماشین سوارى با توجه به ارزش اقتصادى هر یک از آنها کدامیک از ملاکهاى یاد شده مى تواند منشاء مالیت شمرده شود؟

چه رابطه اى میان[ مالیت اشیاء] و[ ارزش اضافى] وجود دارد.

اگر یک کارگر مقدارى از وقت خود را صرف تولید شراب پرورش خوک بکنداز نظر فقه اسلامى چه ارزشى را بوجود آورده ؟ تامل دراین سئوال مى تواند پاسخ گوى سئوال قبلى بوده باشد؟

اگر ملاک[ مالیت] اشیاا تنها[ مفید بودن] [ احتیاج] [ میزان کار مصرف شده] شناخته شود حکومت اسلامى مى تواند قیمت ها را کنترل کند؟

از نظر فقه اسلام آیا کنترل سطح نرخها مبتنى بر قواعد خاصى مانند [مالیت اشیاء] قاعده[ لاضرر] و غیره مى باشد یاازاختیارات امام مسلمین و ولى فقیه محسوب مى گردد؟

اگر قیمت اشیاء براساس ملاک و منشا[ مالیت] آن تعیین و تثبیت شود کسانى خواهند توانست بااستفاده از قانون [ عرضه و تقاضا] بازار سیاه و کمبودهاى مصنوعى ایجاد کنند؟

آیا قانون[ عرضه و تقاضا] رابطه اى با مالیت اشیاء دارد؟

این قانون را نمى توان مخصوص[ نظام رقابتى سرمایه دارى] دانست ؟

5 نظام تعاونى و نظام رقابتى 
امروزه دراقتصاد جهانى [ نظام توزیع] از دو شیوه متفاوت و شاید متضاد تشکیل یافته[ 1 نظام رقابتى آزاد[ 2 [نظام تعاونى]:

از نظر فقه اسلام کدامیک ازاین دو نظام مقرون به سلامت و در برگیرنده مصالح اجتماع بویژه جامعه ایمانى و موحداسلامى است ؟

دلائل فقهى براى قبول و یا رد هر کدام ازاین دو نظام چیست ؟

در صورت قبول هر یک ازاین دو نظام دلائلى که بر آن اقامه مى شود جزء کدام دسته ازاحکام[ اولیه] یا[ ثانویه] خواهد بود؟

آیا[ نظام تعاونى] مى تواند نوعى تعادل اقتصادى رااز نظر قدرت خرید به کل اندام جامعه ببخشد؟

این نظام تنها در یک اقتصاد متمرکز قابل پیاده شدن است ؟

نظام تعاونى تنها در شکل دولتى آن عملى است و یااینکه غیر دولتى ومردمى نیز مى تواند باشد.

اگر[ مواسات اسلامى] زیر بناى نوعى[ تعاون اقتصادى] باشد این [نظام تعاونى دولتى] و یا غیر دولتى خواهد بود چگونه ؟

[نظام تعاونى] چه رابطه اى با ملى شدن تجارت خارجى دارد؟ بدون ملى شدن تجارت خارجى امکان عملى شدن[ نظام تعاونى] هست ؟

منظوراز[ بخش تعاونى] قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران چیست ؟ و چگونه مى توان آنرا عملى ساخت .

پى آمدهاى[ سیاسى - اقتصادى] نظام تعاونى در جامعه ما چه مى تواند باشد؟

کنترل[ تعاونى هاى غیر دولتى] در حکومت اسلامى با چه کسى است ؟

6 تمرکز و عدم تمرکزاقتصادى
چه تصورى از[ تمرکز] و عدم[ تمرکز] دراقتصاد جهانى داریم ؟

آیا[ تمرکزاقتصادى] فقط در شکل سوسیالیستى آن قابل تصوراست و یا شکل دیگرى نیز براى یک اقتصاد[ متمرکز] و کنترل شده مى توان تصور کرد؟

اقتصاد هدایت شده بااقتصاد متمرکز چه فرقى دارد؟

آیا کشورهاى بزرگ سرمایه دارى جهان نیز به نحو خاصى اقتصاد خود را کنترل نمى کنند؟

برنامه هاى اقتصادى چند ساله دولتهااز مقوله اقتصاد متمرکزاست و یا غیر متمرکز؟

آنچه در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران اقتصاد کشور را به سه بخش 1 دولتى 2تعاونى 3 خصوصى تقسیم کرده اقتصاد متمرکزاست و یا غیر متمرکز؟

آیا مى توان قاعده] لاضرر] [ لاحرج] واصل عدالت اجتماعى اسلام اختیارات امام و ولى فقیه را دلیل بر حمایت اسلام از[ اقتصاد متمرکز] دانست ؟

7- تورم
آیا مشکل[ تورم] ( عدم توازن عرضه و تقاضا افزایش بى رویه قیمتها) معلول نارسائیهاى اقتصاد داخلى است و یا بازتاب قهرى اقتصاد بیمار جهان است ؟ یا هر دواینها مى تواند موثر باشد؟

چگونه مى توان این بیمارى اقتصادى را معالجه کرد؟ با چه طرح و برنامه اى دیگر پدیده اى به نام تورم نخواهیم داشت ؟

کدامیک از عوامل زیر رامى توان بعنوان عامل[ تورم] شناخت .

قیمت تعاونى و قیمت آزاد داشتن کالاها بالا بودن هزینه هاى جارى دولت و کسر بزدجه ناشى ازاین مساله پرداخت سوبسید براى واردات استقراض از بانک مرکزى وافزایش حجم نقدینگى همراه با ریزش غیر متعارف پول در جامعه نامناسب بودن نظام مالیاتى نسبت با حاد ملت در کل اندام جامعه عدم کنترل دقیق قیمتها همه از مسائلى است که باید بررسى وارزیابى و مورد نقد قرار گیرد.

8 مسائل اقتصاد بین الملل
دراقتصاد غرب براى قبضه کامل بازارهاى جهانى تشکیلاتى به نام [کارتل] و] تراست] وجود دارد.

چنین تشکیلاتى به منظورایجاد کمبود و بازار سیاه از طریق تبانى [جمعى پر نفوذ] شکل یافته است وانحصارى کردن تولید و توزیع کالاهاى معین را براى افراد بخصوص نیز وظیفه[ تراست] است .

با در نظر گرفتن مبانى فقهى وجوداینچنین تشکیلاتى چگونه است ؟

با توجه به اهمیتى که این مساله دراقتصاد دارد نسبت به بررسى ضوابط فقهى آن چه کرده ایم تا وسیله جلوگیرى آن را فراهم سازیم .

9 فروش اسلحه به غیر مسلمان
آیا مى توان به دولتهاى غیر مسلمان در حال صلح اسلحه فروخت ؟

خریداسلحه از کشورهاى غیرمسلمان اگر موجب وابستگى نظامى اقتصادى مسلمین به آنها بشود جایزاست ؟

10 سرمایه گذاریهاى خارجى
سرمایه گذارى کشورهاى غیر مسلمان در کشورهاى اسلامى از نظر مبانى فقه چگونه است ؟

گرفتن[ وام] از کشورهاى غیرمسلمان یااز موسسات بین المللى مانند بانک جهانى صندوق بین المللى پول که وابستگى کامل به غیر مسلمانها دارد چگونه است ؟

ملاک جواز و عدم جواز معاملات مسلمین با ممالک غیر مسلمان چیست ؟

ظوابط و قوانین مربوط به گمرک نسبت به واردات از نظر مبانى فقهى چگونه است ؟

آیا خرید صنعت مونتاژى از ممالک غیر مسلمان جایزاست ؟ نمى توان گفت جواز آن مشروط به شرائط اضطراراست ؟

11 مسائل کارگرى 
آیا مسائل کارگرى عصر جدید ( انسان در خدمت ماشین ) تنهااز طریق عقود معهودى ماننداجاره جعاله وامثال اینها باید بررسى شود؟

این مسائل را نمى توان جزء[ مسائل مستحدثه] شمرد؟

آیااستخدام همان اجاره است ؟ دلیل قانع کننده اى براین مطلب داریم ؟

نمى توان استخدام را بعنوان یک عقد عرفى مستحدثه شناخت و آثار واحکامى خاصى برایش قائل شد؟

- بیمه اجبارى کارگران

آیا بیمه اجبارى کارگران تنهاازاین طریق[ مشروعیت] مى یابد که گفته شود دولت استفاده کارفرمایان رااز تسهیلات دولتى مانند جاده برق آب ... را مشروط به بیمه کردن کارگران مى کند؟

نمى شود گفت : دولت در مقابل اخذ عوارض و مالیات موظف است که تسهیلات اولیه را براى همگان بدون اینگونه شروط فراهم کند؟

مشخصات ویژه نظام کارگرى در عصر ماشین از قبیل استخدامى بودن خطرات جانى کارگران اهداف سود دهى و تجارتى کارفرمایان نمى تواند به عنوان حکم اولیه بیمه کردن کارگران را واجب کند؟

در حقوق کارگرى قانونى وجود دارد به نام قانون[ مفرغ دستمزدها] که طبق آن دست کم مزد کارگر معادل حداقل مقدارى که براى زنده ماندن خود و عائله تحت تکفل لازم است شناخته شده است .

از نظر مبانى فقه اسلام این قانون چگونه است ؟

آیاایجاد جواضطرار براى خرید نیروى کار جایزاست ؟

قاعده[ لاحرج] و[ لایحل مال امرءالاعن طیب نفسه] مى توانداز قانون [مفرغ] رفع ایجاداضطرار کرده و به آن مشروعیت ببخشد؟

آیا تسلط فرهنگى سیاسى واقتصادى کارفرما بر کارگرامریست قهرى ؟

اگروجود چنین تسلطى مشروع نباشد چگونه مى توان با آن مقابله کرد؟

این سئوالات شاید مجموعه مسائلى اقتصادى باشد که در شرایط حاضر در جامعه کنونى مطرح است و بر محققان واندیشمندان و طلاب آگاه و روشن است که این موضوعات را نیک بیابند و در مورد آنها تحقیق گسترده بنمایند امیداست پژوهش در مورداین مسائل وانعکاس آن سهمى موثر در حل مشکلات جمهورى اسلامى داشته باشد بدیهى است طرح مسائل اقتصادى بگونه اى علمى واستدلالى از هر زاویه و دیدگاه نه تنها مفید خواهد بود واستعدادها و خلاقیت ها را شکوفا خواهد کرد بلکه فضاى آلوده و جناح بندى هاى سیاسى را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.

خداوند بهمه ما توفیق خدمت همراه بااخلاص و صمیمیت و آگاهى عنایت فرماید.